Abai Kazakh national pedagogical university хабаршы «Арнайы педагогика» сериясы, Серия «Специальная педагогика»
PSYCHOLOGICAL FEATURES OF FORMATION OF TIME CONCEPTS IN ADULT
жүктеу/скачать 3,17 Mb. Pdf көрінісі
|
| PSYCHOLOGICAL FEATURES OF FORMATION OF TIME CONCEPTS IN ADULT
PRESCHOOL CHILDREN WITH DISABILITIES Abstract The relevance of the chosen topic is due to the need to study this problem for an early impact on the correction of all aspects of the psyche in children with intellectual disabilities.The authors predict the need to form temporary concepts in the process of forecasting natural and social events and planning their actions. Based on this forecast, six stages of the process of forming temporary concepts in adult preschool children with intellectual disabilities are identified, and the content of work for each stage is determined. Keywords: children with intellectual disabilities, formation of time concepts, development of a sense of time sensations, prediction of surrounding phenomena, perception of time. Мектеп жасына дейінгі балаларда уақыт туралы түсініктерді қалыптастыру мектеп жасына дейінгі балалардың танымдық (математикалық) даму бағыттарының бірі болып табылады, оның маңыздылығымектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында көрсетілген. Атап айтқанда, осы құжатта, ақыл-ой кемістігі бар балаларды (ақыл-есі кемістігінің жеңіл және баяу дәрежесі) тәрбиелеу мен оқыту көпсенсорлы қабылдау мен кеңістікті бағдарлау дағдыларын қалыптастыруға, сенсорлық ақпараттарды саралауға, сезімдік тәжірибені жинақтауға, заттық қимылдарды игеру және ойлау процестерін белсендіруге, қарапайым математикалық ұғымдарды қалыптастыру қажеттілігі айтылады [1]. Балалардың өмірі мен іс-әрекеті бастапқыда уақытында жүретініне қарамастан, олар туралы түсініктер салыстырмалы түрде кеш дамиды. Уақыт сезімдік ойлауға жатпайды, сондықтан ол жанама түрде, уақытты анықтауға байланысты қозғалыс немесе қандай да бір әрекет арқылы немесе кейбір тұрақты құбылыстардың ауысуы арқылы қабылданады. Сонымен қатар, уақыт аралықтары мен қатынастардың қоғамда қабылданған ауызша белгілері- нің шартты сипаты уақытты жанама қабылдаудың қалыптасуына айтарлықтай кедергі болады. Л.А. Венгер, А.М. Леушина, А.А. Люблинская, С.Д. Луцковская, Т.Д. Рихтерман, С.Л. Рубинштейн, О.А. Фунтикова, Н.И. Чуприкова, Е.И. Щербакова және басқа зерттеушілер уақытты қабылдау оның маңызды сипаттамаларын қиындатады, мысалы: сабақтастық (уақыт бірліктерінің кез-келген бөлінуі шартты), сұйықтық (уақыттың кез-келген бірлігі оның басында және соңында бір уақытта қабыл- данбауы мүмкін), қайтымсыздық (өткенді қайтара алмау), бір өлшемділік (қазіргі және болашақты өзгерту мүмкін еместігі). Нәтижесінде, кейбір балалар мектеп жасына дейінгі кезеңнің соңында ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Специальная педагогика», №1(64), 2021 г. 109 уақыт аралықтары мен уақыт тізбегін көрсететін сөздердің мағынасын түсінуде қиындықтарға тап болады. Уақытты қабылдау – бұл құбылыстар мен оқиғалардың ұзақтығы мен реттілігінің көрінісі. Орталық жүйке жүйесіндегі органикалық өзгерістердің нәтижесінде зияты зақымдалғанбалаларда барлық анализаторлардың жұмысында бұзылулар байқалады [2,15 б.]. Мидың дамымауы және жүйке процестерінің динамикасының бұзылуы балаға әсер ететін ынталандырғыштардың кортикаль- ды талдауы мен синтезінің белгілі бір дәрежеде бұзылуына әкеледі. Интеллектуалды дамымау танымдық белсенділіктің бұзылуына әкеледі. Толыққанды танымдық іс-әрекет баланың әлеуметтік тәжірибені игеруінің негізі болып табылады, онсыз ол қоғамның толыққанды мүшесі бола алмайды. Мидың дамымауы және онымен байланысты жүйке процестерінің динамикасындағы бұзылулар балаға әсер ететін тітіркендіргіштердің кортикалды талдауы мен синтезінің әр түрлі деңгейде бұзылатындығына әкеледі. Ақыл-ой кемістігінің диффузиялық сипаты тұтастай алғанда баланың жеке басының бұзылуына әкеледі. Дамудың белгілері сөйлеу ерекшеліктерінде кездеседі: мұндай балалар көптеген сөздердің мағынасын, әсіресе объектілердің қасиеттерін, қасиеттерін және қатынастарын, яғни сенсорлық стандарттарды білдіретіндерді түсінбейді. Ақыл-ой кемістігі бар балаларға шектеулі лексика тән, олардың сөйлеуі түсініксіз, жиі аграмматикалық. Мидың зақымдануы ойлау процесіне әсер етеді, сонымен қатар белсенді қабылдау, ерікті зейін, есте сақтау, қозғалыс сферасының бұзылуы сияқты процестер байқалады. Ақыл-ой кемістігі бар балалардың назары нашар, оңай бөлінеді. Барлық жаңа нәрселер өте баяу игеріледі және қайталанған қайталаулардан кейін ғана семантикалық есте сақтау көп зардап шегеді, ал логикалық түрде есте сақтау жеткіліксіз. Алайда, механикалық жады жақсы дамыған. Түйсіну мен қабылдау – бұл әлемді білудің алғашқы кезеңі. Зияты зақымдалғанбалаларға тән баяу, шектеулі сезімталдық олардың психикалық дамуының барлық кейінгі барысына үлкен әсер етеді. Зияты зақымдалғанбалаларды қабылдау мен сезінудің ерекшеліктерін И.Н. Соловьев, К.И. Вересотская және т. б. көптеген психологтар егжей-тегжейлі зерттеді. Көптеген эксперименттер зияты зақымдалғанбалалардың қабылдау қарқыны баяулайтынын дәлелдейді. Қабылдау қарқынының баяулауы қабылданған материал көлемінің едәуір тарылуымен үйлеседі (зияты зақымдалғанбалалар қалыпты дамып келе жатқан құрдастарына қарағанда көру аймағына түсетін заттарды аз байқайды). Зияты зақымдалғанбалалардың сезімдері мен қабылдауы- ның келесі ерекшелігі – олардың айқын бөлінбеуі. Зияты зақымдалғанбалалар тану кезінде ұқсас заттарды нашар ажыратады. Зияты зақымдалған балаларды қабылдаудың ең айқын ерекшелігі-инактивтілік, яғни белсенді еместігі. Қандай да бір затқа қарап, зияты зақымдалғанбалалар оны егжей-тегжейлі қарастыруға, қасиеттерін түсінуге ниет білдірмейді. Қабылдаудың белсенді емес сипаты зияты зақымдалған бала- лардың кез-келген заттарды іздеуге және табуға қабілетсіздігімен, қоршаған әлемнің кез-келген бөлігін таңдамалы түрде қарастырып, қазіргі уақытта қабылданғанның қажетсіз жарқын және тартымды жақтарынан алшақтатуымен дәлелденеді. Осылайша, бұл балалардың қоршаған ортаға нашар бағытталғаны таңқаларлық емес. Зияты зақымдалғанбалалардың уақытты қабылдауы бағдарлануда маңызды рөл атқарады. М.Г. Аббасов [3], С.Г. Ералиева [4], В.В. Эк [5] және т.б. еңбектерінде зияты зақымдалған бала- ларда уақытша идеялар мен тұжырымдамалардың қалыптасу ерекшеліктерін зерттеу мәселелері қарастырылды. Зерттеушілер мектепке дейінгі кезеңде жеткіліксіз дайындық зияты зақымдалған балалардың мектептегі алғашқы жылдардағы уақыт туралы түсініктерін қалыптастыру жұмыстарын кешіктіреді деп санайды. Олар уақыт өлшемдері туралы идеялары диффузды, өте жуық және жетілмеген екенін атап өтті. Зияты зақымдалғанбалаларда уақыттықұғымдар мен уақытты бағдарлауды қалыптастыру одан да қиын және қалыпты дамып келе жатқан балаларға қарағанда баяу жүреді. Мұндай тұжырымды И.И. Финкельштейн жасады [6], ол тоғыздан он жеті жасқа дейінгі көмекші мектептің бірінші және жетінші сыныптарынан бастап зияты зақымдалғанбалалардағы уақыт туралы идеялар мен түсінік- терді зерттеді. И.И. Финкельштейн өз зерттеулерін үш бағытта жүргізді: 1) санаумен байланысты емес уақыт туралы түсініктер мен ұғымдар (тұрмыстық уақыт); 2) есеппен байланысты уақыт туралы түсініктер мен түсініктер( математикалық уақыт); 3) тарихи кезең (тарихи уақыт) ретінде уақыт туралы түсініктер мен ұғымдар. |