Aбaй aтындaғы Қaзaқ ұлттық педaгогикaлық универcитеті

 
105 
 
заңдары»  деп  аталады.  Одан  кейін  көптеген  психологиялық  теориялар 
аталған 
феноменді 
түсіндіруге 
талпыныс 
жасайды. 
Соңында 
Е.М.Мелетинский мынадай қорытындыға келеді: «...жер және қарапайым 
мал  шаруашылығы  минорат  үшін  экономикалық  жағдаят  жасап,  мұндай 
шаруашылық  жағдайында  өзімен-өзі  кіші  бала  ата-анасымен  қалып,  ал 
үлкендері 
жаңа 
шаруашылық 
мекеніне 
кетуіне 
мәжбүр 
болған...алғашқыда сөзсіз ата-анасының қол астында болған ең кіші бала 
олар  қайтыс  болғанда  жерлеу  рәсімдерін  жасаған.  Патриархаттың 
бастапқы  кезеңінде  үйдің  кішісі  шаңырақтың  иесі  болып,  ата-баба 
рухының  сақтаушысы,  қолдаушысы  ретінде  танылған.  Патриархалды 
отбасы  дамуына  орай  (әсіресе  тұрақты  жер  шаруашылығына  өткен  кезде 
және  отбасы  тығыз  байланыста  болған  уақытта)»  алдыңғы  қатарға 
отбасының  үлкен  ұлы  шыға  бастайды.  Майорат  жеке  меншік  пен 
отбасында  тепе-теңсіздік  орнатып,  кішілерді  иеліктен  ығыстырады.  Сол 
себепті  де  үлкен  ұл  –  ортақ  меншіктің  узурпаторы,  ал  кішілер  –  оның 
сақтаушысы  және  патриархалды,  рулық  дәстүрдің  қорғаушысы  деген 
түсінік пайда болады» [12, 103-106 бб.]. 
Сондықтан  да  үйдің  кішісіне  тән  келетін  Джек  есімі  көптеген 
ғасырлар  бойы  келе  жатқан  халық  дәстүрлерін  айқындайды.  Бұл  жалқы 
есім  ең  маңызды  болып  саналатын  ұлттық  белгілерді  біріктіріп,  қиял-
ғажайып  ертегінің  ерекшелігі  болып  табылады.  Тағы  бір  о  дүние 
«жерасты» 
әлемі 
кейіпкерлерімен 
байланысты 
мифологиялық 
кейіпкерлер, бірқатар құдай есімдері «Trit» атауына қатысты: ежелгі үнді  
Trita,  Trita  Aptya  атауларынан  бастау  алады.  Бұл  кейіпкерлер  адамның 
құдыққа  түсу  мифімен  тығыз  байланысты  (кей  жағдайда  үлкен 
ағаларының сатқындығымен байланысты болып келеді). Ал «Trita» есімін 
өзі «үшінші» деген мағынаны білдірсе керек деп санайды ғалымдар (ағасы 
немесе  әлем,  оның  солай  аталуы  екі  басқа  әлеммен  –  аспан  мен  жерге 
қатысты салыстырғанда пайда болған). Ол о дүниеге «жер астына» түсіп, 
байлыққа  кенеледі  және  сиқырлы  заттар  көмегімен  өлімді  жеңіп,  қайта 
жер бетіне оралады.  
Сөйтіп,  үшінші  ұл  Джек  ағылшын  қиял-ғажайып  ертегілерінің 
негізгі  кейіпкері  болып  саналады,  себебі,  «миф  және  есім  өз  табиғатына 
сай  бір-бірімен  тығыз  байланысты.  Кең  мағынада,  олар  өзара  бірін-бірі 
меңзейтін  ұғымдар,  біреуі  екіншісінің  мағынасын  айқындайды:  миф  – 
персоналды  (аталымдық),  есім  -  мифтік»  [145].  Әсіресе,  балалар  қиял-
ғажайып  ертегілердегі  жалқы  есімдердің  астарында  болатын  ақпаратты 
қабылдауға  бейім  келеді.  Ю.М.Лотман  мен  Б.А.Успенскийдің  пікірі 
бойынша:  «Мифологиялық  сананы  баланың  жас  кезіндегі  әлемі  арқылы 
ғана тікелей бақылауға болады. Тілдегі барлық сөздерді «жалқы есімдер» 
ретінде  қарау  үрдісі  және  дүниетанымды  аталым  үдерісімен 
сәйкестендіру, уақыт пен кеңістікті, т.б. ерекше қабылдап түсіну, сондай-
ақ басқа да мифологиялық санаға тән келетін белгілермен сәйкестік бала 
санасын  типтік  мифологиялық  деуге  негіз  бар.  Яғни  бала  танымының 

 
106 
 
белгілі  бір  даму  кезеңінде  жалқы  және  жалпы  есімдер  арасында 
принципиалды  айырмашылық  болмайды.  Бұл  ретте,  О.Якобсонның 
керемет  жасаған  тұжырымын  келтіруге  болады:  алғаш  бала  игеретін 
сөздер  жалқы  есімдер  болады  және  сөйлеудің  афатикалық  бұзылуында 
олар ең соңғы кезекте ғана жоғалады» [145, 64 б.]. 
Оның  үстіне  «Jack»  есіміне  қатысты  ағылшын  және  америкалық 
зерттеушілері  арасында  күрделі  пікірсайыс  орын  алғанын  атап  кеткен 
жөн.  Р.Кавендиш:  «Джек  есімі  ең  алғашқы  халық  ертегілерінің  жазба 
ескерткіштеріне  жатқызылады.  Алайда,  он  бесінші  ғасырдың  ортасында 
Джек  және  Джил  есімдері  «the  Coventry  Mystery  Plays»  және  «the 
Towneley  Mystery  Plays»  туындыларында  кездеседі.  Олар  қарапайым  ұл 
және қыз баланы сипаттайды» [146]. Он сегізінші ғасырдың бас кезеңінде 
бұл есім ағылшын халық мәдениетінде тұрақты орын алады [147]. Халық 
эпосының  басты  кейіпкері  Джек  британдықтарға  тән  келетін  көптеген 
мінез-құлық  белгілерін  айқындайды.  Джек  ертегілердің  басты  кейіпкері: 
қу  капиталист,  аңқау  және  тәжірибесі  жоқ  бала,  үнемі  жеңіске  жететін 
қаһарман  немесе  зардап  шегуші,  тіптім  көктем  символы  да  (The  Green 
Man of Britain) [146, 117 б.]. 
Британ  қоғамының  даму  барысында  жаңа  құндылықтар,  ниет-
мақсаттар  пайда  бола  бастайды,  сонымен  қатар  Джек  те  ағылшын 
халқымен бірге өзгеріп, британ ұлтының өкіліне, қарапайым адамына тән 
келетін  маңызды  қасиеттерге  ие  болады.  Сөйтіп  халық  эпосының 
кейіпкеріне  ұқсас  бейнелер  көптеген  еуропа  тілдерінде  Jankin,  Hans, 
Hansel,  Jean,  Jake,  Jock,  немесе  Juan  ретінде  қалыптасады. 
Эмигранттармен  бірге  «Джек»  Америкаға  да  барады.  Тіпті,  Кариб 
аралдарынан да шығады [147, 16 б.].   
Америка  мемлекетінде  халық  қиял-ғажайып  ертегілерінің  басты 
кейіпкері  Джек  күрделі  трансформацияға  ұшырайды.  Жаңаша  жағдай-
ахуал  басты  кейіпкерден  ерекше,  ғажайып  қасиеттерді  талап  етеді. 
Сондықтан  да  «Джек»    Р.Чейздің  1943  жылы  жарық  көрген  «The  Jack 
Tales» ертегілер жинағының көмегімен америкалық қоғамға бірден сіңісіп 
кетеді.  Америкалық  Джек  өзінің  ағылшындық  аттасына  мүлдем 
ұқсамайды  және  Р.Чейздің  тұжырымдауынша,  Джек  –  нағыз  америкалық 
кейіпкер,  сол  себепті  де  ағылшындық  Джекке  ешбір  қатысы  жоқ:  «Folk 
prosody  rarely  has  presented  so  well-rounded  a  figure  as  Jack.  Reynard  is  a 
one-sided  rogue,  the  heroes  of  European  collections  of  talcs  arc  many;  other 
central characters are supennen or gods. Br'er Rabbit seems to be the only one 
who  shows  many  facets  of  charactcr  in  a  connected  series  of  stories.  Jack, 
however,  is  thoroughly  human,  the  unassuming  representative  of  a  very  large 

жүктеу/скачать 1,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: