Keywords: written speech, dysgraphia, dyslexia, general speech underdevelopment

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің ХАБАРШЫСЫ, «Арнайы педагогика» сериясы №1(64),2021 ж. 
32 
қозғалыс.
Олардың арасында жазу үрдісі кезінде өзара шартталған тығыз байланыс орнайды. 
Жазбаша сөйлеу тілін менгеру есту және дыбыс айту қасиетінің, көрінетін және жазылатын сөздің 
арысындағы жаңа байланысын орнату сипатынан тұрады, өйткені жазу үрдісі төрт анализаторлар-
дың: сөйлеу қимыл-қозғалысты, сөйлеу-есту, көру және қимыл-қозғалыстардың бірлескен жұмысы-
мен қамтамасыздандырылады. 
Жазудың бұзылуы екі түрге бөлінеді - дисграфия және дислексия. Бірінші жағдайда біз интеллект 
пен есту қабілеті сақталған жазбаша репродуктивті ақаулар туралы айтып отырмыз. Дисграфиясы бар 
адамдарда грамматикалық, орфографиялық және стилистикалық қателер көп. Мұндай бұзылулары бар 
адамдар белгілеуді ұстанбайды, түзулік бұзылады, сөздер бос және қисық әріптермен жазылады. 
Сонымен қатар, графикада жазу мүмкіндігі мүлдем жоқ. Дислексияға оқуға қабілеттілік болған 
жағдайда жазбаша тілді қабылдаудың бұзылуы тән. Сонымен қатар, пациенттер хаттарды оқу және 
тану кезінде қиындықтарға тап болады, сонымен қатар алексиямен бұл мүмкіндіктен толықтай 
айырылады. Дислексиясы бар әйелдер мен ерлердің арақатынасы сәйкесінше 4,5: 1 құрайды. 
Жазбаша сөйлеуді бұзудың дамуында алынған ақпаратты қабылдау мен түсіндіруге тікелей әсер 
ететін ауызша сөйлесуге үлкен мән беріледі. Алайда, бұл жеке хат бұзушылық жоқ дегенді білдір-
мейді. Ауызша сөйлеу бұзылыстары, мысалы сөйлеудің жалпы дамымауы (OHP), фонетикалық-
фонематикалық бұзылыс (FFN) және басқалары дисграфия мен дислексияны қоздыратын фактор 
болып табылады. Статистикалық мәліметтерге сәйкес, сипатталған жазудың бұзылуы қарым-қаты-
насы бұзылған адамдарда 3-4 есе жиі кездеседі. Дисграфия әрдайым дислексиямен бірге жүреді, бірақ 
сонымен қатар функцияның біреуі мүлдем болмай, ал екіншісі қалыпты жағдайда болуы мүмкін. 
Жазбаша тілдік бұзылыстар көбінесе 5-6 жаста, мидың графикалық және лексикалық орталық-
тарының қарқынды дамуы мен қалыптасуы кезінде көрінеді. Бұл жас - баланың жазу бұзылуына ең 
сезімтал болатын үшінші маңызды кезең. Бұл мектептегі немесе оған дайындалып жатқан баланың 
онсыз да физиологиялық тұрғыдан шамадан тыс жүктелген миға психикалық жүктеме алуымен 
байланысты. 
Жазудың бұзылуының жіктелуі ақаулар түріне қарай бөлінеді. Дисграфиялық бұзылыстың 
қалыптаспаған жүйеге байланысты төменде сипатталған 5 формасы бар. 
1.
Сөйлеу аппаратының бұзылуы және сөзді фонематикалық қабылдау кезінде болатын 
артикулярлық. 
2.
Дисграфияның акустикалық түрі есту анализаторының ақауымен және дыбысты танумен 
байланысты. 
3.
Көру аппараттарының бұзылуы бар оптикалық. 
4.
Грамматикалық форма сөйлеудің лексикалық және грамматикалық құрылымдарының 
бұзылуымен сипатталады. 
5.
Өзгертілген тілдік талдау фонындағы дисграфия. 
Қазіргі классификация ерекше және ерекше емес дисграфияны ажыратады. Біріншісіне дыбыс-
тық қабылдау ақауларымен (фонематикалық және парапалиялық) және тілдік операциялардың 
қозғалтқыштық қызметімен (диспраксиялық, металингвистикалық) байланысты бұзылыстар жатады. 
Сонымен қатар, спецификалық формаға емленің морфологиялық және синтаксистік бұзылыстары 
жатады. Ерекше емес формаға тәрбиеге немқұрайлы қарау, психовербалдық дамудың кешеуілдеуі-
мен (PPRD) байланысты жазу бұзылыстары жатады. 
Жазбаша сөйлеу, сондай-ақ ауызша сөйлеу жоғары реттеу, перифериялық жүйке жүйесі және 
қозғалыс аппараты көмегімен жүзеге асырылады. Осыған сүйене отырып, жазудың бұзылу себебі 
ұсынылған жүйелердің бірін бұзуда жасырылады. Жоғары жүйке қызметінің патологиясы органика-
лық және функционалды болуы мүмкін. Бұл бұзылулардың ең көп тараған себептері: 

Босану кезіндегі жарақат, мидың органикалық зақымдануын тудырады (затқа қан құйылу, 
деструкция). Сипатталған бұзушылықтар жамбас пен баланың өлшемдерінің сәйкессіздігімен, дұрыс 
емес плацентаның, ұрықтың үлкен массасының және басқа патологиялардың пайда болуымен 
жүреді. 

Жүктіліктің патологиясы – бұл ұрыққа кері әсер етуі мүмкін барлық факторлар. Оларға зиянды 
әдеттер (алкоголь, темекі шегу), TORCH инфекциясы, тератогендік қасиеттері бар дәрі қабылдау 
жатады. Сипатталған факторлар барлық органдар, соның ішінде жүйке түтігі белсенді түрде 
салынған 4 аптадан 4 айға дейінгі кезеңде әсіресе теріс. 

ВЕСТНИК КазНПУ им. Абая, серия «Специальная педагогика», №1(64), 2021 г. 
33 

Аллогендік үйлесімсіздік қан топтары мен / немесе ана мен ұрық арасындағы Rh факторы 
сәйкес келмеген кезде пайда болады. Нәтижесінде қызыл қан жасушалары жойылып, миға улы 
мөлшерде әсер ететін жанама билирубин түзіледі. 

Нейроинфекция немесе жүйке жүйесінің зақымдалуымен асқынған аурулар. Вирустарға қара-
пайым герпес, желшешек, цитомегаловирус, қызылша, қызамық жатады. Энцефалит пен менингит ту-
дыратын бактериялық қоздырғыштар үшін менингококк, стрептококк, сальмонелла инфекциялары тән. 

Мидың онкологиялық патологиясы тікелей графикалық аймақта қалыптасуы және теріс әсер 
етуі немесе басқа аймақтардың сөйлеу бөлімдерін қысуы мүмкін. 

Жазудың қозғалтқыш компонентін бұзатын жарақаттар, перифериялық жүйке жүйесі мен 
байламды-бұлшықет аппаратының аурулары. 
Сонымен қатар, дисграфияны дамытуда баланың қоршаған ортасы мен тәрбиесі шешуші рөл 
атқарады. Ата-аналары бір-бірімен бірнеше тілде сөйлейтін отбасында жазудың бұзылуы бір тілді 
отбасыларға қарағанда жиі дамиды. Сондай-ақ, ауызша сөйлеуді бұзу (салбыраңқы, тыныш), 
солақайларды оң қолдарда қайта даярлау, тұрақты ескертулер дисграфия мен дислексияның пайда 
болуына ықпал етеді. 
Пайдаланған әдебиеттер тізімі: 
1.
 
Ахутина Т.В. Нарушения письма: диагностика и коррекция // Актуальные проблемы логопеди-
ческой практики: Метод, материалы научно-практической конференции "Центральные механизмы 
речи", посвященной 100-летию проф. Н. Н. Трауготт / Отв. ред. М.Г. Храковская. – СПб., 2004. 
2.
 
Белътюков В.И. Взаимодействие анализаторов в процессе восприятия и усвоения устной 
речи. – М.: Педагогика, 1977. 
6.
 
Выготский Л.С. Мышление и речь. – М.: Изд-во АПН РСФСР, 1956. 
7.
 
Жукова Н.С., Мастюкова Е.М., Филичева Т.Б. Преодоление общего недоразвития речи у 
дошкольников. – М., 1990. 
8.
 
Журова Л.Е., Эльконин Д.Б. К вопросу о формировании фонематического восприятия у 
детей дошкольного возраста //Сенсорное воспитание дошкольников. – М., 1963. 
9.
 
Карпенко Н.П., Подольский А.И. Внимание и коррекция дисграфических ошибок у детей с 
недоразвитием речи //Вестн. Моск. ун-та. – 1980. 
10.
 
Колповская И.К. Влияние недоразвития речи на усвоение письма //Школа для детей с 
тяжелыми нарушениями речи. – М., 1961 
11.
 
Комарова В.В., Милостивенко Л.Г., Сумченко Г.М. Соотношение дисграфических и 
орфографических ошибок у младших школьников с нарушениями речи // сборн. Патология речи. –
СПб., 1992. 

жүктеу/скачать 3,17 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: