*Ж И П - ж е л у д о ч н о -и н т е с т и н а л ь н ы й п е п т и д , ягн и іш ек -к ар ы н п е п т и д і (ІкИ )

Өт қүрамы, оныц маңызы
Өт - бауыр жасушаларында (гепатоциттерде) түзіліп, он екі слі ішекке 
кұйылын түратын сұйық зат. Ол ашқарында жалны өт озегі аркылы 
бауырдакы өт кабына, ал гамак ішксн соң он екі слі ішскке келіп кұйылады. 
Өт өзсгінің он скі слі ішеккс ксліп ашылатын аузын айналдыра Одди 
сфинктсрі қоршаган. Өт он скі слі ішеккс осы сфинктер босаңсыған сәтте 
қүйылады. Ашкарында сфинктер жиырылып, өт қабындагы өттің жиналуына 
себепкер болады. Өт кабының жалпы өт өзегімен жалгасқан жерінде де 
сфинктер бар. Одди сфинктері жиырылған сэтгс өт кабы сфинктері 
(Мирицци) жазылып босаңсиды. Сондықтан да үздіксіз бауырдан шыккан өт, 
өт кабында жинала бсрсді. Өтгің он скі елі ішекке құйылу тэртібі мен 
бауырда үздіксіз бөлінуі калай реттелетіні тэжірибе жүзінде тексерілген. И.П. 
Павлов лабораториясында бауырда үздіксіз өт түзілуін жэне оның реттелу 
тэртібін тскссру үпіін иттің өт кабына фистула койды. Операция жасау әдісі 
қарынга Басовша фистула кою әдісімен бірдей: өт кабын тесіп, оған үзын 
фистула түгігінің бір жак үшын кіргізіп, бекітіп тігіп тастайды, фистула 
түтігінің екінші үшы қүрсак жарасы арқылы сыртка шыгарылып, теріге 
тігіледі. Бауырдан шыккан от фистула тутігі аркылы үдайы соргалап агып 
тұрады. Сөйтіп, өттің неліктен коп не аз шыгатынын байкауға болады. Ал 
оның он скі елі ішсккс қалай қүйылатынын тексеру үшін өт өзегіне операция 
жасалады. Ол үшін ішек қабырғасын өт өзегінің он екі елі ішекке ашылған 
жерінен айналдыра тіл торізді етіп тіледі де, өт өзегінін аузын сыртқа 
шыгарады. Операция жасалган жердегі жараныц жиектерін бір-біріне тартып 
тігіп тастайды. Он екі елі ішектен тіліп алынған бөлігінін бір шетін қүрсақ 
терісіне, сол арадагы жараға тігіп кояды.
Ө т қүрамы. От от қабында неғұрлым үзақ сакталса, соғүрлым койыла 
түседі, өйткені от суы от кабы қабырғасындағы қан тамырларына сіңіп 
отырады.
Соцдықтан енді гана бауырдан шыккан от (өт өзегіндегі) от кабында 
жиналып, ұзақ сакталган өттен бес есе сұйык келеді. Бауыр өтіндегі күрғак 
заттың молшері 4%-тей болса, өт қабындағы мөлшері 20%-ке жетеді.
Оттіц түсі оның қүрамына кіретін пигменттерге байланысты. Шөп 
қоректі малдың (жануардың) өтінде биливердин пигменті көп, осыған орай 
өттің түсі де шөп тэрізді жасыл болады. Ал ет қоректі малдын (адамнын) 
өтінде биіирубин пигменті көп, сондықтан сарғылт-кызыл түсті болады. Өт 
қүрамындағы пигментгерден нәжісті табиғи түске бояйтын пигмент пайда 
болады.
Өт қүрамында, мұнымен катар, холестерин, лецитин, от кышкылдары 
(таурохол, адамда - гликохол), олардың гүздары жэне муцин, май 
кышкылдары, бейтарап майлар, Na, К, Са, Mg гұздары болады.
Өттің меншікті салмагы 1,008-1,015, ортасы сілтілі (pH 7,3-8,0).

Өт кұрамында каннан өткен көптеген ферменттср де бар, бірақ олар өте 
аз, ас қорыту үрдісіне катыспайды десе де болады. Дегенмен ішекте ас 
корытуда өттің зор маңызы бар. Тэулігіне 500-1500 мл өт бөлініп 
шығарылады.
Өттін аскорытудагы маңызы. 1. Өтұйкы безі сөліндегі фермснттердің, 
эсіресс липаза ферментінің әрекетін күшсйтсді.
2. Өт қышкылдары майды ұсак болшсктерге боледі (эмульсияға 
айналдырады), майдың липаза ферментімен жанасу дәрежесін ұлғаийтады, 
сойтіп майдың ыдырауына бірден-бір қолайлы жагдай тугызады. Липазаныц 
эсерімен май кышкылдары және глицерин болып ыдырайд
3. Ыдырау барысында пайда болган бұл скі енім өтсіз сіңбсйді. Май 
кышқылдары мен глицерин лимфага өтуі үшін алдымен мицеллага айналуга 
тиіс (май қышқылдары, глицерин, өт кұрамындағы өт қыпіқылдары, олардың 
тұздары бірігіп, мицелла құрады). Мицелла эмульсияланган ең үсақ май 
тамшыларынан 100 есе ұсак. Әрбір мицелланың көлдснеңі 0,5 мкм. Май 
ішектің шырышты қабындағы лимфа тамырларына, көбінесе мицелла күйінде 
өтеді. Эмульсия күйінде ішекте үзак уақыт жатып қалса. май өтс үсақ күйінде 
де сіңе береді.
4. өт карыннан он екі елі ішсккс өткен химус құрамындагы НСІ-ды 
бейтараптап. пепсин ферментінің эсерін азайтады да, үйқы бсзі сөліндегі 
күрделі фсрмснттерді (белоктарды) пепсинніц эссрінен қоргайды.
5. ішектіц қимылын күшейтеді.
6. өт қышқылдары он екі елі ішек бөліп шыгарган просекретин гормонын 
сскретинге айналдырады, ал секретин ұйкы безініц сол піыгару кабілетін 
күшейтеді.
7. Өт, оның ішіндегі қышқылдары қанға сіңіп, бауырда өт түзілуін, өттің 
он екі елі ішекке кұйылуын тездстсді.
8. Өттің бактериоцидтік (бактерия елтіру) қасиеті бар.
9. Өт майда еритін витаминдсрдің, холестерин мсн Са2+ иондарының 
канға сіңуін жеңілдетеді. Тамақ ішксн соц 7-10 минут бойы от аздап он скі слі 
ішекке қүйылып отырады, одан эрі от қабының жиырылуы күшейеді де осы 
ішекке өтетін өт мөлшері көбейе түседі. Мұнан соң бауырдан шықкан от өт 
кабына тоқтамастан он екі елі ішекке барып құйылады. Кейін 3-6 сагат 
өтісімен ішекке құйылган өт мөлшері азайып өт негізінен өт қабына 
жиналатын болады.
Бауыр гепатоциттерінде өт тузілуі. оның он екі елі ішекке құйылуы 
жүйке жүйесі арқылы реттеледі. Кезеген жүйке бауырда өт гүзілуін күшейтсе, 
симпатикалык жүйке баяулатады, тежейді. Өттің өт кабына жиналуы немесе 
он екі елі ішекке күйылуы да осы аталған вегетативтік жүйкелер эсеріне 
байланысады. Алдындағы тамакты көрген. онын иісін сезген немесе тамақ 
туралы эңгімелескен сэттерде өт өзегінен он екі елі ішекке (шартты рефлекс) 
кұйыла бастайды. ішек-карынға түскен сэттен бастап өттің он екі елі ішекке 
кұйылуы шартсыз рефлекске багынады. Эфференгтік кезеген жүйкенің 
ыкпалынан от кабы жиырылады. Симпатикалык жүйке Одди сфинктерін
3 0 8

жиырып өт кабын босаңсытады да, онда өт жиналуына жағдай жасайды. 
Өттің бауырда түзіліп, он екі елі ішекке құйылуына қан арқылы эсер ететін 
(гуморальдык) заттар да қатысады. Ішектен қанға қайта сіңген өт 
қышкылдары 
мен 
секретин 
өт 
түзілуін 
күшейтсе, 
панкреозимин 
(холицистокинин), тастрин мен глюкогон бүл үрдіске айтарлыктай эсер 
етпейді.
Он скі слі іінсккс өт қүйылуын қан аркылы үдстстін заттардың ішінде 
тагам ыдыратан кезде иайда болатын ас корыту өнімдері мен гормондар да 
бар. Өт қабын жиырып өттің он екі елі ішекке кұйылуына әсіресе 
панкреозимин күшті эсер етсді. Мүнымсн біргс ішеккс өт қүйылуын тежеп, 
Одди сфинктерін жиыратын да гормондар бар. Олар глюкогон. кальцитонин, 
антихолецистокинин, ҚТҚІП, ҰБП.
Іінекісгі ас қоры ты лу
Ішек аш жэне ток ішек болып екіге бөлінеді. Аш ішек адамның бойынан 
орта есеппен 4-5 есе ұзын. Ол үш бөлімнен: он екі елі ішектен, аш жэне 
мыкын ішектерден гұрады. Адамда он екі елі ішектін үзындығы 25 см, 
ішсктің жалпы ұзындыгының 2/5-і аш ішск үлесіне тисді, ал мыкын ішсктің 
ұзыңдыгы аш ішектің 3/5-не тсң. Ішск ұзындыгына карай ас ішекте 10-12 
сағаттай кідірсді. Осы мсзгілдс: а) ішсктің кілегейлі кабығындагы либеркюн 
(12 елі ішекте - бруннер) бездерінің сөлі мен ішектегі химус араласкан үйкы 
безі сөлінің жэне өттіц бірлескен эрекеті арқасында ішекте ас корыту үрдісі 
аякталады; б) ішектің ортаңгы қабаты - бірыңгай салалы ет талшыктарының 
жиырылып созылуы нәтижесінде ішектегі химус томен карай біртіндеп 
жылжып ток ішекке жетеді; в) асқорыту барысында пайда болған өнімдер 
ішекген канға, лимфаға сіңеді.
Ішектің жоғарыда аталған сөл шыгару. кимыл-козгалыс жасау, коректік 
заттарды сіңіру кызмсттсрін тсксеру үшін итке Тири-Велла фистуласын 
кояды. Аш ішсктсн үзындыгы 25-30 с.м кесінді алып, оның екі үшын 
операцнялык жарадан өткізіп сыртка шыгарады. Кесінді алынган ішек 
түтігінің екі ұшын жалғау үшін алдымен лигатура салып тігіп тастайды. 
Осылайша бекітілген ішектің кабырғасын (ұзъгндыгы 5- 8 см) жарып, екі 
жактагы жараны бір-бірімен түйістіріп, шетін айналдыра тігеді. Сөйтіп ішек 
каналын бүтіндеп, ас өтетіндей етеді. Бүл операция энтеро-энтероанастамоз 
деп аталады (латынша энтерум - іш, анастомоз - косу). Ішекке кан мен лимфа 
тамырлары. жүйке талшықтары шажыркайдың бойымен келеді. Сондыктан 
операция кезіңде жекеленген ішек бөлігінде тарамданатын тамырлар мен 
жүйкелердің негізгі бүтактары кесілмейді. Сөйтіп бүтінделген ішек түтігінін 
жекеленген 
ішек 
бөлігімен 
жүйкелік, 
гуморальдык 
байланыстары 
бұзылмайды.
Аш ішек сөлі. Ішек сөлі либеркюн бездерінде түзіледі. Сөл шыгарда без 
жасушалары жарылып, олардың ішіндегі заттар сөлмен бірге ішек куысына 
түседі. Ішек сөліңдс көптсгсн жарылган эпителии қалдыктары бар. Ішек сөлі
309

саргыштау келеді, өзіне тән иісі болады. Сөл ортасы сілтілсу (pH 7,2-7,5), сөл 
шығару үдеген сайын реакциясы сілтілене түседі (pH 8,6). Сөл кұрамында 2% 
қүрғак зат бар. Оның қүрамыңда ферменттер (жалпы саны 20-дан асады), 
минералды затгар (калий, натрий, кальций хлоридтері, бикарбонаттары), көп 
мөлшсрде муцин бар. Сөлдегі кейбір ферменттер каннан ауыскан. Мэселен, 
ішек сөлінде көмірсуларды ыдырататын фермент - амилаза өте аз, ол әдеттс 
каннан өтсді. Осыған орай оның гидролиздік эссрі жоқтыц касы. Ішск сөліңдс 
негізінен ас корыту үрдісін аяктайтын ферменттер пептидазалар, нуклеаза, 
липаза, 
фосфатаза, 
еахараза, 
лактаза, 
мальтаза 
жэне 
тринсиноген 
проферментін бслссндірстін энтерокиназа болады.
Энтсрокиназа 
трипсиногснді 
трипсингс 
аиналдырып, 
белоктыц
ыдырауын қамтамасыз етеді, трипсинмен бірте эсер ететін баска да 
ферменттердің гидролиздік эсерін күшейтеді. Пептидазалар (монопептидаза, 
дипептидаза) 
пептидтерді 
амин 
къппкылдарына, 
нуклеаза 
нуклейн
кышқылдарына ыдыратады. Дисахаридтерге эсер ететін ферменттер, айталык 
мальтаза малътозаны екі молекула глюкозаға, лактаза лактозаны глкжоза мен 
галактозаға, ал сахараза (инвертаза) сахарозаны глюкоза мен фруктозаға 
айналдырады. Сахараза тек аш ішек шырынында ғана кездеседі.
Майды гидролиздсйтін липаза, фосфолипаза фермснттсрі ішек сөліңдс 
аз, бірақ күшті ферменттер катарына жатады. Ішек сөлшдегі көптеген 
ферменттер, үйқы бсзі фермснттсрі ішск эпителийінің түкті жисктсрінс 
токтап мембраналық гидролиз үрдісін камтамасыз етеді.
Ішек бездерінің еөл шыгару кабілеті тамақ ішуге байланысты. Сөл 
шыгару әсірссе коректік заттар ішек түтігіне келіп түсуісімен үдей бастайды. 
Химус ішектің кілегейлі кабығына кысым жасап, тікелей жэне химиялык 
жолмен 
эсер 
етеді. 
Мүнымен 
катар 
химус 
ішек 
кабыргасындагы 
механокабылдагыштар мен хемокабылдагыштарды тітіркендіріп, осы арадагы 
интрамуральдык ганглийлердің катысуымен ішектің сөл шыгару кабілетін 
рефлекс аркылы да күшейтуі мүмкін.
Ішсктс сөл шығару үрдісі кандагы химиялық заттардың ықпалымсн дс 
күшейеді. Мәселен ацетилхолин, зкстрактивті заттар қан аркылы ішек 
бездерін тітіркеңдіреді. Таи осы жолмен ішек бездерінің сөл шыгаруын 
тежейтін заттар да бар (адреналин, норадреналин). Өт жэне ішек кілегейлі 
кабыгында түзілетін гормон - энтерокинин, ас корыту сөлдері ішек 
кабырғасындагы бездерді ішек қуысы жагынан тікелей тітіркендіреді.
Қоректік заттарды ішек сөлі тікелей ішек түгігінде немесе ішек 
қабыргасының ішкі бетінде гидролиздейді. Басқаша айтканда ішекте ас екі түрлі 
жолмен: түтік ішінде, ягни қуыстық ас корыту (бүл үрдіс ішектің куысында, сөл 
шығаратын жасушалардан окшаулау жерде өтеді) және ішектің кілегейлі 
кабығында, яғни мембраналық ас корыту жолдарымен іске асырылады.
Мембраналық ас корыту. Ішектің кілегей кабатының ішінде өтетін өте 
күрделі ас корыту мен сіңіру үрдістері мембраналык ас корыту немесе 
контактты ас корыту дсп аталады. Мембраналык ас корытуды, оныц сыр 
сипатын тәжірибе жүзінде түңғыш рет А.М.Уголев ашты. Мұның мэні:
310

пробиркадагы сұйык күйінде алынған амилаза ферментіне крахмал қосып, 
сол ферменттің крахмалды біркелкі шашиаңдық, пен ыдырагатынын коруге 
болады. Енді осы пробиркаға аш ішектің шырышты кабыгының кішкене гана 
кесіндісі сальш жіберсе крахмалдың ыдырауы 10 есе артады. Бүл - мембрана 
бетіндегі фермсн ітердің гидролиздсу күші өте жогары деген сөз.
Электрондық микроскоп аркылы ішск эпителиі жиегінің қүрылысы 
анықталды. Жеке эпителий жиегінде 1000-3000 өге үсак, ұзындығы 1-3 мкм, 
протоплазма өсінділері - микробурлер, олардың арасында микроканалдар 
(түтіктер) 
болады. 
Мүнымен 
қатар 
эпителий 
жиегінің 
бетінде 
мукополисахарид жіншелері орналаскан, олар кальций көпірлері арқылы 
байланысып тор құрады. Оны гликокаликс деп атайды. Гликокаликстөр мен 
микротүгіктерде 
коптеген 
ферменттер 
адсорбцияланады 
(тіркследі). 
Гликокаликс - ірі молекулалы органикалық қосылыстарды эпителийге қарай 
өткізбейтін тосқауыл.
Гликокаликстен ішек қуысында пайда болган өте ұсақ өнімдер 
(мономерлср ) өте алады. Гликокаликс тек тосқауыл тана емес, онда тіркелген 
ферменттср қоректік заттарды одан эрі гидролиздейді. Ұсақ молекулалы 
өнімдер одан эрі микротүтіктергс өтеді, бұл түтікгегі ферменттер тез сіңетін 
заттар санын көбейте түссді. Микротүгіктер арқылы сінстін даяр заттар лезде 
эпителий жасушасының протоплазмасына снеді. Сөйтіп, мсмбраналык ас 
қорыту сіңу үрдісін жеңілдетеді.
Сонымен мембраналық ас қорытуды қорыта келе А.М. Уголев төрт түрлі 
жағдайды атап көрсетеді:
1) Мембрана бетінде тіркелген ферменттер анагұрлым күштілеу келеді, 
олардың ішінде үйқы безінің күрделі ферментгері де бар.
2) 
. Микробүрлер мен микротүтіктер ішектің коректік заттармен 
жанасатын беткейін ұл.гайтып, олардың сіцуін жеңілдетеді. Сондыктан 
оларды қорсктік заттар тасымалдайтын конвейер деуге де болады.
3) Адсорбцияланган ферменттер үзак уақыт күшін жоймайды.
4) Гликокаликс микробтарта бөгет жасайды.
Қазақстанда белгілі физиолог-үстаз қазақстан Республикасы Гылым 
Академиясының академигі Н.У. Базанованың басшылыгымен малдың 
асқазанында да мембраналық ас қорыту болатыны, оның маңызы аныкталды.
Аш ішектін ж иы ры луы . Ішек қабыргасынын ортаңгы кабатын 
жайлатан бірыңғай салалы ет талшықтары ішектің өн бойымен үзыннан үзақ 
жэне сақина тэрізді ішек қуысын айнала көмкерген. Ішек еттері жиырылып, 
біріншіден, ішектегі химусты ас қорыту сөлдерімен араластырады да ас 
корыту үрдісін күшейтеді екіншіден, ішек түтігіндегі кысымды арттырып 
сіңуге даяр қоректік заттарды қанға жэне лимфаға өткізеді, үшіншіден, 
қорытылмаған татам қалдықтарын одан эрі жылжытып ток ішекке жеткізеді 
де біртіндеп сыртка шығарып тастайды. Ішек қимылы бірыңтай салалы ет 
талшықтарының үйлесімді жиырылуына байланысты 5 түрге, атап айтқанда, 
маятник тэрізді ыргакты-бунақтану, перистальтика, тонустык (ширактық), 
кері перистальтика (антиперистальтика) қимылдарына бөлінеді.
311

Маятник тэрізді кимыл нэтижесінде ұзыннан ұзак орналаскан ет 
талшықтары біресе жиырылып, біресе босацсиды да ішектіц біраз бөлігі 
біресе қысқарып, біресе ұзарады. Осыган орай ішектегі химус бірде алға, 
бірде артқа қарай жылжып, ас қорыту сөлімен әбден араласады.

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: