Биологиялык  ырғақтың  тетіктері

ішкі  мерзімді  кұбылыстарга  байланысты.  Организмнің  ыргақты  күрылымы 

гұқым  қуалайды.  Сондықтан  ол  көптеген  физиологиялык  әрексттердің 

өздігінен туатын  ораалымдық  көріністерін  жүзеге  асырады.  Алайда,  сонымен 

катар  өздігінсн  агатын  тербелісті  құбылыстарга  сыргқы  гүрткілердің  немесе 

тэуліктің  алмасуы,  температура,  ауа  қысымынын  тербслістері  т.  б.  ықпалын 

ескермеуге болмайды.

1.  Организмдегі  көитеген  эрекеттердің  (өрбу,  жылу  реттеу,  зат  жэне 

энергия  алмасуы)  жағдайын  қадағалайтын  негізгі  сыртқы  түрткілердің  бірі 

фотопериодизм. 

Тәуліктің  жарық  және  қараңгы  мезгілдері  бірнеше 

физиологиялық әрекеттердің ыргақтарын калыптастырады.  Мұны  маусымдық 

ұйқыға 

жануарлардан, 

адамдардың 

«әлеуметтік 

уақыт 

жүргізгіштерінен» байқауға болады.

түсіндіру  үшін  бірнеше  болжамдар  ұсынылады.  Соның  бірі  -   «хрон 

болжамы»  (хронос  -   уақыт,  мерзім).  Ырғақты  бакылаушы  зат  ретінде  ДНҚ 

қатысады  деп  есептейді.  Өйткені  РНҚ-ның  түзілуі  белгілі  бір  мезгілінде 

туралған  жэне  жануарлардың  тіршілік  қалпын  көрсетеді.  Сөйтіп  жасушаның 

генетикалык 

касиеті 

биологиялык 

ыргақтарды 

жүзеге 

қатысатындығы дәлелденді.

3.  Кейбір  зерттеушілер  «биологиялык  сагаттың»  шығу  тегін  жасуша 

мембранасының  жагдайымен  байланыстырады.  Осы  мембраналык,  кағида 

бойынша,  байқалатын  ырғақты  құбылыстардың  оралымдығын  мембрананың 

күйі  жэне  оның  калий  иондарын  өткізгіш  қасиеті  реттейді  деп  санайды. 

Мембраналык  кұрылымдар  өзінің  кабылдагыш  қасиеті  аркылы  температура 

мен фотопериодизмнен туатын биологиялык ырғактарды бақылайды.

4.  Зерттеушілер 

көпшілігі 

қолдайтын,  үшінші 

қагида  бойынша, 

биологиялық  ырғақтардың  мультиосцилляциялык,  (көптербелісті)  өрнектері 

болады.  Күрделі  организмде  өз  ырқына  көндіретін  басты  орталық  ырғак 

кезендері  бар  қосымша  болмашы  ырғак  жургізушілер  багынады.  Соңғылары 

өзара топтасып, бір-бірімен тәуелсіз кызмет атқаруы да ықтимал.

5.  Көнтеген  ғылыми  еңбсктерде  орталык  ырғақ  жүргізгіш  ретінде 

мидың  эпифоз  (домалақ)  безін  атайды.  Кейбір  зерттеушілердің  пікірі 

бойынша,  эпифиздік  өзіндік  биологиялык  сағаты  сыртқы  түрткілердің  ,  әсіре 

күн  мен  түн  алмасуынан  тәуелді.  Алайда  бұл  без  тек  құстардың  тэуліктік 

ырғақтарын реттейтіндігі анықталды.

6.  Сүтқоректілерде 

орталық 

лайықтагыш 

әрекетін 

гипоталамус  атқарады,  дэл  айтканда,  оның  супрахиазмалық  ядросы.

556

Ол  гипоталамус  пен  торлы  кұрылым  жүйесі  аркылы  акпарат  кабылдап,  оны 

симиатикалық 

жүйке 

талшыктарымен 

ағзаларда, 

тінде 

орналасқан 

гербеткіштерде (осцилляторларға) жеткізеді.  Мұны  супрахиазмалық ядро  мен 

мойынның  жоғары 

симпатикалық  түйіндері 

нейрондарының  серпініс 

белсенділігінің өзара байланысынан байқауга болады.

7.  Mu  қыртысының,  әсіресе  оның  кору  аймактарының  биологиялық 

ыргактар  калыптастыруга  қатысатындығы  дәлелденді.  Орталық  жүике 

жүктеу/скачать 28,52 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: