Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология

III т a р а у

СӨЗ ФОРМАЛАРЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЖАСАЛУ ТӘСІЛДЕРІ

§ 24. СӨЗ ФОРМАЛАРЫ

Сөз — ең негізгі тілдік тұлға (единица) болумен қа- тар, күллі грамматикалық ережелер мен заңда.рдың да кфідігі. Өйткені барлык грамматикалық ережелерді ал- сақ, олар, сайып келгенде, сөздің өзгеру және түрлену,

Егер, тек сыртқы тұлғаларына қарап, олар бір сөз емес, әр түрлі сөздер десек, онда сөз бен сөзді жалғасты- ратын, сөзден сөз тудыратын, сөз түрлендіретін (форма тудыратын) категорнялардың араларында әрі айырма- щыділқ, әрі рларды бір-бірінен ажыратарлықтай морфо- логиялық таяйыш та болмас еді. Ал, егер, тек мағынала- рына ғана қарап, олар, керісінше, әр түрлі сөздер емес, бір ғана сөз десек, онда тіліміздегі грамматикалық фор- малардың өзді-өзіне тән кызметтерін ескермей ,елеусіз қалдырғандық болар еді; сонымен қатар, бұл жағдайда оларды іштей жіктеуге де, алды-алдына саралап, түсінді- руге де мүмкін болмас еді. Олай болса, осы аталған (кел) сезден өрбіген түрлі сөз формаларынын жүйесін тауып, өздеріне тән сөздік және формалық қасиеттерін анықтау, әрине, грамматиканың басты міндеттерінің бірі.

дегеніміз — белгілі формалардың жүйесі. Ол ұғымға сол сөздің барлык формалары енедй Ендеше, кел, келші, келіңіз... дегендердің бәрін де бірг сөздің әр ^тҮрлі формалары деп таныған мақұл. Өйткені -ріліміздегі сөз бен сөзді байланыстыратын (жалғастыратын), сөз-

81


ден сөз тудыратыні демек, кейбіреулері жаңа сөз туды- ратын, _;кейбіреулері тек сөздің түрін ғана өзгертетін я түрлендіретін (форма тудыратын) қосымшалардың қай- қайсысын алсақ та, олар өздері жалғанған сөзді я бір грамматикалық категориядан екінші >я бір басқа грамма- тикалық категорияға көшіретің* я болмаса жалпы грам- матикалық категорияның ішіндегг жалқы категориялардьі іштей бірінен-біріне аударатын формалар ретінде қызмет етеді.

Жоғарыдағы, формалар, әрине, синтетикалық тәсіл арқылы жасалған. Синтетикалық тәсіл арқылы туатын бұл формаларды тек осылай сөз формалары деп жалпы- лама атап қана оларды әрі қарай сараламай, талдамай, калдыра салсақ, сол формалардың сыр-сипаттары, ерек- шеліктері де жете ашылмай, қызметтері де айқын анық- талмай калады. Ал, олардың сыр-сипаттарын ашудың грамматика үшін маңызы аса зор. Әсіресе сөз формала- рының әр алуан түрлерінің кызмет шектерін ажыратудың (шегін ашудың) морфология үшін манызы тіпті төтеншб. Солай болса,. синтетикалык тәсіл арқылы туатын сөз фор- маларын катёгориялық маңыздары мен қызметтеріне қа- рай, сөз жалгастыратын (сөз жалғастырғыш) форма- лар, сөз түрлендіретін (сөз түрлендіргіш я форма тудырғыш) формалар және сөз тудыратын (сөз тудыр- ғыш) формалар деп үш салаға бөлген дүрыс;

Қазақ тіліндегі сөздердің өзара қарым-қатынасы тек косымшалар арқылы ғана, демек, морфологиялық тәсіл арқылы ғана емес^ синтаксистік тәсілдер арқыльг да бері- леді. Атап айтсак, синтаксистік тәсіл арқылы да сөздерді бір-бірімен байланыстырып, әр алуан таза грамматика- лық мағыналармен қатар, лексика-грамматикалық мағік- налар жасауға болады. Бірақ бұл тәсіл арқылы туатын мағыналар да сөздердің қалай болса солай, кездейсок түрде тіркесе салуынан пайда болмайды, тілдің ішкі да- му заңдарына лайық қалыптасқан жүйе-жүйе ережелері бойынша құралуынан туады. Мысалы: ала бер, ала кел, ала кет, ала түр, ала отыр, ала шық, ала қой, ала бар, ала жүр, ала сал, ала жазда, ала баста сияқты тіркес- терді және қуа түс, ала түс, оқи түс, көре түс, біле түс, жаза түс, сөйлей түс... деген тіркестерді алсақ, әрбір тір- кестің лексика-грамматикалық мағыналары тіліміздегі дағдылы тіркестер арқылы туған. Сондай-ақ, қызмет ет, қызмет етер еді, қызмет еткен екен, ңызмет етсе игі еді деген тіркестердің мағыналары мен қызметтері де жеке-

82

жеке сөздердің жоғарыдағыдан гөрі басқашарақтау бір жүйесі бойынша тіркесулерінен пайда болған. Осы сияқ- ты, көк ала, сүр ала, сары ала, шүбар ала деген тіркес- тердін және ақ көк, қара көк, қызыл көк, теңбіл көк, цо- ңырқай көк, жасыл көк тәрізді тіркестердін мағыналары мен қызметтері де олардың кұрамдарындағы сөздердің белгілі жүйе бойынша қүрылуынан туады.

Осы формалар тек^грамматикалық я лексика-грамма- тикалық мағыналардың және олардың кызметтерінің нақтылы тілдік-жамылышы ретінде қызмет етеді. Енде- ше, осындай формаларды /Сез формалары деп танимыз] Бірак бұл соңғы формалар морфологиялық формалар емес, синтаксистік формалар. Солай болс^, казак тілінде сөз формалары морфологиялық тәсіл арқШіы да, синтак- систік тәсіл арқылы да жасаладьу

Сөйтіп, сөздің грамматикалық және лексикалық жақ- тарынын әр түрлі болып келуі оның кұрамының және байланысу-жалғасу түрлеріңің өзгеруіне байланысты. Өйткені сөздің грамматикалық формасы деген ұғымға сөздің морфологиялық құрылымының түр-түрлері де, олардың өзге формаларымен немесе баска сөздермен әр алуан жол аркылы тіркесулері де енеді.

Сөз формасы деп оның (сөздің) морфологиялық КҰ- рамьГндағы бөлшектерінің (морфемаларының), синтак- систік байланыс- жалғас тәсілдерінің өзара бір-бірінен ерекшеленіп бөлінерліктей және соған орай қосымша ма- ғыналарды білдірерліктей (я сондай мағыналарға ие бо- ларлықтай) әр алуан түрлерін айтамызА

Ендеше, бұл аныктамаға қарағандй7^й.з дегенмііз өз^ ара бір-бірімен байланысып, жанаса да, жарыса да өмір сүретін және қызметі жағынан өзара селбесіп, бір-біріне жәрдемдесіп топталатын формалардың жүйесі болып шығады.

Сөз формаларының түр-түрлерінің қызметтері де, ма- ғыналары да, әрине, бірдей болмайды. Өйткені, егерде бірдей я пар-пар болса ,олар жарыса өмір де сүрмеген болар еді. Мысалы, бірінің олқылығын бірі толтырып, 61- pi мен бірі байланысып кызмет ететін морфологиялық және синтаксистік тәсілдер арқылы туатын сөз формала- рының қызметтері мен мағыналары былай тұрсын, тек синтетикалық тәсіл арқылы туатын сөз формаларында Да олар өзара бірдей емес.

Сөз формалары да — тарихи кұбылыстар. Демек, тіл- Дің грамматикалық қүрылысының даму,_жетілу ерекше-

83


лІктерімен байланысты, сөз формаларының да бірте-бір- те өзгеріп я ауысып, я жацадан қосылып, немесе, керісін- ше, қолданудан шығып қалып отыруы — заңды нәрсе. Бұған түрік тілдеріндегі морфологиялык формалар бұ- рынғы кездегі синтаксистік формалардың дамуынан ту- ған дейтін пікірді айтса да жеткілікті. Мысалы, қазіргі айтты, келді деген формалардағы өткен шақтың -ты, -ды көрсеткіші бұрын есім тудыратын форма болғаи, керісін- ше, қазіргі кезде етістіктен сын есім тудыратын -аған (-еген) формасы (қабаған, тебеген) бұрын есімшенің жұрнағы болған. Бұрынғы кездердегі неме ерсе деген тір- кестен немесе формасы, олай етпесе тіркесінен зйтпесе формасы, солай етіп дегеннен сөйтіп формасы пайда бол- ған^ Алдыңғы айтты, қабаған деген мысалдар морфоло- гиялық формалардыц өзара сараланып ауысқандыкта- рын дәлелдесе, соңғы мысалдар (немесе, әйтпесе, сөйтіп) жай сөз тіркестерінің дами келе бір сөзге айналғандық- тарын сипаттайды. Сөз форздаларының іштей осындай әр алуан жолдар бойынша мағынасы мен қызметінің ауы- суы арқылы бір замандарда бір сөздің әр қилы түрі ре- тінде қызмет еткен формалары кейінгі замандарда бір- бірінен алыстай-алыстай басқа бір сөзге айналуы (мыс$- лы: сөз, сөйлеу; өз, өзінше, өздігінен; ңай, қандай, ңалсійу тұр, тұрмыс, түраң дегендерді өзара салыстырыңыздар) я, керісінше, әуелдегі басқа-басқа сөздер кейін бір сөздін әр қилы формаларыиың біріне айналып кетуі таңырқар- лық қүбылыс емес.