1. Жалаң туынды үстеулер. Түрлі қосымшалар ар- қылы жасалған үстеулердіжалаң туынды үстеу- лер дейміз. Олар, кандай косымшалар қосылса да, сырт- қы \формдсы жағынан бір сөз болып келеді. Бірак. жа- лаң туынды үстеулерге жалғанатын косымшалар екі түрлі болады: біреулері жүрнақтар арқылы жасалады да, біреулері әр түрлі жалғаулардын көнеленуі арқы- лы үстеуге айналады. Жеке-жеке қарағанда, олар тө- мендегідей:
Жүрнақтар арқылы жасалатын жалаң үстеулер. Бү-
лар арнаулы жүрнақтар арқылы жасалады. Ондай үстеу тудыратын жұрнактар мыналар: -ша, -ше жүрнағы үстеу тудыратын әрі ең негізгі, әрі аса өнімді жүрнақ болып қызмет атқарады. Осы жүрнак аркылы жасалған үстеу мағына жағынан негі- зінде амалдың қалай я калайша істелетіпдігінің бейне- сін білдіреді. Бұл жұрнак жалкы зат есімдерге де, жал- пы зат есімдерге де (мысалы: Бәйтеневіие, Аманкелдіше, қусша, адамша), олардың жекеше түріне де, көпше түріне де (мысалы: батырша, батырларша, комсомол- ша, комсомолдарша т. б.) және тәуелді түріне де (кө- зімше, көзіңіие, көзімізіие, көзішие т. б.) жалғанып үс- теу тудырады.
Осы жұрнак арқылы кейбір негізгі сын есімнен де (ескііие, жаңаша, басқаіиа, қысқаша т. б.), туынды сын есімнен де (биылғыша, бурынғыиіа) үстеу жасалады; жіктеу есімдіктерінен де (мениіе, меніңше, сеніңше, біз- іие, біздіңше, оларша, сендерше), өздік есімдіктен де (өзіміие, өзіңше, өзінше, өзімізше, өздерінше), кейбір белгіеіздік есімдіктерден де (әлдекімше, кейбіреулерше) үстеу сөздер туады. -лай, -лей (-дай, -дей, -тай, -тей)жұрнақтары да — үстеу тудыратын өнімді журнақтардың бірі. Мысалы: осилай, екіншілей, жастай, жібектей, күздей, қыстай т. б.
-дайын, -дейін (-тайын, -тейін) жұрнактары да —
аса өнімді жұрнактар. Бұл жүрнақтар дай және -ы«
деген қосымшалардан құралған қүранды жұрнақтар- Мысалы: Түлкідейін түн ңатып, Бөрідейін жол тартып
338
(Махамбет); Еділден асып айқара, Заулатты мені отар- ба, Жорғадайын іиайқала (Жамбыл). -шалық (-ша+лық), -шама (-ша-ғма)жұрнақта- ры сілтеу есімдіктерінен үстеу жасайды. Мысалы: осын-
г іиалың, осыншама, соншама, соншалық, мунша, мунша- лықт. б. Көсемшенің кұранды -лап, -леп (-дап, -деп, -тап, -теп) формалары косылған сөздің бәрі бірдей, әрине, үс- теу бола бермейді. Өте-мөте Еербалдық (етістікке тән жіктік форма қосылатын) жактық мағына білдіретін т. б. формалар үстеу болмайды. Олардың ішінен тек вербалдық мағына білдірмейтіндері ғана, демек, адвер- биалданған формалары ғана үстеуге жатады. Мысалы: Кырықтап, отыздап, жаяулап, темірлепт. б.
-шылап (-шілеп) жүрнағы. Бүл жұрнақ — бастап- к,ы -ша және -лап деген қосымшалардан құралған. Мы- салы: (сиыршылап, жылқышылап, Бейсеншілеп т. б.
-қары (-кері) жұрнағы санаулы біраз сөздерге жалғанып үстеу жасанды. Мысалы: ішкері, сыртқары, тысқары, уіиқары т. б.
-ын, -ін, -сын, -сін косымшалары тек біраз сөздер- ге ғана қосылып үстеу тудырады. Мысалы: қысын, жа- зын, жасырын, астыртын, үстіртін, ертеңгісін, кешкісін т. б.
