Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,65 Mb.
|
Ахмеди ыс А ов азіргі аза тілі морфология (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- Іс-әрекеттің жүзеге асуын білдіретін форма етістіктің болымды түрі деп аталады да, жүзеге аспауын білдіре- тін форма етістіктің болымсыз түрі деп аталады.
| -ыр (-ір) қосымшасы өзгелік етіс жүрнағы делініп есептеліп жүр; оның бастапқы толық түрі -тыр (-тір) еке- нііі Абгйдыц: «Адал баласын заман өсіреді, кімде-кім жаман болса, оның замандастарының бәрі виноват» де- геңінен, Әуезовтің: «ақыл астыр, малын әпер» дегенінен, ауызекі тілдегі «асымды іштір» мысалдан көруге бола- Ды. Бірақ қазіргі тілде осы форма өзгелік етіс көрсеткі- Ші болу қасиетінен анырылып, салт етістікке сабакты- аық монін жамайтын косымшаныц қабілетіне көшкен
285 сиякты. Мысалы: біт-ір, түс-ір, өиі-ір, жыт-ыр. өс-ір, кещ- ір. піс-ір... дегендердін семантикасында сшқандай өзгелік етіс мәні жок, тек сабактылық ренк қана бар. Етіс. формаларының кейбіреулері жарыса колданыла- тыньпі (жаз-дыр, жаз-ғыз, сөйлет-тір. сөйлет-кіз; алдыр- алғыз; жүгірт-тір, жүгірт-кіз; байла-н (дьі), байла-ныд (ды), кейбіреулері екі бірдей етіске ортақ та болып (бүо-ыл, кер-іл; жылы-н, тазала-н...) келетін себебін, ■сомымсн бірге, кейбір негіздерге етіс жұриақтары түгед косылмайтын логикасын (мысалы: айт-ын-ды; тіг-ін-ді деуге болмайды) ойластырғанда, өзге де категорнялар ■сняқты, етіс категориясының, оның формаларынын шы- ғу. даму, жетілу, калыптасу тарихы өте үзақ дәуірлерді ■бастарынан кешіргені көрінеді. § 91. БОЛЫМДЫЛЫҚ ЖӘНЕ БОЛЫМСЫЗДЫҚ КАТЕГОРИЯСЫ Амал-әрекеттің болу я болмауы немесе тынуы я тын- баіі қалуы — табиғи құбылыс. Осы табиғи құбылыска катысты амал-әрекеттің жүзеге асуы я аспауы тілде (грамматикада) арнаулы формалар аркылы айтылады. Іс-әрекеттің жүзеге асуын білдіретін форма етістіктің болымды түрі деп аталады да, жүзеге аспауын білдіре- тін форма етістіктің болымсыз түрі деп аталады. Грам- матикада осы екі түр жинақталып етістіктің бо- лымдылық және болымсыздық катего- р и я с ы деп танылады. Әдетте, етістіктің болымды түрі кәдімгі түбір, туынды жоне күрделі формалар аркылы білдірілсе, болымсыз түрі сол формаларға я негіздерге арнаулы -ма (-ме, -ба, -бе, -па, -пе) қосымшасы жалғану арқылы жасалады. Мысалы: бар, кел, айтқыз, сөйлеттір, ойлан, ақылдас, ха- барла, айтып қой, бара бер, ... сияқты негіздер болым- ды түр болса, барма, келме, айтқызба, сөйлеттірме, ой- ланба, ақылдаспа, хабарлама, көмек көрсетпе, айтып қпйма, бара берме дегендер болымсыз түр болады. Етіс- тік негіздерінен туатын оның өзге формаларының бәрі де осы болымсыз түр қосымшасынан кенін тұрады. Мы- салы: бар-ма-у. кел-ме-у, бар-ма-ған, кел-ме-ген, бар- ма-й кел-ме-й, бар-ма-йтын, кел-ме-йтін, бар-мсі-ғсілы. кел-ме-гелі; бар-ма-са; кел-ме-се; бар-ма-ды. кел-ме-ді; бар-ма-йынша, кел-ме-йінше, бар-ма-с, кел-ме-с т. т. 286 Айтылмакшы ойдын стнльдік талабы мен талғамьіна цараіі, күрделі (аналитикалы) етістіктсрде болымсыз- цык (-ма. -ме...) косыышасы жетекші етістікке де. кө- ^екші етістікке де немесе солардың біреуіне ғана жал- рйііып жұмсала береді: мысалы: алмай қойды. ала қоймады, алмай қоймайды, алмай отьіра алмайды, айт- іісіғым келді, аитқым келмеді т. т. Етістіктің есімше, көсемше, рай, шак жәнс баска формаларына айтылмақшы мағына реңкіне, стиль та- „іабына қарай болымсыздық мән білдіретін емес, жоқ сөздері де қолданыла береді. Мысалы: көрген сксспін, і;өрген жоқпын; білмейді емес; көрмей емес, көріп істе- ді; естіген жоқ сдім; барғаным жоқ; барғамыз жоқ. § 92. ҚИМЫЛ АТАУЫ —- Айт, ал, бер, бар тәрізді түбір етістіктер дс, ақта, қурметге, айтңыз, білдір сиякты туынды етістіктер дег соидай-ақ ңурмет қыл, еңбек ет, алып кел, жаза сал де- гендерге ұқсас күрдслі етістіктер де етістіктіи негізі делініп танылатыны айқын. Осындай негіздерге — у жұрнағы жалғанғаннан кейінгі туатын форма амалдың. (кимылдыи) атауы есебінде кызмет етеді. Сол себептен бұл форма кнмыл атауы деп аталады. Мысалы: ал-у, бсір-у, көн-у, ңаз-у, қурметте-у, айтңыз-у, алып кел-у, жығылып кал-у, еңбек ет-у, ән сал-у, опьіқ же-у, бас-көз бол-у т. т. Қнмыл атауы істіц я әрекеттің нақтылы процесін біл- дірмей, тек оның атауы ретінде кызмет ететіндіктен, он- да шактык ұғым болмайды. Осы себептен етістікке тэн арнаулы грамматикалык формалар, яғни есімше, көсем- ше, рай, шак, жақ формалары кимыл атауына тікелей жалғанбайды. Кнмыл атауы семантикасы жағынан да, түрленуі (формалары) жағынан да етістіктен гері зат есімге жакыи. Сол себептен қимыл атауына, колданылу ыңғайына қарай, есімдерге тән көптік, тәуелдік, септік жалғаулары жалғана береді, бірақ оған еш уакытта да жіктік жалғауының косыышасы жалғанбайды. Мысалы: сендердің бүгін келулерің қажет; бұл кісі сөйлеудің, отыру-тұрудын мән-жайын жақсы біледі, мына киноны көрулеріңізге болады т. б. Қн.вдыл атауына -лы; -сыз; -лық; -іиылық; -ыиі; -дай тәрізді елгезек жұрнактар қосылып, туынды есімдер 'Касала беррді. Мысалы: Жазулы, бійлаулы; айтушы, 287 естуіиі; жалғаулық, орауыіи, түйреуііи; айтудай-ақ айт- ты т. б. Етістік негізінен — у жұрнағы арқылы туған кейбір формалар қимыл атауы ретінде жумсауларымен қатар, субстантивтеніп, адьектнвтеніп зат я сын есімдер ката- рына көшкен. Бұл құбылыс- кнмыл атауыпың есімге жақындығыиың айғагы. Мысалы: бүрау, жамау, құрау, көсеу, тісеу (тай), жазу, оқу, тоқу (токтама), түзу (жол), кебу (отын), жібу, жабу т. т. Кимыл атауы, сөй- леу талабыяа лайық тністі жүрнактар мен жалғаулар қосылып түрленуіпе орай өзге де негізгі және көмекші (шылау) сездермен тіркесуіие карай, сөйлемде дербес мүше де бола алады, күрделі мүшенін күрамына да еие береді. жүктеу/скачать 0,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|