Тапсырма:  1.   Көнеден жеткен аспап жайлы оқып кел.  2.   «Біліп ал» рубрикасын  оқып кел

ӘЛЕМДІ ТАҢ ҚАЛДЫРҒАН ШАҢҚОБЫЗ 
Шаңқобыз – әлем халықтарында кеңінен 
қолданылатын өте танымал аспап. Әлем халықтары 
шаңқобыз аспабына әртүрлі атаулар берген: варган, 
хомуз, темір комус, ағаш қомуз т.б. Бұл аспаптар ең 
көне аспаптар қатарында саналады.  
Алтай  халықтарында  шаңқобыз  аспабы  жайлы 
қызықты  аңыз  сақталған  екен.  Бір  күні  аң  аулауға 
шыққан бір аңшы керемет бір дыбысты естиді. Бір аю 
сынған  ағаштың  басына  шығып  оның  шыбығын 
тартқылап  ойнап  отырады.  Мұны  көрген  аңшыға 
ағаштың шыбығынан шыққан дыбыс құлағына жағып 
қалады.  Аңшы  сол  заматта  аспап  жасап,  өзі  естіген 
дыбыстың  даусын  айнытпай  салып  алады.  Осыдан 

бастап  алтай  халқының  қомус  аспабы  пайда  болған 
екен. 
Сиқырлы  үні  бар  кішкене  ғана  аспапты  әрбір 
халық өзі ойлап тапқан. Бұл аспапты жасап шығару да 
оп-оңай  болғанға  ұқсайды.  Қатты  ағашты  жонып 
алып,  оның  ортасына  кішкене  тілше  орната  қойған. 
Сол  тілшені  дірілдетіп  қозғау  арқылы  түрлі  сазды 
дыбыстар шығара алған. Әуелде бұл аспапты ағаштан, 
сүйектен  жасаған. Ал, кейін  адамдардың өмірі жетіле 
келе олар темірді қолданған. Өйткені ағаштан жасаған 
аспап  тез  сынғыш  келген,  ал  темірден  жасаған  аспап 
мықты әрі дыбысы да анық шығатын болған.    
 
Бұл  кішкене  ғана  аспаппен  адамдар  жан-
жануардың дыбысын, құстардың даусын, бұғылар мен 
аттардың  шабысын  тіпті  су  тамшысын,  жапырақтың 
сыбдыры  мен  желдің  ысқырығын    аспаптың 
дыбысымен  қайталап  табиғатпен  емін-еркін  тілдесе 
білген.   
Якут-Саха  және  Алтай  халықтарында  комус 
аспабы  кең  тараған  аспаптардың  бірі.  Бұл  аспапта 
ойнау  дәстүрі  ғасырдан  ғасырға  ұласып  келеді.  Сол 
себепті  бұл  аспапты  сібір  халықтары  барынша 
меңгеріп алған. Олар табиғат, қоршаған ортаның түрлі 
дыбысын  салып,  үлкен  шеберлікпен  аспапта  ойнай 
біледі. Комус аспабы темірден жасалады.  
                                              
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
 
 
                    
   
 
Алтай халқының комус аспабы.                              Якут-саха  халқының               
                                                                                             варган аспабы                                 
                                                                                      
 
     Қазақ, Қырғыз және  
Башқұрт халықтары кішкене 
аспапты шаңқобыз немесе темір 
қомыз деп атайды. Аспап 
темірден жасалады. Шаңқобыз 
аспабының тілшесі қысқа 
болады. Сол себепті шаңқобыз 
аспабымен сұлу сазды ән-күйлер мен тез ырғақты 
билердің әуенін орындауға болады.  
 
Әлем халықтарында бұл аспаптардың бір-біріне 
ұқсас  жүздеген  түрі  кездеседі.  Осындай  көптеген 
аспаптардың  ішінде  қырғыз  халқының  темір  қомызы 
әр  түрлі  ырғаққа  салып  әуендетіп  орындауымен 
ерекшеленеді.    Қырғыз  халқының  темір  қомызға 
арналған  күрделі  ырғақты,  көркемдік  мазмұны  бар 
көптеген  шығармалары  сақталған.  Осындай  адамның 
алақанына  сиып  кетер  кіп-кішкене  аспап  әлі  күнге 
дейін  сақталып,  өзінің  сиқырлы  үнімен  әлем 
халықтарын таңқалдырумен келеді.  
 
 
 

Музыка тыңдау! 
Спиридон Шишигиннің орындауында Якут-Саха 
халқының комус аспабына арналған «Ормандағы таң» 
атты шығармасын тыңдау! 
 
Біліп ал! 
Көптеген  әлемнің  халықтарда  шаңқобыз  тектес 
аспаптар  бар.  Олар  бір-біріне  өте  ұқсас.  Бұл 
аспаптарды тек қана олардың түрі мен пішіні арқылы 
ажыратуға  болады.  Аспаптың  жасалу  ерекшелігіне 
байланысты олардың үні мен дыбысы да әр түрлі. Кей 
аспаптармен әндерді сызылта ойнаса, кей аспаптармен 
сұлу сазды күйлерді шебер ойнауға болады.  
 
 
Камбоджо, 
Таиланд, 
Филиппин  халықтарындағы 
варган 
аспабы 
бамбук 
ағашынан жасалады. Бамбук  – 
темірден  кем  түспейтін  өте 
мықты 
ағаш. 
Бамбуктан 
жасалған аспаптың дыбысы да 
қатқылдығымен  ерекшеленіп 
тұрады. Бұл аспаптарды көбіне 
кесіртке,  жылан  немесе  тасбақаның  суретімен 
әшекейлеп жасаған. Аспаптың өзі де осы жәндіктердің 
дыбысын салатын болған.  
 
 
 
Кубинг – Камбоджияның бамбуктан жасалған аспабы 

 
                                                    
 
Бамбуктан жасалған Таиланд аспабы.                             Бамбуктан жасалған 
Филиппин аспабы. 
 
 
 
Венгер халқының - доромб 
аспабын 
көбінесе 
кәсіби 
музыканттар  орындаған.    Бұл 
аспаппен  музыканттар  әр  түрлі 
әуендерді, әндер мен билерді оп-
оңай сүйемелдей алатын болған.  
                        
                                                
              
 
Словак  халқының  драмбла  аспабы.  Драмбла  аспабы 
барлық  мерекелерде  орындалатын  болған.  Драмбла  
аспабын  ағаштан  және  темірден  жасаған.  Ағаштан 
жасалған  аспаптың  тілшесін  дыбысын  күшейту  үшін 
темірден салған.  
                          
 
                                                                                                    

Орыс  халқында  балаларға  арналған  кішкене 
аспаптың  ағаштан  жасалған  түрі  сақталған.  Оларды 
Щелкан  деп  атайды.  Балалар  кішкене  балғасымен 
ағашты  соғып  ойнайтын  болған.  Кереметтей  көңілді 
әрі қызықты аспап!   
             
                
                        
Вьетнам  және  Қытай  халықтары  кішкене 
аспапты «латунь»  атты жұқа сары темірден жасайды 
екен.    Сол  себепті  оның  тілшелері  көрінер-көрінбес, 
өте  нәзік  аспап  болып  шыққан.  Қытайда  варган 
аспабын  желпігіш  веер  тәрізді  үш-төртеуін  бір-біріне 
жалғап  ойнайтын  болған.  Бұл  аспаптардың  дыбысы 
таңғажайып,  өте  нәзік  басқа  аспаптарға  ұқсамайтын 
өзіндік  үні  бар.  Тіпті  бұл  аспаппен  адамдар  түрлі 
табиғаттың жаңғырық үнін де сала алған.   
 
 
 
 
          
 
 
 
 
      
Вьетнамның дан мои аспабы.                                  Қытайдың Коу ксианг   
                                                                                                             аспабы. 
                        

Сұрақтар:  
-
 
Шаңқобыз аспабының түрлі атауларын ата? 
-
 
Шаңқобыз аспабы қай халықтарда бар? 
-
 
Алтай халқында комус аспабы қалай пайда болады? 
-
 
Шаңқобыз аспабы қалай жасалады? 
-
 
Не себепті әлем халықтары бірдей аспапта ойнаған? 
Тапсырма: 
1.
 
Әлемді таң қалдырған шаңқобыз жайлы оқып 
кел. 
2.
 
«Біліп ал» рубрикасын  оқып, аспаптарды 
салыстыра отырып, неден жасалатындығын 
айтып кел. 
3.
 
Домбырадан Қазанғаптың «Шынаяқ тастар» 
күйінің үйренген буынын қайтала.   
 
БАШҚҰРТ ХАЛҚЫНЫҢ 
МАҚТАНЫШЫ БОЛҒАН ҚУРАЙ 
АСПАБЫ 
 
Башқұрт  халқында  үлкен  құрметке  ие  болған 
қурай  аспабы.  Қурай  тек  музыкалық  аспап  ретінде 
ғана емес, Башқұрт мемлекетінің символы ретінде аса 
беделді.  Қурай  аспабын  республиканың  жалауы  мен 
ел  таңбасынан  да  көре  аламыз.  Ежелгі  замандардан 
қурай 
аспабын 
адамдардың 
қайғы-мұңынан 
айықтыратын,  ойына  ой  қосып,  рухы  мен  жігерін 
көтеретін  қасиетті  аспап  деп  есептеген.  Қураймен 
жеткен  көне  музыканы  ерекше  қастерлеп,  ал,  үлкен 
жиындар мен мерекелерде бас қосқанда қурайшыларға 
құрметті орынын ұсынатын болған.    

 
 
Халық  аспабының  жасалуы  өте  қарапайым 
болып  келеді.  Аспапты  қураған  қамыстан  жасайды. 
Қамыстың  ең  ұзын  сабағын  таңдап  алып,  1  метрлік 
ұзындықта  алдыңғы  жағынан  4  тесік  және  бас 
бармаққа  арналған  бір  тесік  жасап  дайындаған. 
Дегенмен,  қурай  аспабында  орындау  өте  күрделі. 
Өйткені,  қурай  аспабын  орындай  отыра,  аспапты 
даусымен  яғни  көмеймен  сүйемелдейтін  болған. 
Қурайшылар көмеймен айту дәстүрін меңгерсе ғана ол 
ең шебер орындаушы болып есептелген. 
 

Қурайшының  көмейінен  шыққан  қою  да  қоңыр 
үні  аспаптың  сұлу  сазды  әуенімен  астасып  тамаша 
жарасымын  тапқан.  Башқұрттар  қурай  аспабында 
бұлай  ойнау  әдісін  «Үзләу»  деп  атаған.  «Узляу»  - 
алтай,  тыва  және  хакас  халықтарындағы  көмеймен 
айту дәстүрімен туыстасып жатыр. 
Қурай 
аспабында 
орындалатын 
күйлер 
кез-келген  көңіл-күйді  бере  алады.  Мысалы,  «Ұзын 
күйлер»  қурайшыдан  асқан  шеберлікті  талап  ететін 
салмақты да күрделі шығармалар болып саналады. Ал, 
«Халмақ  күйлер»  қарапайым  ырғақпен,  жәй  екпінде 
орындалатын  болған.  «Қысқа  күйлер»  болса,    көңілді 
де жігерлі би ырғағына құрылған әуендерден тұрады.  
Башқұрт  халқы  қурайда  орындау  дәстүрін 
ғасырлар  бойы  сақтап,    ұрпақтан  ұрпаққа  таратып 
бүгінгі күнге дейін жеткізіп келеді.   
 
Музыка тыңдау! 
 
Ишмурат Илбаковтың орындауында  халық күйі 
«Жау төбе» 
 
Біліп ал! 
 
Қурай  тектес  аспаптар  барлық  түркі  тектес 
халықтар  арасында  кеңінен  тараған  аспап  болып 
саналады.  Қазақ  халқында  бұл  аспапты  сыбызғы  деп 
атаса, 
түркмендер 
түйдік, 
қырғыздар 
чоор, 
алтайлықтар  шор,  тывалықтар  шоор  дейді.  Қазақ, 
түркмен  және  қырғыз  халықтары  да  бұл  аспапты 
қамыстан  жасайды.  Ал  Алтай  халқы  шоор  аспабын 
ерте  көктемде  ағаштың  қабығын  сылып  алып,  оның 
сыртын  маралдың  ішегімен  қаптап  жасайтын  болған. 

Қазақтар  да  ертеде  аспап  мықты  болу  үшін  сыртын 
қойдың ішегімен орап жасаған.  
Түркмендерде бұл аспаптаың үш түрі сақталған. 
Кеңінен  тараған  аспап  Ғарғы  түйдік  деп  аталады. 
Түркмендер  бұл  аспапты  барлық  үрмелі  аспаптардың 
атасы  деп  санайды.  Ғарғы  түйдік  ғасырлар  бойы 
ешқандай өзгеріске түспей сол көне қалпында жеткен 
аспап.  Бүл  күнге  дейін  аспапты  қамыстан  жасайды. 
Ал,  Діллә  түйдік  шопандар  ойнайтын  кіп-кішкене 
үрмелі аспап. Діллә – тіл деген ұғымды білдіреді. Ерте 
замандарда  ең  шебер  орындаушылар  гоша  діллә 
түйдікте  ойнай  білген  яғни  екі  түйдіктен  тұратын 
аспап.  Бұл  аспапта  ойнау  өте  күрделі  болған.  Себебі, 
бір  мезетте  екі  аспапты  қатар  үрлеп  орындау  оңайға 
соқпаған.  
 
Сұрақтар:  
-
 
Қурай аспабын қалай жасаған? 
-
 
Қурай аспабын орындаудың ерекшелігі неде? 
-
 
Қурай аспабында орындау әдісі қалай аталады? 
 
Тапсырма:  
1.
 
Башқұрт халқының мақтанышы болған қурай 
аспабы жайлы оқып кел.  
2.
 
«Біліп  ал»  рубрикасын  оқып,  қурай  тектес 
аспаптардың ерекшелігін талдап кел.   
3.
 
Домбырадан Қазанғаптың «Шынаяқ тастар» 
күйінің үйренген буынын қайтала.   
 
 
 

АСПАНМЕН ТІЛДЕСКЕН МУЗЫКА 
ҚҰДІРЕТІ 
 
 
 
  
 
 
Музыкалық  аспаптар  тек  қана  музыка  ойнап, 
көңіл  көтеру  үшін  пайда  болған  деп  ойлайтын 
боларсың.  Музыкалық  аспаптардың  шығу  аңызына 
құлақ түрсең, ол саған ғажайып сыр шертеді. 
Көптеген  әлем  халықтарында  арфа  тектес 
аспаптар  бар.  Садақтан  пайда  болған  бұл  аспапты 
ғалымдар  жер  бетіндегі  ең  көне  аспаптың  бірі  деп 
есептейді.   Мысырда  бұл  аспапты  киелі  санап,  онын 
дыбысын  құдыретті  күшке  балаған.  Өлген  адамның 
жаны  арфа  аспабының  үнін  тындайды  деп  сенген.   
Сондықтан  болар  көптеген  скандинав  халықтары  да 
өлген адамдарды арфамен бірге жерлейтін болған.  

Ал,  ежелгі  кельт  халықтары  Дагда  атты  құдайы 
арфа аспабын ойнағанда  жыл мезгілдері ауысады деп 
ойлаған. 
                                         
 Дагда 
Грек  халыктарының  арасында  арфа  аспабының 
кішкентай түрі лира кең тараған. Би мен әннің құдайы 
Тепрпсихора лира аспабын ойнаған кезде, жер бетінде 
мамыражай  бейбіт  өмір  орнайтын  болған.  Лира 
аспабы арқылы адамдар құдайлармен тілдескен. 
 

 
 
Терпсихора  
 
Ал  түркі  халықтарына  ортақ  жетіген  аспабы 
жайында  мынандай  аңыз  сақталған.  Бұрынғы  өткен 
заманда  жеті  бөрі-хандар  елікті  қуамын  деп, 
абайсызда  аспанға  шығып  кетеді.  Жеті  ханның  бұл 
әрекетіне ренжіген Көк тәңірісі, оларды жеті жұлдызға 
айналдырып  жіберген  екен.  Сөйтіп,  аспанда  Жеті 
қарақшы  жұлдызы  пайда  болады.  Сықырлаған  аязды 
түнде  олар  аспаннан  жерге  қарап,  жолдан  адасқан 
адамдарға  жетіген  аспабын  ойнап,  жол  көрсететін 
болған.  Аспаннан  төгілген  бұл  әуенді  естіген  адам 
байлық пен бақытқа кенеледі деп сенген. 
 

 
 
Қытай  халқы  жетіген  тектес  аспабын  цинь  деп 
атаған.  Ежелгі  цинь  аспабы  бес  ішекті  болған  екен. 
Оның  әрбір  ішегін  жердің    бес  құдыретіне    балаған. 
Олар – жер, су, от, ағаш және темір. Кейін келе цинь 
аспабы жеті ішекті болады. Аспаптың алтыншы ішегі 
өлген  жауынгерлердің  жанын  жоқтау  үшін  тағылса, 
ал,  жетінші  ішек  арқылы  соғысқа  аттанған 
жауынгерлерге  рух  берген  екен.  Қытай  халқы  бұл 
аспапты киелі деп санаған. 
 

 
 
 
Жетіген  тектес  аспаптардың  сан  ғасырлық 
тарихы  бар.  Бұл  аспапты  барлық  халықтар  киелі 
санап, оның құдіретті үні арқылы аспанмен  тілдескен 
екен.  
.  
Музыка тыңдау! 
Арфа  аспабының  сүйемелдеуімен  Тоғжанның 
«Гөй гөйі» ор. Ұлжан Байбосынова 
Сұрақтар:  
-
 
Арфа тектес аспаптар қалай пайда болды? 
-
 
Арфа  аспабының  үнін  қандай  құдіретті  күшке 
балаған? 
-
 
Жетіген аспабы туралы қандай аңыз сақталған? 
-
 
Қытайдың  цинь  аспабының  әрбір  ішегі  нені 
білдіреді?   
 
Тапсырма: 
 

1.
 
Аспапмен тілдескен музыка құдіреті жайлы 
оқып кел. 
2.
 
Домбырадан Қазанғаптың «Шынаяқ тастар» 
күйінің үйренген буынын қайтала.   
 
КИЕЛІ АСПАП  
 
 
Қобыз –  қастерлі 
де 
киелі 
аспап. 
Мыңдаған 
ғасырлар 
бойы  қобыз  аспабын 
ойнай  алатын  нағыз 
иесі  бақсылар  болып 
саналған.    Қарапайым 
адамдар 
қобыз 
аспабын  ұстауға  да 
сескенетін 
болған. 
Өйткені,  бұл  аспаптың 
құдіретті 
күшіне 
сенген.  Қобыз  аспабы 
арқылы 
бақсылар 
болашақты 
болжап, 
адамдардың  тағдырын 
айқындап, олар ауырса 
аспаптың 
күшімен 
емдейтін де болған.    
Бақсылар  қобыз 
арқылы 
аруақтармен 
тілдескен.  Олар  жер 
бетін 
жын-шайтандардан 
аластап, 
мейірімділік 
пен 
зұлымдықтың  тепе-теңдігін  жасай  алатын  үлкен 

күшке ие болған.  
Бақсылар  қобыздың  үнімен  жан-жануарлар  мен 
құстардың  дыбысын  салған.  Бақсы  қобызды  жанды 
аспап  деп  есептеген.  Ол  аспапта  ойнағанда  аттың 
немесе құланның үстінде шауып келе жатқандай және 
ол  арқылы  шыбын  жанын  аруақтар  әлеміне 
жеткізетіндей  терең  сезімге  бойлаған.  Сол  себепті 
қобыз  аспабының  құрылысына  да  адамдардың  дене 
бітімін  атағандай  бас  –  құлақ  –  мойын  –  кеуде  –  аяқ 
деп  атау  берген.  Қобыз  және  қобыз  аспабында 
орындалатын  музыка  жамандықты,  ауру  мен  өлімді 
аластата алған.  
Бақсылардың  бұл  аспабы  кез-келген  аспаптан 
дараланып  тұрады.  Мысалы,  оның  басына  үкі 
тағылып,  әр  түрлі  темірден  жасалған  құстың, 
архардың  немесе  тау  текелердің  мүйізінің  мүсіні 
бейнеленген 
салпыншақтармен 
әшекейленіп, 
шанағының  түбіне  айна  салған.  Аспаптың  түсі  қара 
болғандықтан  оны  қара  қобыз  немесе  нар  қобыз  деп 
атаған. «Қара» сөзі көнеде тек түске байланысты ғана 
емес,  зор  немесе  ұлы  деген  де  мағынаны  берген.  Ал, 
«Нар»  сөзі  де  үлкен  немесе  алып  яғни  күшті  деген 
ұғымды  білдірген.  Қобыз  аспабы  құдіретті  күшке  ие 
болғандықтан  осындай  атау  беріп  оған  қасиетті  де 
киелі аспап деп сенген.    
ХХ  ғасырға  дейін  қобыз  тек  бақсылардың  ғана 
иелігінде  болған.  Бақсылар  қобызда  ойнаған  әуені 
мен  сарынын,  өздерінің  аруақтар  арқылы  бойына 
сақтаған 
қасиетін 
өзінен 
кейінгі 
бақсыларға 
қалдырып  отырған.  Сондықтан  да  қобыз  және  қобыз 
сарындары  түркі  халықтарының  мәдениетіндегі  ең 
ежелгі музыкалық дәстүр болып есептеледі.  

Замандар  өте  келе  кеңес  дәуірінде  бақсылар 
қуғынға  ұшырайды.  Ал,  көне  дәстүрді  сақтап  қалу 
қиынға  соғады.  Бақсылық  дәстүр  тіпті  мүлде 
жойылып  та  кетеді.  Ал,  қобыз  аспабының  орнына 
оркестрге  лайықталған  төрт  ішекті  аспап  пайда 
болады.  Сөйтіп,  ХХ  ғасырда  қобыз  музыкасының 
жаңа тарихи беттері ашылады.  
 
Біліп ал! 
Бүгінгі күнде Орталық Азиядағы көшпелі халықтар 
арасында  қазақтың  қобызы  тектес  музыкалық 
аспаптар  сақталған.  Бұл  аспаптардың  да  ішегі  аттың 
қылынан 
 
                           
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Қырғыз  халқының    
 Тыва халқының              Монгол халқының                                                                                                                                                                                                                            
қыяқ аспабы                      игил аспабы                       моринхур аспабы 
 

 
тағылып, ал шанағын терімен қаптап жасайды.  Олар – 
қырғыздың 
қияқ, 
моңғолдардың 
моринхур, 
тывалықтардың игил, хур және алтай халықтарындағы 
тошпулуур  аспабы.  Бұл  аспаптардың  барлығы  қоңыр 
да  қою,  сиқырлы  үнімен  ерекшеленіп  тұрады.  Бұл 
күнде  әрбір  халықтың  жыраулары  аспаптардың 
сүйемелімен  ежелгі  аңыздар  мен  көнеден  жеткен 
жырларды орындап келеді.  
Отырықшы  өмір  салтын  құрған  –  өзбек,  тәжік, 
ұйғыр,  ауған,  әзірбайжан,  түрік,  иран,  армян 
халықтарының  арасында  бұл  аспап  кеманча  немесе 
ғиджак  деп  аталады.  Қобыздан  бастау  алған  кеманча 
мен ғиджак аспабы сарай ішінде орындалатын аспапқа 
айналады.  Яғни  оның  сыртқы  пішіні  мен  түріне 
көптеген  өзгерістер  енеді.  Аспап  жасайтын  шеберлер 
оның  шанағын  дөңгелентіп,  терімен  қаптап  ал 
шанақтың  астына  темірден  жерге  немесе  аяққа  тіреп 
ойнайтын  тіреуіш  ойлап  табады.  Кеманча  мен 
ғиджакты түрлі-түсті тастармен әшекейлеп оны нағыз 
қол  өнер  бұйымы  тәрізді  сұлулап  жібереді.  Кеманча 
мен  ғиджак  аспабын  көбіне  ансамбльдерде  ойнауға 
қолданады.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
       
 
                                                      
 
Кеманча                                                     
Гиджак
 
 
Музыка тыңдау! 
Ыхлас. «Айрауықтың ашы күйі». Ор. Дәулет 
Мықтыбаев. 
 
Сұрақтар:  
-
 
Не себепті қобыз аспабын қасиетті де киелі санаған? 
-
 
Қобыз аспабының құрылысын қалай атаған? 
-
 
Қобыз аспабына қандай атау берген? 
-
 
Қобыз аспабы қандай өзгеріске ұшырайды? 
 
Тапсырма:  
1.
 
Киелі аспап жайлы оқып кел. 

2.
 
«Біліп ал» рубрикасын оқып, аспаптардың 
ерекшелігін талда.  
3.
 
Домбырадан Қазанғаптың «Шынаяқ тастар» 
күйінің үйренген буынын қайтала.   
 
 
КӨНЕДЕН ЖЕТКЕН КҮЙ 
 
 
 
Қазақтың күй дәстүрі атадан балаға мұра болып 
жеткен  құдіретті  өнер.  Қазақ  халқы  таңды-таңға 
асырып  күй  тыңдауды  үлкен  дәстүрге  айналдырған. 
Күйді  қастерлеп,  қадір  тұтқан.  Күй  арқылы  айдаһар 
жыланды  арбап,  ботасы  өлген  нарды  да  иіткен. 
Қазақта  көнеден  жеткен  мынандай  бір  күй-аңызға 
құлақ түрейік!  
Ертеде  бір  шалдың  мал  дегенде  жалғыз  түйесі 
болған екен. Күндердің бір күнінде әлгі түйе боталап, 
қос  күндік  болғанда  ботасы  ауырып  өледі.  Нар  түйе 
боздап  ботасын  іздеп  шарқ  ұрады.  Екі  көзінен  жас 

ағып,  желіні  ісіп,  сауып  алайын  десе  иімей  қояды. 
Сонда  шал  елдің  ақылгөй  дана  қартынан  ақыл 
сұрайды. Сонда  
ақылгөй дана қарт: «Мұны тек күйдің сазымен иітуге 
болады», - дейді. Дананың бұл айтқан сөзі елге тарап 
та  кетеді.  Мұны  естіген  халықтың  арасынан  нарды 
иітеміз  деп  көптеген  күйшілер  жиналады.  Бірінші 
кезекті  жасы  сексенге  келген  қарт  күйшіге  береді. 
Сонда  қарт  күйші  домбырасын  алып:  «Көс-көс  маям, 
көс  маям.  Айналайын, айналайын.  Жаным,  жаным»,  - 
деп домбыраға тіл бітіріп, ботасының боздаған даусын 
домбырамен тартқан кезде, нар иіп қоя береді. Нарды 
сол  сәтте  сауа  бастайды.  Мұны  көрген  халық  қарт 
күйшінің  өнеріне  тәнті  болып,  күйдің  құдіретіне  бас 
иеді.  Қазақ  халқы  мұндай  көне  аңызға  құрылған 
күйлерді аңыз-күйлер деп атап кеткен.  
 
«Нар  идірген»  күйіне  ұқсас  музыка  басқа  да 
халықтарда  сақталған.  Бурят  халқы  музыканы  жан-
жануарларға әсер етеді деп сенген. Жаңа туған қозыны 
емізер  алдында  бурят  халқы  «тээгэ»  атты  әнді 
орындаған  екен.  Бұл  әнді  тек  қана  әйелдер  айтатын 
болған.  Ал  сиырды  сауар  алдында  «Оог-оог»  әнін 
айтып,  малды  шақырады.  «Тээгэ»  және    «Оог-оог» 
әндері  әлі  кунге  дейін  ел  арасында  сақталып  келеді. 
Ал  түркмен    әйелдері,  түйе  малы  мен  сиырды  сауар 
алдында,  міндетті  түрде  қасиетті  «ховлум»  атты  әнін 
орындап, барып сауатын болған.  
 
Ботасы  өлген  нарды  иіту  дәстүрі  монғол 
халқында  біздің уақыттымызға дейін сақталып қалған 
екен.  Түйенің  алдына  сазгер  отырып,  морин-хур 
аспабымен    «Сариг  цаган  ингэ»  атты  әуенді 
орындайды.  Аспап  боздаған  түйенің  үнін  елестетеді. 

Сол  кезде  малдың  көзінен  жас  ағып,    ал  иіген  түйені 
әйелдер сауа  бастайды.        
 
Жан-жануарларға әсер ететін  музыка құдыретін 
көшпелі  халық  ежелден  ақ  білген.  Ол  ән-күйлерді 
киелі  санап,    ұрпақтан-ұрпаққа  жалғастырып,  атадан 
балаға үйретіп отырған. 
 
 

жүктеу/скачать 2,06 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: