Адам физиологиясы
-сурет. Лабиринттің кұрылысы
жүктеу/скачать 28,52 Mb. Pdf көрінісі
|
| 62-сурет. Лабиринттің кұрылысы.
1,2,3 - имекті арналар; 4- имекті арнаның бұдырлары; 5,6-екі қапшықка бөлінген кіреберіс; 7-иірімді түтік. Сүйек арналарының пішінін қайгалайтын жарғак арналар лабиринт тэрізді, тұтқырлыгы суга карағанда 2-3 есе көп тығыз эндолимфамен толтырылган. Оның ішіндегі түкті қабылдагыштар шоғырланып (cristae ampularis) ампулада жинақгалады. Эндолимфа козғалған уақытта түктер бір жакка иіледі, осы кезде түкті жасушалардың тітіркенісін туғызады. Ал олар қарама-қарсы қозгалыста тежеледі. Кіреберіс жэне ампуланың түкті жасушалары иілген кезде
қабылдағыштык потенциал пайда болып, ол синапс арқылы (ацетилхолиннің бөлінуіне байланысты) түкті жасушалардың тітіркенуі туралы сигналдарды кіреберіс жүйке талшықтарының ұшына жеткізеді. Кірсбсріс талшықтары сонақша
мига карай
бағытталады. Бұл
талшыктармен келетін серпіністср оның нейрондарына, жоғарғы кіреберістсгі Бехтеревтің, жанама кіреберістегі Дейтерс пен Швальбенің ядроларына келеді. осы арадан сигналдар ОЖЖ-нің көптеген бөлімдеріне - жүлынға, мишыкка, көзқимылдатқыш жүйке ядросына, үлкен ми кыртысына, торлы қүрылымға және вегетативтік тораптарға (ганглий) дейін жетеді. Тіпіті толык тыныштық кезінде де кіреберіс жүйкесінде ішкі себептсрмен өздігінен туатын серпіністер тіркеледі. Жүйкедегі серпіністер жиілігі басты жаққа бұрғанда тежеледі. Ксз келген қозғалыста серпіністер жиілігінің үлгаюы немесе керісінше тежфіуі сирск байкалады. Бүрыштық жылдамдык эсер еткен уақытта, жүйке талшықтарының үштен екі бөлімінде серпініс дүркіндердіц жиілігін азайтады. 411
Тепе-теңдік нейрондарының тұлга, кол-аяқ
калпынын өзгеруін, бұрылуын, ішкі мүшелер ақиаратын да сезінетін кабілеті бар. яғни әр жерлерден келетін хабарларды қосып, кұрастырады. Осы кезде олар эралуан кимыл-козгалыс эсерленістерін бақылауды жэнс реттеуді қамтамасыз етеді. Олардың
ішіндегі ең
маңыздылары кіреберіс-жұлын, кіребсріс- вегетативтік жэнс кіребсріс-көзкимылдатқыш әсерленістсрі болып табылады. Кірсбсріс-жұлын эссрлснісі кірсбсріс-торлы кұрылым мсн қызыл дақ жұлын жолдары арқылы жұлын сегменттерінін деңгейіндегі нейрондар серпіністерін өзгертуді қамтамасыз етеді. Осылай тепе-теңдік сактауга қажетті рефлекстік әсерленістер мен бұлшықет тонусының жылжымалы өрістсуін іске асырады. Мишық бұл кезде осы әсерлсністердің ксйбір түрлсрінс жауапты болады. Оны алып тастағаннан ксйін кіреберіс-жүлындық әсерлер көбінссе ссргітетін болып келеді. еркін дене кимылы кезінде жүлынға тиетін тепе-тсцдік эрекеттер төмендейді. Кірсберіс-вегетативтік эссрленістергс жүрск-кантамыр жүйесі, карын- ішек жолы жэнс басқа ағзалар катысады. Тепе-теңдік аппаратқа күшті жэнс ұзак жүктемелер эсер еткен кезде қозгалыс ауруы деп аталатын патологиялық көріністер пайда болады (теңіз ауруы). Оның сипатты бслгілсрі жүрек соғуының жеделдеуі, сонан кейін баяулауы, адам өңінің кашуы, кантамырларының тарылуы немесе кснсюі, асқазан қозгалысының күшсюі, басайналуы, суык тер шығуы, лоқсу жәнс қүсу әссрленісі түріндс байкалады. Қозғалыс ауруына бейімділікті арнайы жаттығуымем (айналу, эткеншек, алтыбақан тебу т.б.) жэне дэрі-дэрмек қолдану арқылы азайтуға болады. Кіреберіс-көзкимылдатқыш рефлекстсрі көдің карама-карсы жакка баяу ырғақты қозғалысынан соң, кері қарай ауыстырылатын секірмелі көз ойнақшуынан (нистагм) тұрады. Айналмалы көз нистагмінің сииаттамасы жэне оиың пайда болуы - тепе-тендік жүйе қалпының негізгі көрссткіштері. Бұл авиациялык, теңіздік жэне ғарыштық медицинада, сонымен қатар клиника мен тәжірибеде кеңінен қолданылады. Жсрдсгі жағдайда оттолиттік аппарат
салмак күшінің
үдеуіне байланысты эр уақытта тұракты қозуда болады. Ал одан орбиталдық үщу жагдайына ауысканда (салмақсыздықта), оттолиітік кабылдагыштардың кызметі өзгереді. Алғашқыда (60 сағатқа дейін) олардың белсенділігі шұгыл төмендейді, содан кейін жогарылайды. Ол тек 5-ші тэулікте калпына келіп бейімділеді. Адамның ми қыртысындагы кіреберістік аймақтың нактылы орналаскан жері элі де толығынан аныкталмаган. Ол артқы орталык қатпарда орналасады деп жорамалдайды. Мидың қозғалыс қыртысының төменгі жағында екінші кіреберістік аймақ табылган. Тепе-теңдік талдагышы жануардың белсенді қозгалып қимылдауына және көздерін байлап бір жерден екінші жерге ырыксыз ауыстырғанда денесінің кеңістікке,үйренуіне ңкөмектеседі. , Бұл кезде жаргақты аппарат мидагы осы жүйенің кыртыс бөлімдерінінің көмегімен, кимыл-қозғалыс бағытын, бұрылыстарды жэне жүрілген
412 қашықтықты талдайды, сонымен қатар оны есте сақтайды. Қалыпты жатдайларда кеңістікті багдарлау, кору жэнс тепе-теқцік сезімтал жүйелерінің бірлескен кызметімен қамтамасыз етіледі. Тепе-тендік ашіаратының қызметі закымданған адам дене қалпын сақтау қабілстінсн айырылады. Кірсбсрістік ашіаратты машыктандыруда сиортпсн шұғылданудың маңызы зор. жүктеу/скачать 28,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|