Адам физиологиясы
жүктеу/скачать 28,52 Mb. Pdf көрінісі
|
| Қозіалыс жүйесі
Қозғалыс жүйесі тұлға қалпының сақгалуын, қимылын үйлестіріп, олардың дүрыс, әрі дәлме-дәл орындалуын үздіксіз бақылап отырады. Бұлшықеттерде, олардьщ сыртындагы дәнскср кабықшаларда, сіңірлер мен буыи калталарында орналаскан проприорецепторлар болады. Олар ет пен бүкіл қозгалыс аппаратының жиырылу немесе босаңсу дэрежесі туралы, солар аркылы тұлганың ксз келген бөлігінің кеңістіктегі қалнын білдіреді. Мүндай мәліметсіз бірде-бір кимыл әрекеті жүзегс аспайды. И.М. Сеченовтың айтуынша, «ми іс эрекетінің сыртықы көрінісі тек бұлшыкст қимылына океліп согады». Сондыктан адамның тіршілігінде иемдснгсн козгалыс эрсксттері оның кимыл дағдыларын қалыптастырады. Қозғалыс талдагышының шеткі, өткізгіш жэне орталық бөлімдері болады. Қозғалыс әрекеті каика еттсрі мен орталык жүйке жүйссінің белгілі бөлімдері арқылы реттеледі. Қимыл эрскетін жүзеге асыруда эсірссе жұлынның сезімдік жүйесінің маңызы өте зор. Бұл жүйемсн келетін серпіністерді түйсінуді ет үршыгының жэне сіңірлердің меншікті кабылдағыштары камтамасыз етеді. Ал экелетін сигналдар қозгалыс рефлексінің жалпы ақырты жолын түзетін альфа- жэне гамма-мотонейрондары арқылы жеткізіледі. Ет ұршыгы дэнекер кабықшамен қапталған интрафузалык (үршык ішіндсгі) талшықтардан тұрады (56-сурет, VI). Оларды ядроларының орналасуына байланысты тізбектслген жэне қалталанған деп екі түрге бөледі. Бүл үршық ішіндегі ет талшыктарын біріншілей жэне екіншілей сезімтал жүйке шырмайды. Қаңқа еттсрінде жабыскан сіңірлерде ерекше қабылдағыштар көлденең жолақты еттердің барлығында да болады. Алайда интрафузалык кабылдагыш нэзік кимыл атқаратын үсақ еттерде кои болады. Меншікті кабылдатыштар кимыл жүйкесіне оркелкі сезгіштік жолдар аркылы эралуан эсер егеді. Өйткені, олардың қозғыштык касиеті, экететін жолдары, түйіспелерінің саны жэне откізу жылдамдықтары эртүрлі болады. Бұлшықеттер созылганда ет ұршықтары тітіркенеді, серпіністер дүркінінің жиілігі артады. Ет ұршығынан шығатын серпіністер диаметрі 12- 20 мкм жэне қозу өрісінің жылдамдыгы секундына 105-120 м сезгіштік (I А) талшыктары аркылы еттің өз мотонейронның жэне қосарлас (сицергист) бүлшықеттердің қимыл нейрондарын қоздырады. Содан кейін кондыргы нсйрондар аркылы қарсылас (антагонист) сттердің альфа-мотонейрондарын
тсжейлі. Мүнда бұлшыкст ұршықтарының біріншілсй ссзімтал жүйке үштарының қызметі байқалады. Ал қозтыштык касиеті томен жоне откізу жылдамдығы аз (24-72 м/с) екіншілей сезімтал жүйке талшықтары (II топ) бүлшыкеттің жиырылу жэне босаңсу кезендерін қабылдайды. Сойтіи ег ұршыгынын кабылдагыштары тек ст талшыктарының үзындыгынын өзгеруіне гана емес, сол езгсрістердің жылдамдыгына да эсерленеді. Сіцір мүшссі жүмыскер үршықтан тыс (экстрафузалық) бүлшықет талшықтарына дэйекті түрде қосылады. Сондықтан олардың козу толкыны бүлшықет жиырылтанда күшейеді. Осы серпіністердің эсерінен жнырьинан жэне қосарлас сттердің мотонейрондарының іс-эрекеті жеңілдетілсді. Бұлшықеттің мсншікті қабылдагыштары жүлын дсңгсйіндсгі мотонейрондардың үйлесімді қызмстін қалыптастырады. Бүган жегілген (реципрокциялық) орекеттер, синапсқа дейінгі жэне қайтарма тежеулер мен жүйке орталығындағы қозу толкынына жасалатын жеңілдіктер жатады. Қалыпты жағдайда денедегі бардык каңка еттері белгілі бір жиырылу күйіндс болады. Бүлшықст тонусы деп аталатын мүндай жиырылуды орталык жүйке жүйесінен келетін серпіністер демеп отырады. Серпіністер таскыны эрбір еттен үздіксіз келіп тұрады, сөйтіп қозғалыс аппаратының күйі гуралы толық мәлімет жеткізеді. Қозгалыс қабылдагыштары басқалардан өзгеше, үнемі эсер ететін тітіркендіргіштергс бсйімделеді. Қозғалыс іс-эрекетін үйымдастыруға мидың бірнсшс қүрылымдары қатынасады. Ми қыртысы, ортаңғы мидыц торлы қүрылымы, кіреберіс ядролары мен қыызл дақтарынан жұлынға дейін томен құлдырайтын жолдары қимыл әрекетін тікслей кадагалайды. Ал, жүлынмсн тура байланысы жоқ, қыртысасты ядролар, жиектік (лимбия) жүйесі, миніык өз ықпалын сопақша мидың торлы қүрылымы арқылы жүзеге асырады. Қозғалыс жүйесінің орталық бөлігі үлкен ми сынарлары қыртысында орталык сайдың алдыңғы жағында болады (63-сурет). Ол санаға толық багынышты мақсатты жэне срікті қимыл жасау, қимыл нисттсрін атқару, козғалыс датдыларын қалыптастыру, үйрсну сиякты эрекеттсрді қамтамасыз етеді.
Қозғалыс дағдыларын тиянақты орындау үшін, қимыл багдарламалары мен нәтижелерінің қозгалыстық жэне вегетативтік қүрамдары сэйкес болуы ксрек. Қозғалыс талдагышының әрекеті еттердің жиырылу динамикасын жэне өзара байланысын жүзеге асырады. Ол козгалыс эрекетін кеңістіктік жэне уакыттык түрғыда үйлестіруге қатынасады. тепе-теңдік жүйесі кеңістікте дене калпы өзгергенде туатын қимылдарды үйлестіреді. Сол сиякты үйлесімді кимылды ұйымдастыруға есту, кору, сипап сезу талдағыштары да үлесін косады. Сондықтан қозғалыс әрекетіне катынасатын әртүрлі талдағыштардың ыкпалдары іиен өзара әрекеттесу ерекшеліктерін дүрыс пайдалангар жагдайда ғана. тәлімдеу және үйрету кезіндегі жаггыгулар нәтижесі толык болады. |