Түйіндеме  Шәйғозова Жанерке, Сұлтанова Мадина -

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Художественное образование», №1(46), 2016 г. 
103 
Мақала  авторлары  дала  өсімдіктерің  пайдалану  білімі  мен  тәжірибесі  дәстүрлі  әлем  танудың  бір  саласы  деп 
есептейді,  олардың  атауыда  «селеу»  және  «жусан»  түпнұсқа  мифологиялық  мәртебесінің  көрсеткіші,  қазақ 
көшпенділердің мәдени әлемнің маңызды рөл атқаратына сенімді. 
Кілтті сөздер: көшпенділер, дәстүрлі күнкөріс, табиғи философия, дала флорасы, био- және, эко-мәдениет 
 
Резюме 
Жанерке Шайгозова, Мадина Султанова - Институт искусств, культуры и спорта КазНПУ им. Абая 
SOME ASPECTS OF TRADITIONAL BIO-CULTURAL HERITAGE OF KAZAKH PEOPLE: 
HERB OF GREAT STEPPE SELEU AND ZHUSAN 
The harmonious coexistence of any people and environment caused careful and consecutive cultivation of knowledge and 
the practician of use of the biological resources of a landscape famous in science as biocultural heritage. This heritage is an 
integral  part  of  traditional  ecological  knowledge.  In  system  of  biocultural  heritage  of  Kazakhs  wild-growing  steppe  plants 
occupy one of the major places. 
Authors  of  this  article  concentrated  only  on  two  since  ancient  times  the  esteemed  plants  of  the  Great  Steppe:  a  seleu 
(feather  grass)  and  zhusan  (wormwood),  each  of  which  it  is  possible  to  call  sacral  for  traditional  Kazakh  culture.  Thus 
«territory”  of  action  of  biocultural  heritage  of  the  former  Kazakh  nomads  isn't  less  rich,  than  at  primordial  farmers  and 
stretches from a traditional life support system to traditional medicine. 
Authors of article are convinced that knowledge and practice of use of steppe plants is one of expressions of traditional 
outlook where in their names "seleu" and "zhusan" is coded the original mythological status playing an  important role in a 
cultural universum of the Kazakh nomad. 
Keywords: nomads, a traditional life support system, natural philosophy, steppe flora, bio - and ecoculture 
 
УДК 372 (367) 
 
К ВОПРОСУ ВЗАИМОСВЯЗИ СЕМЕЙНОЙ ТРАДИЦИИ, УЧЕБНОЙ, ВОСПИТАТЕЛЬНОЙ 
ДЕЯТЕЛЬНОСТИ В СОВРЕМЕННОМ УЧЕБНОМ ПРОЦЕССЕ 
 
Ш.С. Турганбаева – д.искусств, доцент кафедры творческих специальностей КазНПУ им. Абая 
 
В статье рассматривается когерентность как принцип взаимосвязи семейной традиции, учебной, воспитательной 
деятельности,  позволяющие  формировать общую  культуру  личности.  Педагогический  потенциал средств сохране-
ния культурных традиций национально-народного воспитания, реализация ее личностно-развивающей, педагогиче-
ской  функции  формируют  и  поддерживают  положительную  мотивацию  к  обучению  в  социально-педагогическом 
процессе в инновационных образовательных учреждениях.  
Ключевые  слова:  сохранение  культурных  традиций,  национальная  школа,  духовное  наследие  казахов, 
фестиваль  семейного  творчества,  духовно-эстетических  ценностей,  постиндустриального  сознания,  диапазон 
музыкального творчества, семейный досуг, нравственные ценности 
 
Обращаясь  к  вопросу  сохранения  культурных  традиций,  хотелось  бы  привести  слова  выдающихся 
педагогов  прошлого,  Г.И.  Песталоцци,  Ж.Ж.  Руссо,  Я.А.  Каменского,  И.И.  Казяс,  Л.Н.  Толстого,          
П.Ф. Каптерева, В.И.  Водовозова, П.П. Блонского,  СТ. Шацкого неизменно  указывавших  на необходи-
мость  развития  национальной  школы,  важнейшими  целями  которой  станут  воспитание  духовно-
нравственной,  свободной  личности,  высокий  уровень  подготовки  учителей,  позволяющий  обеспечить 
качественное  образование.  Каждый  народ  должен  создавать  свою  воспитательную  систему,  опираясь, 
прежде всего, на свои исторические возможности и культурные особенности. Национальное – народное 
воспитание  имеет  ту  воспитательную  силу,  которой  нет  в  самых  лучших  системах,  основанных  на 
абстрактных идеях или заимствованных у другого народа [1, с. 120]. На современном этапе в Казахстане 
уделяется  усиленное  внимание  изучению  родного  языка,  являющейся  одной  из  приоритетных  задач 
национального  воспитания.  Знание  и  сохранение  своей  родной  истории,  своего  жуза  (шесть  -  семь 
поколений  родословной)  народного  фольклора,  национальной  символики,  национального  искусства, 
национальных и религиозных традиций, народных примет, обычаев, семейной культуры. 
Остановимся поподробнее на семейных традициях. 
Издревле  заведены  своеобразные  каноны,  такие  как  традиции  гостеприимства,  традиции  почитания 
старших,  традиции  совместного  проживания  родителей  и  детей,  традиции  содержания  дома  и  двора  в 
чистоте, традиции национальной кухни, культ хлеба, традиции добрососедства.  
Сегодня осмысливается духовное наследие казахов, которое заключается и в сохранении и передаче 
народных  традиций,  социальном  сплочении,  семейном  устройстве  -  выявляющих  систему  основных 
компонентов духовного мира личности. 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Көркемөнерден білім беру» сериясы, №1(46) 2016 ж. 
104 
В  этой  связи,  одна  из  примечательнейших  тенденций  современной  культурной  жизни  -  Фестиваль 
семейного  творчества  »Яблоко»,  проходящий  ежегодно  в  Алматы,  где  маленькие  граждане  Казахстана 
приходят с мамами и папами, с дедушками и с бабушками.  
Творческие семейные воскресенья проводятся четыре раза в год, символизируя четыре времени года – 
осень, зиму, весну и лето. Частые мероприятия привлекают все более широкую зрительскую аудиторию. 
В этом видится долгожданный поворот постиндустриального сознания в сторону скрепления семейных и 
духовно-эстетических ценностей. В современном социуме наиболее важной задачей семейного общения, 
является контакт с ребенком.  
 
 
 
Фото 1. Фестиваль семейного творчества »Яблоко» 
 
Семейное общение на мероприятии формируется как взаимосвязь общения и обучения. Интересно в 
этой связи и то, что программы мастер-классов Фестиваля семейного творчества составляются исходя из 
возрастных особенностей и психологии маленьких посетителей. Характерно отсутствие каких бы то ни 
было  ограничений  в  плане  мастер-классов  в  решении  творческих  задач,  и  в  результате  проявляется 
необычайно  широкий  диапазон  художественных  трактовок:  Роспись  гипсовых  героев  мультфильмов, 
изготовление  браслетов  из  резинок,  изготовление  аксессуаров,  плетение  браслетов,  роспись  пряников, 
обучение  лоскутному  шитью,  обучение  изготовлению  аппликации  из  тыквенных  семечек,  машинная 
вышивка на фетре, работа с кожей, мастер класс по изготовлению корон, паучков, мумий, «привидений». 
Примечательно,  что  в  этом  мероприятии  активное  участие  принимают  студенты  педагогического  вуза 
КазНПУ им. Абая кафедры творческих специальностей. Происходит и оформление декораций, изготовле-
ние  аксессуаров  интерьера.  Развитию  творчества  в  педагогическом  вузе  уделяется  огромное  внимание, 
ведь творчество является основой профессиональной подготовки специалистов в сфере искусства, дизай-
на.  Профессорско-преподавательский  состав  активно  занимается  творческой  деятельностью,  организуя 
выставки,  где  студенты  постоянно  совершенствуют  свое  мастерство.  Вот  и  на  Фестивале  материал 
мастер-классов  излагается  в  доступной  форме.  Маленькие  ученики  увлеченно  копируют  увиденное, 
находясь рядом с любимой мамой, в такие минуты нет места слезам и скуке. Выполняется главное назна-
чение Фестиваля семейного творчества »Яблоко» выходные со всей семьей, направленное на реализацию 
задач формирования и развития культуры личности.  
 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Художественное образование», №1(46), 2016 г. 
105 
 
 
Студентка 1 курса КазНПУ им. Абая - Картаева Мария (Специальность Графический дизайн) проводит 
мастер-класс по украшению тыкв. 
 
 
 
Фото 2. Студентка КазНПУ им. Абая Сулейманова Инкара (Специальность Графический дизайн) 
проводит мастер-класс по изготовлению мумий 
Важным  средством  воспитания  духовной  культуры  в  народной  педагогике  является  музыкальное  и 
песенное творчество. 
Эти виды творчества могут использоваться в качестве средств формирования ценностных ориентиров, 
развития речи и т.п. Отражение культуры нашего народа нашло воплощение и в современных казахстан-
ских  телевизионных  передачах  «Поем  всей  семьей!»  Охватывается  широкий  диапазон  музыкального 
творчества,  укрепляется  сотрудничество,  развивается  и  крепнет  семейная  дружба.  Происходит  рост 
музыкального  познания,  одновременно  формируется  чувство  семейного  досуга,  ориентированного  на 
творческое взаимообогащение. 
Приобщение к культуре своего народа возможно лишь тогда, когда деятельность многонациональной 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Көркемөнерден білім беру» сериясы, №1(46) 2016 ж. 
106 
школы, связанная с семьей строится на таких направлениях как: 
-  приобретение  и  усвоение знаний  в системе ценностей  этносоциума,  в  том числе через трансляцию 
родного языка и культуры как основы формирования национального самосознания; 
-  усвоение  этических,  эстетических  и  творческих  достижений,  т.е.  сохранение  культуры,  повышая 
духовно-нравственный иммунитет личности [2, с. 42]. 
  
 
 
Фото 3. Студентка КазНПУ им. Абая - Тулеубаева Диана (Специальность Архитектурный дизайн), 
проводит мастер-класс по изготовлению паучков 
 
Обеспечение обучения в контексте саморазвития и самореализации личности на основе актуализации 
культурных традиций, нравственных, эстетических ценностей, в союзе с активной ролью семьи, развива-
ют ценнейшие качества личности и являются решающими фактороми, определяющими задачи обучения 
КазНПУ им. Абая. Участие студентов в общественных мероприятиях города, говорит о когерентности, 
как  принципе  взаимосвязи  учебной  и  социально-культурной  деятельности.  Взаимосвязь  обучения  и 
воспитания в учебное и (внеучебное) время дает возможность развитию творческих сил и способностей 
личности.  
  
1 Ушинский К.Д. Избр. пед. соч.: В 2-х т. – М., 1974. 
2 Лихачев, Д.С. Письма о добром. Культура как целостная среда /Д.С. Лихачев// Новый мир. 1994 - №8. Русская 
культура: сб./сост. Л.Р. Мариупольская - М.: Искусство, 2000. – 440 с. 
 
Түйіндеме 
Ш.С. Турганбаева – ҚазҰПУ, доцент shahizada08@ mail.ru 
Отбасылық дәстүрдің қарым қатынастық сұрағына оқу тәлімдік қызметке байланысты оқу үдерісі 
Мақалада жанұялық дәстүрлер, оқулар, тәрбиелік қызметтер байланыстарының принципі ретінде, жеке адамның 
жалпы мәдениетін қалыптастыруға мүмкіндік беретін когеренттілік қарастырылған. Педагогикалық құралдар әлеуеті 
ұлттық - халық тәрбиенің мәдени дәстүрлерін сақтай отырып, оның жеке дамуын жүзеге асыруын, педагогикалық 
қызметімен  оң  мотивацияны  әлеуметтік-педагогикалық  үрдісте  инновациялы  білім  алуды  қалыптастырып, 
қолдайды.  
Кілтті сөздер: мәдени дәстүрлерді сақтау, ұлттық мектеп, қазақтардың рухани мұрасы, жанұялық шығармашы-
лық  фестивалі,  рухани-эстетикалық  құндылық,  постиндустриалды  сана,  музыкалық  шығармашылық  диапазоны, 
жанұялық бос уақыт , адамгершілік құндылықтар 
 
 
 
Summary 
Sh.S. Turganbayeva – доцент, Abai KazNPU shahizada08@ mail.ru 
On the question of the relationship of family tradition, training, 
educational activities in the modern educational process 
The article deals with the principle of coherence as the relationship of a family tradition, training, educational activities, 
allows  you  to  create  a  common  culture  of  personality.  The  pedagogical  potential  of  the  preservation  of  cultural  traditions 
national  -  public  education,  the  implementation  of  its  personal-developmental,  educational  functions  form  and  maintain 
positive motivation to learn in the socio-pedagogical process in innovative educational institutions. 
Keywords: preservation of cultural traditions, national school, 
spiritual  heritage  of  the  Kazakhs,  the  festival  of  family  creativity,  spiritual  and  aesthetic  values,  post-industrial 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Художественное образование», №1(46), 2016 г. 
107 
consciousness, a range of musical creativity, family leisure, moral values 
 
УДК 339.2.008 
 
ФОРТЕПИАНО КЛАСЫНДА ЖАС БАЛАЛАРҒА АРНАЛҒАН ОРЫНДАУШЫЛЫҚ 
ШЫҒАРМАЛАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ 
 
А.Б. Бақытбекова – ҚазМемҚызПУ 6М010600-Музыкалық білім мамандығының 2-курс магистранты, 
Ғылыми жетекші: Құлманова Ш.Б. - п.ғ.д., ҚазМемҚызПУ Музыкалық білім кафедрасының профессоры 
 
Бұл  мақалада  фортепиано  класында  жас  балаларға  арналған  орындаушылық  шығармалардың  қалыптасу, 
ұйымдастыру  теориясы  қарастырылған  және  оны  ұйымдастыруда  қолданылатын  қағидалар  жіктеліп,  ережелер 
нақты көрсетілген. Фортепианоның өмірге келуі жалпы мәдениет пен өнер саласында төңкеріс жасайтындай күшпен 
теңелді. 
Қазақстан композиторлары фортепиано аспабына арнап көптеген шығармалар жазды. Жазылған шығармаларды 
жасы кіші балаларға фортепиано аспабында орындап үйрену мәнерінің теориясы мен тәжірбиесі. Отанымызда жасы 
кіші  балаларға  арналған  қазақша  шығармалар  аз.  Қазақстан  мемлекетіндегі  музыкалық  мектептерде  фортепиано 
аспабын орыс композиторлары жазған, шығарған шығармаларымен орындап үйретеді. Бұл мақалада қазақ компози-
торларының шығармаларын кіші жас балаларға арналған орындаушылық репертуарды тиімді құрастыру жолдарын 
қарастырамыз. Осыған орай қарастырылатын тақырып, отандық тәжірибеде өзекті және қызықты болып отыр. 
Түйін  сөздер:  фортепиано  аспабының  шығу  тарихы,  орындау  технологиясы,  репертуар  таңдау  ерекшелігі, 
орындаушылық шығармалардың орындау мәнері 
 
Әрбір  дәуірдің,  әрбір  тарихи  кезеңінің  өз  үні,  өз  әуені,  өз  мақамы  болған.  Сол  сипатына  қарап  кез-
келген  әннің  туған  кезеңін  дөп  басып  анықтауға  болады.  Музыканың  келесі  бір  қасиеті  –  әуезділігі, 
әсерлігі,  көркемділігі.  Бұл  уақыт  сынынан  мүдірместен  өтіп,  біздің  заманымызға  келіп  жеткен  халық 
әндерінің  барлығына  дерлік  тән  белгі.  Жазба  мәдениеті  туа  қоймаған  дала  жағдайында  нағыз  көркем, 
тыңдаушысына терең әсер ететін әуезді саз ғана ел ауызына ілігіп, ұзақ мерзім өмір сүре алған. 
XX  ғасырдың  20-шы  жылынан  бастап  қалыптасу  мен  дамудың  бастапқы  сатысында  мәдени-ағарту 
жұмысы мемлекеттік саясат дәрежесіне көтерілді, оның негізгі бағыттары: 
- сауаттылық деңгейін көтеру және бұқараны ағарту мақсатындағы мәдени-ағартушылық жұмыс; 
- мектептің жалпы білім беру жүйесі арқылы оқушы жастарға музыкалық-эстетикалық, көркем тәрбие 
беру; 
Жаңа қоғам құрылысы тек  қана – жаңа экономикалық жүйе, саяси құрылыс,  сапалы жаңа мәдениет 
типі және өнер мен мәдениеттің ерекше ережесі ғана емес, сонымен қатар өнер саласындағы білім беру 
жүйесінің мамандарын мамандандырудың даярлығы болжанған. 
Алматыда фортепиано, шекті аспап, хорды дирижерлеу, ән, музыка теориясы мамандықтары бойынша 
мамандар даярлаудың күндізгі және сырттай оқу бойынша жүзеге асырылатын музыкалық училищелер, 
мектептер, қосымша білім беру оқу орындары ашылды. Фортепиано аспабын талдайтын болсақ [1]. 
Фортепиано (итал. fortepіano, forte - қатты және pіano - ақырын) - ішекті соқпалы-клавишті рояль мен 
пианино музыкалық аспабының жалпы атауы. Фортепианоның алғашқы үлгісін Италияда Б.Кристофори 
1709  - 11 ж. жасап шығарды. Фортепианоның екі түрі (рояль мен пианино) бар. Осы заманғы клавишті 
механикасы  бар  рояльды  19  ғасырдың  басында  С.Эрар  (Парижде)  ойлап  тапқан.  Фортепианоның  екі 
педалі  болады,  ол  дыбысты  қатты  немесе  жайлап  шығару  үшін  қолданылады;  дыбыс  көлемі  7  октава. 
Фортепианоның дыбыс шығаратын соқпалы балғашықтары мен ішектері сырт кескіні құстың қанатындай 
типылданған сандық ішіне орналастырылады. Фортепианоның ұзындығы 150-ден 270 см-ге дейін, ал ені 
150  см  болады.  Фортепианода  ойнау  үшін  арнайы  көптеген  музыкалық  шығармалар  (мысалы,  Л.  ван 
Бетховен, “Апассионата” сонатасы; Ф.Шуберт, “Фантазия”; Р.Шуман, “Симфониялық этюдтер”; Ф.Лист, 
“Кезбешілік жылдары” т.б.) жазылды. Музыкалық орындаушылық өнерде үздік пианиношылар есімі бел-
гілі. Олардың қатарында: Лист (Венгрия), Э.Г. Гилельс, А.Б. Гольденвейзер, К.Н. Игумно, Л.Н. Оборин, 
С.Т. Рихтер, В.Д. Ашкенази (Ресей), Ж.Әубәкірова, Г.Қадырбекова (Қазақстан) т.б. бар. 
Композиторлар Ғ.Жұбанова, Е.Рахмадиев, Қ.Қожамияров, М.Сағатов, Т.Қажығалиев, А.Серкебаевтар-
дың шығармалары жиі орындалады. Композитор Н.Меңдіғалиевтің фортепианоға арналған шығармалары 
домбырадағы ұлттық сазға негізделіп, өзгеше нақышта естіледі. 
Қазақ  халқының  әндері  мен  күйлеріндегі  әуендік  ерекшеліктер  фортепианолық  шығармалардың  ең 
басты арнасы болы табылады. 
Фортепиано өмірге келе бастаған шақта Еуропа классицизм дәуіріне көшіп жатқан болатын. Дәл осы 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Көркемөнерден білім беру» сериясы, №1(46) 2016 ж. 
108 
кезде фортепиано аспабының саудасы қызып кетті. Ол барлық музыкалық жиындардың сәніне айналып, 
әр үйдің бір бұрышынан орын ала бастады. 
Бұл  аспап  жарыққы  шығысымен-ақ  бүкіл  музыкалық  топтар  мен  ансамбльдердің  репертуарларында 
күрт  өзгеріс  пайда  бола  бастады.  Осының  арқасында  классицизм  кезінде  фортепианоға  арналған  жаңа 
жанр сұранып тұрды. Көп уақыт бойы клавесин тек сүйемелдеу үшін ғана қолданылып, жеке орындалма-
ды.  Ал  фортепианоның  динамикалық  құрылысы  оның  жеке  орындауға  шамасы  келетін  аспаптардың 
қатарынан орын алуына себепкер болды. Ол жарыққа шығысымен-ақ скрипка секілді Еуропаның белді 
музыкалық концерт сахналарының төрінен түспеді. 
Соның  қарқасында  фортепианоны  халық  тек  атақты  орындардан  ғана  емес,  кез  келген  музыкалық 
ортада тыңдауға мүмкіндік алды. Фортепианоның үнін есту үшін қарапайым жұрт қанша ақша төлеуге де 
дайын болды. Осының нәтижесінде фортепианоға арнап түрлі шығарма тудыру да қажет болды. Мұны-
мен басы қатқан композиторлар үздіксіз жұмыс жасау арқылы талай сәтті туындылардың тұсауын кесті. 
Кез  келген  аспапта  орындау  мәнері  ерекше.  Фортепиано  аспабында  орындау,  орындап  үйрену  әр 
адамның қолынан келе бермейді. Бірақ, баланы кішкентей кезінен бастап әр аспапқа орындап үйретуге 
болады. Фортепиано аспабы 9 октавадан, ақ және қара клавиштардан құралған аспап. Баланы фортепиано 
аспабына  отырар  алдында,  аспаптың  құрылысын  көрсетіп,  тарихын  айтып  беру  керек.  Фортепиано 
аспабы  қандай  механикадан  құралғанын  көрсетіп,  дыбыстар  қайдан  шығатынын  таныстыра  кетеміз. 
Қазіргі  заманға  сай  видео,  аудио  технологолиялары  өте  тез  дамып  келеді.  Ғаламтор  жүйесіне  кіріп  кез 
келген пианисты тауып, балаға аспаптың үні қалай шығатынын көрсетуге болады. Ойын технологиясын 
көрсету  алдында,  баланы  ақ,  қара  клавиштармен  таныстырамыз.  Басты  екі,  үш  сабақта  бала  тек  ақ 
клавиштарда  орындап  үйренеді.  Қара  клавиштар  ол  диез,  бемоль,  бекар  белгілері  қосыла  бастағанда 
орындалады. Ең алғаш бала отырысына көңіл бөлеміз, аспаптың дәл ортасында отырады, оң қолы екінші, 
үшінші.төртінші  октава  ноталарына  жету  керек.  Сол  қолы  кіші,  үлкен,  контроктаваларына  жету  керек. 
Денесін  бос  ұстатамыз,  білігін  тік  ұстатып  үйретеміз,  саусақтарының  қойылуын  көрсетіп,  бір  белгілі 
ережесіне сай қол қою, ұстау ережесін көрсетеміз. Ноталардың аттарын, жазылуы, сызылуын біліп алған-
нан кейін, аспапта ол ноталардың қай октавада орындалатындығын көрсетеміз. Бала әр октава ноталарын 
ажырата білу керек. Алғашында бірінші октава ноталарын бір оң қолымен орындаймыз. Кішігірім пьеса, 
этюдтар арқылы. Қосымша музыкалық білім беру мектептерінде фортепианода ойнап үйретуді Николаева 
«Школа игры на фортепино» атты шығармалар жиынтығымен үйретеді. Ол совет заманынан келе жатқан 
кітап. Орыс халық әндеріне жазылған пьесалар, украин халық әндеріне жазылған пьесалар, сыған халық 
әндеріне арналған шығармалар жиынтығы. Қазақстан елінде туып, өсіп. Өз шығармаларымыз көп. Бірақ, 
кіші  сыныптарға  арналған  шығармалар  жоқ.  Фортепиано,  үрмелі,  ішекті  аспаптарына  Қазақстан  халық 
әндер  жиынтығы  жоқ.  Классикалық  аспаптарға  қазақ  халық  аспаптарына  арнап  жазылған  шығармалар 
өңделген, жоғары сынып оқушыларына арнап. Ал, енді фортепиано аспабында орындап үйренем деген 
балаға, Қазақ халқының шығармаларын үйретпеу дұрыс емес. Дарынды балаларға арналған А.Жұбанов 
және  К.Байсеитова  атындағы  музыкалық  мектептердің  методикалары  бір.  1  сыныпқа  түскен  оқушыны 
«школа игра на фортепиано» Николаева шығармалар жиынтығымен үйретуде. Осы мәселеге көңіл бөлгім 
келіп отыр. 
Егер де фортепиано аспабына халық аспаптарға арналған шығармалардың басты мелодияларын алып, 
кішігірім  4  такт  жазып,  бірінші  сынып  оқушысы  орындай  алатындай  мүмкіндік  болу  керек.  Ең  басты 
алдымен халық аспаптар мұғалімінен домбыра, қобыз, саз сырнай аспаптарында бірінші сынып оқушысы 
қандай шығармалар үзінділерін орындайтынын біліп алу қажет. 
Фортепианоның  өмірге  келуі  жалпы  мәдениет  пен  өнер  саласында  төңкеріс  жасайтындай  күшпен 
теңелді.  Бұл  туынды  бүкіл  Еуропа  музыкасының  ағынын  ауыстырып,  түтінін  түзеді  деуге  де  болады. 
Өткен үш жүз жыл бойы әйгілі композиторлар фортепианоны жанына серік етіп қаншама ұлы классика-
лық шығармалардың бетін ашып, жұртқа паш етті. Бүгіндері фортепиано өз тұғырынан түскен емес. Тіпті 
көптеген  адамдардың  үйлерінің  төрінен  орын  алған  бұл  аспаптың  музыка  тарихында  алар  орны  тіпті 
айрықша. Фортепиано бізге дәл осы күнгідегідей үлгіде келе қойған жоқ. Оның фортепиано болып бітуіне 
дейінгі өзгерістері бізге нағыз ұлы аспапты алып келді [2]. 
Қазақстандағы ХХ ғасырдың 30-жылдарында басталған әлеуметтік жаңару әсерлері ұлттық мәдениеті-
мізге елеулі өзгерістер әкелгені белгілі. 
Осы жылдары байырғы дәстүрлі өнерді дамытумен қатар европалық үлгімен дамуға бет алған компо-
зиторлық шығармашылықтың да іргетасы қалана бастады. Қазақ музыкасының кеңес заманындағы даму 
кезеңдері халықтық аспаптық және ән фольклорының композиторлық хатпен қосарлана өсуін қамтамасыз 
етті,  бұл  ұлттық  өнердің  тарихи  және  эстетикалық  нормаларына  нұқсан  келтірген  жоқ.  Сазгерлердің 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Художественное образование», №1(46), 2016 г. 
109 
ұлттық мінездегі жаңаша музыка тудыруға деген тілектері ауызша дамыған салттан мүлде бөлек жанрдың 
пайда  болуына  ігі  салдарын  тигізді  деуге  болады.  Алғашқыда  трио,  квартет,  квинтет,  соната  түрінде 
жазылып әрі қарай күй тектес поэмалар (домбыра туралы аңыз Н.Меңдіғалиев) сияқты күрделі жанрларға 
ұласқан  жаңа  сазгерлік  шығармашылық  камералық  күй  жанрын  дүниеге  әкелді,  бұл  өткен  ғасырдың 
екінші жартысында ұлттық үрдіс пен классикалық  өнердің тарихи жарасымынан туындаған әрі сапалы 
даму дәрежесіне көтерілген үлкен шығармашылық белес болды. 
Қазақ  музыкасының  шығармалары  қазақ  хандығымен,  қазақ  батырларымен,  қазақ  жыр,  жыраулары-
мен  байланысты.  Әр  композитор  сол  заманда  болған  оқиғаларын  өз  шығармаларында  көрсетіп,  келер 
ұрпаққа жазып кетті. Поэма, дастандарда, халық күйлерінде, прозалардың тақырыптары бір, қазақ ханды-
ғының өз елі, жері, халқы үшін күрестер жайлы, қиын ашаршылық заман жайлы, қазақ хандығын жаулап 
алған  кездер,  өткен  күннің  қайғылы  мұңын  шығармаларында  жазып  кетті.  Батырлар  басқа  елге,  басқа 
жерге барып қазақ елі үшін соғысып, қазақ жері үшін өліп кеткендері жайлы жазып кеткен. Бұл шығарма-
ларды тек қазақ халық аспаптарында орындап қана қоймай, басқа да аспаптарға түсірілуде. Қазіргі заман 
композиторлары фортепиано, скрипка, баян, акардеон, флейта, кларнет, саксафон, туба, труба, веолончель 
аспаптарына арнап нотаға түсірілуде. Домбыра, қобыз, саз сырнай қазақ халық аспаптарына қазақ компо-
зиторларының  жазылған  шығармалары  көп.  Күйлер,  пьесалар,  өлеңдер,  осы  шығармаларды  басқа  да 
аспаптарда орындау мүмкіншілігі қазіргі заманда көп. Композитор тек аспапта орындау мамандығы емес, 
өз елінің тарихын біліп, рухани байлығын біліп, аспаптарын талдап, зерттеп қана қоймай, қазіргі заманға 
сай  технологияларды  енгізіп  шығарма  жазып,  қалдыру  қажет.  Басқа  аспапқа  жазылған  шығарманы 
мүлдем басқаша орындалатын аспапқа жазу, нотаға түсіру оңай емес, көп еңбек керек, көп жұмыс жасау 
керек.  Көп  талпыныс,  ізденіс,  жаңа  тенденцияларды  қосып,  құлаққа  жағымды,  орындаушыға  бірден 
қызықтырантын  туынды  жаза  білуі  кейір  композитордың  қолынан  келмейді.  Жазылатын  шығарма  қай 
аспапқа жазылу керек екендігін ойластырып, жоспарлануы тиіс. Халық аспаптарының пішімі ғана емес, 
орындалатын дауысы, үні ерекше. Жазылған шығармалардың ерекшелігі әр композитор белгілі бір аспап-
қа арнап шығармалар жазады. Ойлаған туындысы тек бір аспапқа арнап жазылуы мүмкін, немесе бірнеше 
халық аспаптарына жазылуы мүмкін. Осы кезде фортепиано аспабына өңделетін болса, жазылған белгілі 
бір жанрдағы шығарма композитордың ойлаған ойы сәйкес келмей қалу мүмкін. Егер қобыз аспабы арнап 
күй  жазылса,  қобыздың  дауысы  ұзаққа  созылып,  кең  орыдалатын  үні  фортепиано  аспабында  бұндай 
шығармалардың характерлерін орындау мүмкін емес болады. 
Қосымша музыкалық білім беру мектебінде оқушының жасына қарамай бірінші сыныпқа түсе алады. 
Фортепиано аспабына бала тоғыз жастан асып кетсе бірінші сыныпқа түсе алмайды. Сондықтан бірінші, 
екніші сынып балаларының жасы әр түрлі болуы мүмкін. Жасы үлкен оқушының мүмкіншілігі зор, бойы-
ның, дене пішімінің салмағы өзгеше. Шығармаларды баланың қабілетіне сай таңдапледі. Осы шығарма-
ларды  жасы  үлкен  екінші  сынып  оқушысы  орындай  алады.  Ал,  жасы  кіші  екіншісі  сынып  оқушысы 
орындай алмайды. Байқауларда туындайтын сұрақ осында болады. Бір сыныпта оқып жүрген балалардың 
деңгейі бірдей болуы керек, ал, бағдарламаға сай жұмыс жасалынып жатқан жоқ деп есептелінеді [3]. 
Басты мақсат – фортепиано аспабында орындап үйрену, балалардың көзқарасын кеңейту, фортепиано 
аспабына қазақ халық шығармаларын құрастыру, фортепиано аспабында қазақ халық шығармаларынан 
бастап ойнап үйрену, баланың музыкаға әлеміне мааббатын ояту, отандық музыканы біліп, тану, жоғары 
деңгейлік  маман  дайындау.  Кең  эстетикалық  және  моральдік  тәрбие  беру.  Музыкалық  қабілеттерді 
дамыту,  фортепиано  аспабында  басты  маңызды  ойын  технологияларын  дамыту,  әр  түрлі  жанрларда 
жазылған шығармаларды ойнай алу, фортепиано аспабында орындау үшін, қазақ халық шығармаларынан 
бастап ойнап үйрену. Шығармаларды оқушы өзіндік талдау қабілетін дамыту. Сабақ барысында жалпы 
музыкалық шығармалар жөнінде мағлұмат алады: олар музыкалық ойды түсіне бастайды, авторлары мен 
шығарманың шығу тарихы туралы т.б. мәліметтермен танысады. Тек мағлұмат алып қана қоймай, оны 
орындай  отырып,  белгілі  бір  дыбыс  биіктігін  сезініп,  ырғағын  дұрыс  келтіріп,  жылдамдығын  ажырата 
мәнерлі  орындауға  машықтанады.  Музыканы  тыңдап,  қабылдау  процесінде  алдымен  көңіл  аударатын 
мәселе - оның мазмұны және мәні. Кез келген музыкалық шығарма өмірдегі нақты оқиғаға байланысты 
туады.  Сондықтан  музыканы  сезімдік-эмоциялық  қабылдаумен  қатар,  оған  саналы  түрде  мән  беріп, 
мазмұнына да жете көңіл аударып отырған жөн. Бұл оқушылардың музыкалық шығарманы терең түсіне 
білуіне танымының қалыптасып, әр тыңдалған музыка жайлы белгілі бір тұжырымға келуіне мүмкіндік 
тудырады. 
Сабақтың басты мақсаты – дыбыстың шулы және музыкалық болып бөлінуін түсіндіремін. Табиғатта-
ғы және қоршаған ортадағы дыбыстар шулы дыбыстар, ал белгілі бір әуені бар музыкалық шығармалар-
ды  музыкалық  дыбыстар  деуге  болатынын  айтып  өтемін.  Музыкалық  дыбыстар  бүкіл  әсемдік  әлемін 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Көркемөнерден білім беру» сериясы, №1(46) 2016 ж. 
110 
суреттеп, сұлулықты паш етеді. Түрлі көріністерді музыкалық дыбыстар арқылы бейнелейді.Табиғаттың 
әсем көріністерін музыка тілімен де айтып түсіндіруге, суреттеуге, бейнелеуге болатыны туралы мағлұ-
мат  береміз.  Сазгер,  композиторлар  табиғаттың  сұлулығын,  көркемдігін  музыкаға  әндерге,  күйлерге 
көшірген.  Сондықтан  балалар  музыка  дыбыстары  арқылы  табиғаттың  бейнелерін  салуға  болатынын 
орындалатынын,  тындалатынын  музыка  шығармаларынан  бақылап  көреді.  Музыка  әлемінің  тағы  бір 
кереметі  -  оның  дыбыстардан  құралатыны.  Біздің  күнделікті  орындап  жүрген  әндеріміздің  сөзі  мәтіні 
болмаса олардың не туралы екендігін білер ме едік? Әрбір шығарманың толыққанды болуы үшін музыка-
лық дыбыстармен қатар оның сөзі мазмұнын толықтыруға көмектеседі. Жалпы, барлық әндеріміздің сөзі 
болмаса шығарманың айтар ойын, негізгі мақсатын түсінбес едік. Мысалы: шығарманың мазмұнын ашу 
үшін  және  оқушының  ой-өрісін  дамыту  мақсатында  шығарманың  әрбір  бөліміне  өлеңдер  дайындау 
арқылы түсіндіріп үйретеміз. 
 
1
 
«Қазақстан»:  Ұлттық  энциклопедия  /  Бас  редактор  Ә.Нысанбаев  –  Алматы  «Қазақ  энциклопедиясы»  Бас 
редакциясы, 1998 
2
 
Исакофф С. История фортепианного искусства. – М., 2014. 
3
 
Б.Абдуллин, Е.В.Николаева. Теория музыкального образования.М., 2004 

жүктеу/скачать 4,9 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: