А.Ә. Ниязғалиева, Г. Г. Тҧрғаналиева

96 
 
тұлғалары  қолданылады.  Мысалы:  Барғайы  отырмын  (барғалы 
отырмын),  айтқайы  отыр  (айтқалы  отыр)  т.  б.  Бұл  тұлға  Таулы-
Алтай 
автономиялы 
облысындағы 
Қосашағаш 
ауданын 
мекендеген қазақтардың тілінде де бар. 
Сен темір де мен кҿмір,  
Еріткейі келгенмін.  
Егесетін ер болса,  
Еліткейі келгенмін.  
Сар жабысқақ шайыр боп,  
Жабысқайы келгенмін.  
Жҿнмен бітім берсең сен,  
Табысқайы келгенмін.  
Жҿнмен бітім бермесең 
Шабысқайы келгенмін. 
Монғол  қазақтарының  тілінде  кҿсемшенің  -ғалы,  -гелі,  -
қалы,  -келі  жұрнақтары  -ғайы,  -гейі,  -қайы,  -кейі  тұлғасында 
айтылады:  барғайы  жатыр,  қайтқайы  жатыр,  келгейі  отыр, 
кеткейі жатыр. 
-Лы, -лі (-алы, -елі) жұрнағы қалау-тілек мағыналы етістіктің 
I  жақ  кҿпше  түрін  жасау  үшін  жұмсалады.  Мысалы:  баралы  - 
барайық, келелі -келейік, ҽңгімелеселі — ҽңгімелесейік т. б. Жаңа 
шақырып  кетті,  жүр  баралы  (Гур.,  Маң.).  Үйге  кірген  соң, 
ұлықсатсыз  сӛйлемелі  (Қарақалпақ  қаз.).  Етпеске  кеңес  келелі, 
Азырақ сҿйлеп берелі (Майлықожа.). 
Сҿз  болып  отырған  тұлға  түрікмен,  ұйғыр,  алтай  т.  б. 
тілдерде  де  кездеседі.  XIV  ғ.  жазу  ескерткіші  «Соdех 
Сumаnіkusте»  де  қолданылады:  ауtо1у  («Соdех  Сumаnіkus». 
Вudареstіnі, 1880, 188-бет) — айтайық//айталық. Профессор Н. А. 
Баскаков  -лық,-лік  жұрнағы  (баралық,  отыралық)  мен  -лы,-лі 
жұрнағы  тҿркіндес,  бір  тұлғадан  тараған  деген  пікір  айтады. 
Тіліміздегі  бұл  екі  жұрнақтың  қызметі  де,  мағынасы  да  бірдей 
екенін  ескерсек,  Н.А.Баскаковтың  бұл  пікіріне  бір  есептен 
қосылуға да болады. 
Осы  шақ  мағынасында  айтылатын  айтып  тҧрмын,  жазып 

жүктеу/скачать 1,37 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: