Abai Kazakh national pedagogical university хабаршы «Арнайы педагогика» сериясы, Серия «Специальная педагогика»
MECHANISMS OF VIOLATION OF DESCRIPTIVE NARRATIVE IN PRESCHOOL
жүктеу/скачать 3,17 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Key words: General speech underdevelopment, descriptive narration, сonnected speech, sequential plot drawing, mechanisms of violation.
| MECHANISMS OF VIOLATION OF DESCRIPTIVE NARRATIVE IN PRESCHOOL
CHILDREN WITH GENERAL SPEECH UNDERDEVELOPMENT Abstract The article presents the materials of the study of the mechanisms of violation andfeatures of the work of a speech therapist to overcome the lack of formation of a descriptive story in preschool children with general speech underdevelopment. The author not only identifies specific features of the violation of descriptive utterance in children of this category, but also identifies the directions andstages of speech therapy work. Key words: General speech underdevelopment, descriptive narration, сonnected speech, sequential plot drawing, mechanisms of violation. Соңғы екі онжылдықта ауызша сөйлеу тілінің күрделі дамымауы бар балалармен логопедиялық жұмыстың ең маңызды проблемаларының бірі болып балалардың өз бетімен байланыстырып сөйлеу тілін қалыптастыру мәселесі болып табылады. Бірқатар зерттеушілердің бақылауларына сәйкес, балалардың байланыстырып сөйлеуінің дамуы басқа ересектермен және құрдастарымен қарым-қатынас процесінде жүреді және балалардың іс- әрекетінде жүзеге асырылатын ойлау формаларының күрделенуімен байланысты екені анықталды. А.Одинокованың пікірінше, жалпы сөйлеу тілі дамымаған баланың байланыстырып сөйлеу тілді игерудің кезеңдерінің бірі диалогтық сөйлеудің қалыптасуы деп санауға болады [7], оның аясында жалпы сөйлеу тілінің дамымауы бар бала баяндау мәтінінің негізін ғана емес, сонымен бірге сипаттамалық әңгімелеу дағдысын да қалыптастыруға дайын болады. Т.Н. Ушакова және басқа сөйлеу семантикасын зерттеушілердің көзқарасы бойынша сөйлеу хабарламасының бірлігі – бұл баяндау әңгімесі болсын немесе әңгіме-сипаттама болсын, мәтін болып табылады, оның деңгейінде тұжырымдау идеясы жүзеге асырылады, тіл мен ойлаудың өзара әрекеті жүзеге асырылады және оның жеке құрылымдық компоненттерінің келісімділігі қамтамасыз етіледі. Сипаттамалық әңгіме, дәйекті мәлімдеменің бір түрі бола отырып, кез-келген келісілген мәлімдеме сияқты сөйлеуді туудың бірдей заңдарына бағынады.Сондықтан сөйлеудің жалпы дамымауы бар балалардағы сипаттамалық оқиғаның бұзылуы А.А. Леонтьев, К.К. Карлеп және басқа зерттеушілер анықтаған механизмдерге негізделген. Бұл жағдайда біз тілдік кезеңнің бағдарлау буыны ретінде қалыптаспауы, баланың болашақ тұжырымының мотиві мен жалпы мағынасы туралы сөйлесеміз. Сипаттамалық сюжетті әңгімені құру үшін ұйымдастырудың екі негізгі принципін жүзеге асыру қажет: сөйлеуді ұйымдастырудың парадигматикалық және синтагматикалық принципі. Сөздер ара- сындағы байланыстың осы түрлеріне сүйене отырып, бала түсіне бастайды және сөздердің бастапқы предикативті жұптарын элементтер ретінде қолдана бастайды. Балалық шақта басым болып келетін ассоциативті синтагматикалық байланыстар баланың жалпы сөйлеуінің қалыпты дамуының шарты болып табылады, оның ішінде сипаттамалық әңгімелеуге дайындығының да дамуының шарты болып табылады. Қалыпты сөйлеу дамуы бар балалардағы сипаттамалық оқиғаның жағдайы келесі сипаттама- ларға сәйкес келеді: 1.3 жастағы балалардың алғашқы байланысқан сөздері екі-үш фразадан тұрады, суретке немесе ойыншыққа қараған кезде кішкентай бала объектілерді тізімдей алады, олардың жеке қасиеттері мен әрекеттерін атай алады. Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Арнайы педагогика» сериясы №1(64),2021 ж. 106 2. 4-5 жасында балалардың сипаттамалық әңгімелер құрастыру қабілеті неғұрлым дәйекті және егжей-тегжейлі сипатталады, бірақ әлі жетілмеген болса да, құрылымды (жаспен салыстырғанда), бұл сөздіктің белсенді толықтырылуымен түсіндіріледі. Бірақ сонымен бірге баланың әңгімесі көп жағдайда ересек адамның үлгісін көшіреді. 3. 5-6 жасында балалардың сөйлеу белсенділігі артып, сөйлеу қабілеті жақсаруына байланысты сипаттамалық әңгімелерді өз бетінше құрастыруға мүмкіндік пайда болады. Балалардың сөйлеу және ақыл-ой дамуының онтогенетикалық табиғи процесінде тіпті балалар- дағы үйлесімді сөйлеу түрлерінің бірі ретінде сипаттамалық сюжетті қалыптастыру өте күрделі процесс, бірақ сөйлеудің жалпы дамымауы оны бірнеше рет қиындатады. Балалардың осы санатын- дағы сипаттамалық сипаттағы дәйекті мәлімдеме олардың маңызды белгілері мен себеп-салдарлық қатынастарын ескерместен, айқындықтың, бірізділіктің болмауымен, құбылыстардың тек сыртқы жағынан көрінуімен сипатталады. Дегенмен, сөйлеу дамуы бұзылған балаларда әңгіме-сипаттама- ның қалыптасуы нормативтік сөйлеу онтогенезімен бірдей заңдылықтарға бағынады, қалыптасудың бірдей кезеңдерінен өтеді, бірақ неғұрлым ұзақ мерзімде жүзеге асырылады. 5-6 жастағы балалардың дәйекті сипаттамалық әңгімені құруға дайындығын анықтау үшін мектеп жасына дейінгі балаларда әңгіме-сипаттаманы қалыптастырудағы бұзушылықтарды анық- тауға мүмкіндік беретін тапсырмалар жүйесі таңдалды. Әдістеме келесі тапсырмаларды қамтыды. 1. Зат пен әрекетті атаңыз. Баланың сипаттау кезінде заттардың белгілерін көрсететін сөздерді дұрыс қолдану мүмкіндігі анықталады. 2. Қандай екенін айт. Бұл тапсырманы орындау барысында баланың қоршаған ортадағы заттар- ды немесе таныс ойыншықтарды сипаттау кезінде заттардың маңызды белгілерін көрсететін сөздерді қолдану қабілеті анықталады. 3. Әрекеттің сапасын білдіретін сөз алыңыз. Баланың іс-әрекеттің сапасын білдіретін сөздерді жаңарту мүмкіндігі анықталды. Ойыншықтардың немесе заттардың қасиеттерін, белгілері мен жай-күйін көрсете отырып, оларды сипаттауға дайындығын анықтау үшін әдістемеге келесі тапсырмалар енгізілді. 1. Сипаттамалық әңгіме құрастыру. Бала жасаған оқиғаны талдау кезінде зерттеуші онда көрсе- тілген тақырыптың маңызды қасиеттерінің дәлдігі мен толықтығына, мәтіннің логикалық және семантикалық ұйымдастырылуының болуына немесе бұзылуына, тақырыптың бөлшектері мен белгілерін ұсынудағы дәйектілікке, тақырыпты сипаттауда қолданылатын тілдің лексикалық жүйесі- нің нормативті құралдарына назар аударды ауызша. Егер балаға тіпті қысқа сипаттамалық әңгіме құрастыру қиын болса, оған ойыншық ұсынылады, ұсынылған ойыншыққа сүйене отырып, ересек- терге ұсынылған сипаттаманың үлгісін қайталаңыз. 2. Сюжеттік сурет бойынша ұсыныстар жасау. Баланың баяндау сәтінде өздеріне ұсынылған сюжеттік суретке дайындығын дайындығы ескеріледі. Тапсырмаларды орындау арқылы сөйлеудің жалпы дамымауы бар 5-6 жастағы балалар үшін сипаттамалық сюжетті бұзудың келесі сипаттамалық белгілері тән екені анықталды: баяндаудың анықтығы мен дәйектілігінің болмауы; құбылыстарды олардың маңызды белгілері мен себеп-салдар- лық қатынастарын ескерместен тек сыртқы жағынан көрсету; мәтінді өз бетінше құру мүмкін емес- тігі; бағалау пікірлерінің болмауы, фразааралық байланыс құралы ретінде қайталанулар мен есім- діктердің өте сирек қолданылуы; сөйлемдердің грамматикалық құрылымының бұзылуы және оларда бейнеліліктің болмауы, сөздердің минималды грамматикалық байланысы бар қолданылуы, сөздік қоры жеткіліксіздігі және бұрын айтылғанға оралу. Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, келесідей қорытынды жасауға болады: арнайы ұйым- дастырылған түзету-логопедиялық жұмыссыз, сөйлеу қабілеті дамымаған балаларда сипаттамалық статистиканы дамыту іс жүзінде мүмкін емес. Мектепке дейінгі жалпы сөйлеу тілі дамымауы бар балаларда сипаттама әңгімелеу дағыдысын қалыптастыру төрт этапты логопедиялық жұмысты қажет етеді. Бірінші (дайындық) кезең балалардың зерттеу қабілетін дамытуға, яғни заттың белгілерін таба білуге арналған жаттығуларды қамтиды.Ол үшін жұмыс жүйесіне баланы белгілі бір сөйлеу жағ- дайына қосатын сипаттама элементтері бар баяндау мәтінін білдіретін жұмбақ мәтіндер енгізілді. Онда сипаттаманың болуы сипаттамалық сюжетті қалыптастыру бойынша оқу мәселелерін шешуге мүмкіндік береді. |