Кіріспе 9 құжаттары мен қолжазбалар деп жіктедік. Себебі, ортағасырлық
жазба деректер негізінен дэстүрлі қазақ қоғамындағы батырлар
институтының генезисін, қалыптасуы мен даму жолдарын, өзіндік
ерекшеліктерін талдау барысында маңызды бола түспек.
Осы топтағы деректерге қысқаша тоқталып өтсек. Түркі ха-
лықтарының жазба мэдениетінің ең көне нұсқалары болып табы-
латын Орхон-Енисей жазбалары1 мен XI ғасырдағы «Қорқыт ата
кітабында»2 кездесетін мэліметтер қазақ қоғамының ежелгі жэне
ортағасырлар дәуіріндегі қоғамдық-элеуметтік жэне саяси қа-
рым-қатынастардың ерекшеліктерін зерделеуге мумкіндік береді.
Сондай-ақ моңғол шапқыншылығы мен моңғол үстемдігі
дэуіріне қатысты ортағасырлық шығармалардың да маңызы зор.
Мәселен, «Моңғолдың құпия шежіресі»3 мен Рашид ад-Диннің
«Жылнамалар жинағында»4 моңғолдық баһадүр сөзі жиі кездесе-
ді, эрі бұл титулды ноян, бек жэне т.б. иеленгендері туралы мәлі-
меттер мол келтірілген.
Тизенгаузеннің аудармасымен жарық көрген Алтын Орда та-
рихына қатысты материалдар жинағының екі томдығында араб,
парсы деректері топтастырылған5. Бұл жинақтарға енген ортаға-
сырлық дерек авторлары еңбектерінен біз моңғол үстемдігі тұ-
сында қалыптасқан эскери-экімшілік құрылым жүйесінде біраз
уақыт бойы өзінің бүрынғы қоғамдық-саяси өмірдегі ықпалынан
айырылған батырлар рөлінің XIV ғасырдың екінші жартысынан
бастап қайтадан күш ала бастағанын көреміз.
Ортағасырлар дәуірінде-ақ батырлардың ықпалды күш ретінде
көрініс бергеніне авторы белгісіз «Тауарих-и гузида-ий нусрат-на-
1 Қазақстан тарихы туралы түркі деректемелері. II том. Көне түрік бітік тастары мен еске- рткіштері (Орхон, Енисей, Талас). - Алматы: Дайк-Пресс, 2005. - 252 б. 2 Қорқыт ата кітабы. - Алматы: Жазушы, 1986. - 32 б. 3 Козин С.К. Сокровенное сказание. Монгольская хроника 1240 г. под названием MONGOL
