А.Ә. Ниязғалиева, Г. Г. Тҧрғаналиева
-Малы, -мелі, -палы, -пелі
жүктеу/скачать 1,37 Mb. Pdf көрінісі
|
| -Малы, -мелі, -палы, -пелі. Бұл жұрнақ түрікмен
қазақтарының тілінде айтылады. Бірде істелетін істі қимыл иесі істеу керектігін білдіреді: сен күтпелісін (сен күтуің керек), мен бармалымын (мен баруым керек) т. б. Екінші бір жағдайда бұл жұрнақ мақсатты келер шақ мағынасында жұмсалады: ол бүгін барып кҿрмелі (ол бүгін барып кҿрмекші), мен ертең жүрмелі (мен ертең жүрмекшімін). Таулы-Алтай автономиялы облысы Қошағаш ауданында түұратын қазақтардың тілінде кҿсемшенің -й жұрнағының орнына кейде кҿсемшенің -п жұрнағы жалғанып айтылады: Мен алтайша сҿйлеп білмеймін (мен алтайша сҿйлей білмеймін), сен қазақша оқып білмейсің (сен қазақша оқи білмейсің) т.б. Бара жатқан, келе жатқан күрделі етістігі батыс қазақтарыньң тілінде кҿбіне бара жатырған, келе жатырған түрінде айтылады. Мұнда жатыр етістігі ҽдеби тілдегідей 98 қысқартылмай, толық (жатырған) күйінде қолданылады: Кеше Теке қаласына бара жатырған (Орал, Жҽн.). 2. Қазақ говорларында бұйрық рай тұлғаларының бірнеше түрі кездеседі. Екінші жақ бұйрық райлы етістік ҿзбек, қарақалпақ қазақтарының тілінде жҽне Маңғыстау говорында - ың, -ің, -ң жұрнақтары арқылы жасалады. Мысалы: барың (бар), келің (кел), айтың (айт) т. б. Домбыраны жақсы чалады екенсің, енді бір ауыздап жіберің (Гур., Маң.). Кел, жастар, осындайда оқып қалың, ғылымға неше түрлі кҿзің салың (Қарақалпақ қаз.). Етістіктің бұл тұлғасы Маңғыстаумен шектес Ақтҿбе облысынан шыққан Нұрпейіс ақынның шығармаларында да кездеседі. Егіске кірісетін туды күнің, Ҿнімді мол алудың жолын білің (Н. Байғанин). Майдан үшін ҿсіріп, Берің жүйрік арғымақ. Ет, май, астық, овощқа Молықтырың елінді (Н. Байғанин). Бұл тұлғаның бірде халықтың ауызекі тілінде, бірде жазу нұсқаларда кҿрініп қалуы кездейсоқ нҽрсе деп есептеуге болмайды. Осы -ың, -ің, -ң бұйрық райлы етістіктің қазақ говорларында сақталып қалуы, ҽдеби тіліміздегі бар-ың-дар, жҥр-ің-дер сияқты сҿздерде барың, жҥрің деген түбірлердің сақталып қалуы ерте кезде қазақ тілінде барың, жүрің тұлғаларының ҿз алдына дербес қолданылғандығын дҽлелдейтін сияқты «...-ңдар қосымшасының құрамындағы ҽдеби тілде қазір тек кҿптік жалғауымен бірігіп, біртұтас морфологиялық кҿрсеткіш ретінде ғана жұмсалатын -ң элементінің ҿз бетінше жеке қосымша болғандығын аңғарамыз». Бұйрық райдың бұл тұлғасы башқұрт, ҿзбек, ұйғыр, түрікмен т. б. түркі тілдерінде бар. Оны біз түркі жазу нұсқаларынан да кездестіреміз. жүктеу/скачать 1,37 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|