Адам физиологиясы

16 - тарау. СЫ РТҚА Ш ЫҒАРУ ҮРДІСТЕРІ 
Сыртқа шыгару агзаларының негізгі кмзмсттсрі
Зат алмасу үрдісі пайда болган қалдық заттарды сыртка шыгарумсн 
аяқталады. Күрделі диссимиляция (ыдырау) үрдістсрі нэтижссінде денсдс зат 
алмасуының сң соңғы оиімдсрі - "калдық зат" (шлак) пайда болады. Шлак 
организмде 
пайдаланылмайды, 
ал 
қор 
болып 
жиналып 
калса оны 
уландырады, әсіресе белок алмасуы барысында түзілетін мочевина, несен 
кышқылы, креатинин, аммоний тұздары сиякты заттар өтс улы келеді. Олар 
сондай-ак көмірсу мен май алмасуының соңгы ыдырау өнімі - көмір 
қышқылы мен су. Барлық зат алмасу үрдісінің нэтижесінде бөлінген қалдық 
заттар организмнен шығару мүшелері арқылы сыртқа шыгады (экскреция).
Адам мен жануарлардың сыртка шыгару мүшелері: бүйрек, тер бездері, 
өкпе, ас қорыту түтігі.
Белок алмасуы кезінде пайда болатын қалдық заттар, су, тұздар жэне 
сырттан келіп түскен эртүрлі организмге жат заттар (түрлі дэрілер, бояулар 
т.б.) негізінен бүйрек, аздап тер бездері аркылы, ал су мен көмір қьппқылды 
газ, эфир, хлороформ, алкоголь сияқты кейбір ұшкыш заттар окне аркылы 
сыртка шыгады.
Асқорыту түтігінің 
кілегей 
қабыгы 
аркылы, 
ет пигмснттсрінің 
өзгерісінен пайда болган заттар, кейбір ауыр металдардыц (қоргасын, кадмий 
т.б.) тұздары аласталады. Мұнымен бірге тоқ ішек жэне сілекей бездері 
аркылы кальций тұздары шыгарылады.
Сонымен бэрімізге белгілі негізгі экскрециялық мүше - бүйрек, одан 
баска экстраренальдық (бүйректен тыс) агзалар: тер бездері, окне мен ішектер 
арқылы зат алмасу ксзінде пайда болган ыдырау өнімдсрі сыртка 
шыгарылады.
Сыртқа шыгару тіршілікке отс қажст физиологиялык үрдіс. Онсыз 
тіршілік жок. Мэселен, екі бүйрегін бірдей алып тастаса, ит уланып бір тәулік 
ішінде өледі. Сыртқа шыгару үрдісі бұзылса, кептеген физиологиялык 
үрдістер бұзылады. Солардың бірі - уремия, белок алмасуының соңгы ыдырау 
өнімдері (мочевина, несеп кьппқылы) жиналып қанға өтеді де организмді 
уландырады. Ондай жагдай адамда да байкалады, бүйрек қызметінің 
бұзылуынан анурия (несеп шыкпай кою) болып, адам 4-5 тәулікте өледі. Бұны 
эдетте емдемесе (жасанды бүйрек аспабына косу, пәрменді емдеу жолдарын 
пайдаланбаса) адам денесінде "мочевиналык кырау" пайда болады, ягни 
теріге мочевина кристалдары шыгады: бүйрек кызметін тер бездері аткарады 
да, организмнен мочевина теріге шамадан тыс көп шыгарылады.
Сонымен, экскрециялык мүшелердің негізгі кызметі - денедегі зат 
алмасудың соңгы өнімдерін, өзге текті баска заттарды, мәселен, дэрі- 
дэрмектерді сыртқа шыгарып отыру. 
,

Сыртка шыгару ағзалары мұнымеи катар бірнеше косалқы қызмет 
аткарады. Гомеостаздың, ягни ішкі орта түрақіылығын - қан кұрамы мен 
касиеттерін лимфаның интсрстициялык сүйық пен ликвор күрамының 
тұрақтылығын сактайды.
Сыртка шыгару агзаларының кан құрамындағы жоне денедегі басқа 
сұйыктыктар кұрамындағы иондар концентрациясының тұрақтылыгын 
(изоиония) жәнс кан мсн баска биологиялык сұйыктардың осмостық, 
қысымының тұрактылыгын (изоосмия). Денедегі кышқылдар мен негіздер 
тепс-тендігінің тұрақтылыгыи (изогидрия) қамтамасыз етеді. Экскрециялык 
ағзалар денедегі басы артық кышқылдар мен сілтілерді сыртка шығарыгі 
отырады. 
Мұнымен 
катар 
жасуша 
ішіндегі 
жэне 
сыртындағы 
сүйыктыктармсн эрдайым алмасып тұратын канның тамырдағы көлемдік 
тұрақтылыгын 
(изоволемия) 
сақтайды. 
Денеде 
белгілі 
бір 
жағдайда 
қалыптасатын су мен тұздар теиетеңдігін (балансын) қамтамасыз етіп 
олардың артыгын организмнен шығарады. Тер бездері дене температурасы 
түрақтылығын сактауга (изотермия) қатысады.
Соңгы жылдары сыртқа шығару агзаларының бүлардан баска тағы да 
бірнсше қызмет атқаратыны аныкталып отыр.
Бүйрск қан тамырларының тонусы мен түтік кендігін реттейді. Сонын 
нәтижссінде канның қысымын 
салыстырмалы біркалыпта сақтайды. 
Мэсслсн, бүйрек кызмстінің бүзылуы салдарынан кейбір адамдарда үзак 
уакыт қан кысымы шектен тыс көтеріледі. Соның салдарынан бүйрек 
гипертониясы пайда болады. Бүйректің қанмен камтамасыз етілу деңгейі 
томсндесе, бүйрск тканінін юкстагломерулалык комплексі кан тамырын 
тарылтатын арнайы гормондық зат - ренин канга шығарылады. Рениннің 
майды ыдырататын ферменттерге тэн касиетінің бар екендігі дәлелденді. 
Сондықтан да ол қан плазмасында а -глобулиннен (ангиотензиноген) 
физиологиялық дэрітсіз гіептидті бөліп жоне оны ангиотензин І-ге 
айналдырады. Кейін одан эртүрлі өзгсрістер арқылы тамырды тарылтатын 
өте белсенді зат ангиотензин II иайда болады. Бүл зат қан тамырларын 
тарылтып, түракты артериялық гипертонияға әкеліп согады. Мүнымен катар 
ангиотензин II бүйрекүсті безінің қыртыс қабатынан альдостеронның 
шығуын күшейтеді, ал ол шөлдеу сезімін пайда етіп бүйрек түтікшелерінде 
натрийдың кері сіңуін тездетеді. Сондай-ак кан тамырын кеңейтетін медул- 
лин, простагландиндер, жүрек кызметін баяулататын брадикинин сиякты 
заттар да бүйректе түзіледі.
Бүйрек эритроцит тузілуі (эритропоэз) үрдісіне де катысады, яғни 
эритроциттердің пісіп жетіліп, кан арнасына косылуына эсер етеді, кан 
түзілуін күшейтетін арнайы полипептидтер (гемопоэтин, эритропоэтин, 
пейкопоэтин) бүйректе тузілетіні дәлелденіп отыр.
Бүйрек аса маңызды биологиялык үрдіс - қан үюына қатысады.
Бүйрекге қанның үюына кедергі жасап, кдн тамырында тромба (үйыған 
қан) пайда болуына қарсы түратын фибрин еріткіш (фибринолиздік) арнайы 
зат урокиназа ферменті түзіледі. Урокиназа бүйректегі канайналымын
3 5 5

жаксартады. Бүйрек тамырлары арқылы бір тэуліктс 1400-1800 л кан отстінін 
еске алсақ, оның кандай маңызы бар екені айтпаса да түсінікті. Урокипазаның 
элсіз-күштілігін білу арқылы бүйрек ауруларын дэл аныкгауга болады, 
сондыктан да бүл эдіс клиникада кеңінен иайдаланылады.
Бауырда түзілген дәртсіз алғашқы гормон - витамин ДЗ, бүйрсктс 
физиологиялық белсенді гормонға айналып, ішекте кальцийдін сіңуін 
күшейтеді. Сүйек тканінен алышан витамин Д гормоны да бүйрск 
түтікшелерінен кальций ионының кері сіңуін тездетеді.
Бүйректің белок, комірсу жоне липидтер алмасуына қатысады.
Бүйрек түтікшелерінің жасушасында төмснгі молскулалы пептидтер 
амин қышқылдарынан ажыратылады (дсзаминдслу) жүрсді, ксйін ол амин 
кышқылдарын 
организм 
өз 
қажетіне 
жаратады. 
Мүнымен 
катар 
гпюконеогенез үрдісі де жүреді, басқаша айтқанда табигаты басқа 
органикалық 
заттардан 
глюкоза 
синтезделеді. 
Бүйректе 
жаеуша 
мембранасының 
қүрамына 
кіретін 
компонент 
- 
фосфатидилинозит 
синтезделеді, бүдан баска да липидтер алмасуымен байланысты өтс күрделі 
айналулар жүреді.
Бүйрек
Бүйректің негізгі кызметі - нессп тузу. Несеп түзілуі, оны сыртка шыгару 
үрдісі диурез (несеп шыгару) деп аталады. Қалыпты жагдайда тэуліктік 
диурез мөлшері сырткы коршаган ортаның температурасына, жслінген 
тамактың құрамына, мөлшеріне жэне ішкен судың мөлшерінс байланысты. 
Әдетте, ересек адамда тэулігіне 1000-1800 мл (орта есеппен 1500 мл) несен 
түзіледі. Ауруға шалдыккан кезде кейде тігіті сау адамда да диурез өзгеріп 
отырады. Физиологиялык жағдайда оның үш түрін байқауга болады: олигурия 
- тэуліктік диурездің азаюы; полиурия - тэуліктік диурездің көбеюі, анурия - 
несеп түзілуінін токтауы. Ауруға шалдықкан кездсрдс туатын озгерістер- 
энурез "шыжың" нсмесе түнде несебін үстай алмау), никтурия (түндс 
несептің шектен тыс көп болып түзілуі). Бүйректегі күрделі зәр жасалуды те­
рец түсіну үшін несен пен қан плазмасының кұрамдарындагы ортүрлі 
заттардын өзара катынасын салыстырып карау керек, өйткені бүйрек арқылы 
зат алмасу үрдісінің акырғы калдыктары шыгарылады.
Несен каннан түзіледі, оның күрамы жэне қасиеті биохимия пэнінде 
толык карастырылады. Біз тек кана, оның кейбіреулеріне ғана тоқтап отеміз. 
Ол - гипертониялык (қаныққан) сүйық зат. Оның кату температурасы 1,5-2,20 
(кан 0,56-0,580 катады), тыгыздыгы 1,012-1,025, түсі саргылт. Түсі несеп 
құрамындағы уробилин жэне урохром бояуларына байланысты. Несеп 
күрамында 2-4% қүргақ зат бар.

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: