Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,65 Mb.
|
Ахмеди ыс А ов азіргі аза тілі морфология (1)
| I
§ 36. ҚЫСҚАРҒАН СӨЗДЕР (аббревиатура) Қазіргі тіліміздегі күрделі сөздердің белгілі бір то- бы — қыскарған сөздер. Күрделі атау сөздердің бір алуандарының әрі кыскартылып, әрі біріктіріліп жүм- салу жолы Октябрь революциясынан кейінгі дәуірде орыс тілінің әсерінен келіп туды деуге болады. Революциядан кейін мазмұны жағынан да, түрі жа- ғынан да жаңа әр алуан әлеуметтік, қоғамдық ұйымдар мен мекемелер пайда болғаны мәлім. Сол үйымдар мен мекемелердін аттары, әдетте, бірнеше сөз аркылы (су- реттеме жодмен) аталатын болды. Орыс тілінің игі ық- палына орай, қазақ тілінің де сөйлеу, жазу дағдысында жиі қолданылатын ондай суреттеме атауларды әрі кыс- қартып жазу дәстүрі туды. Осының нәтижесінде кыс- карған сөздер әдеби тілдің жазбаша түрінде күрделі сөздердің белгілі бір түрі болып қалыптасты. Мысалы, ССР Одағы — Советтік Социалистик Республикалар одағы, Обком — облыстық комитет, ауьілсовет — ауыл- дьщ совет т. б. Міне, осы сияқты күрделі атаулар жазу тілімізде де, соның ықпалымен сөйлеу тілімізде де бір- де толық, бірде кыскартылып қолданылады. Осындай кысқарған сөздер тіл ғылымында аббревиатура деп ата- лады. Олар — ҚазССР, АҚШ, обком, колхоз, совхоз, облсовет, ауылсовет, партбилет, партком, партбюро, ҚазМПУ, ҚАЗМИ сияқты сөздер. Мұндай сөздер үш түрлі жолмен қысқарған. Орыс тілінде де, қазақ тілінде де құрамындағы сөздерінің толық түрінің де, қысқарған түрінің де тірке- су реттері бірыңғай келетін сөздер,, мысалы: КазССР (Қазақ Советтік Социалистік Республика- сы), ҚазМИ (Қазақ медицинальщ институт), ҚазТАГ (Қазақстан телеграф агенттігі), Обком (облыстық коми- тет), Облсовет (облыстъщ совет). Казақ тілінің өзіне тән сөз тіркесу заңына лайык қыскартылып жүрген сөздер: ККП — Қазақстан Қомму- нистік Партиясы. Орыс тіліндегі сөз тіркесу заңына лайық кысқа- рып, казак жұртшылығына түсінікті болып енген сөздер: ССРО, СОКП, ЧТЗ, ХТЗ, АЗТМ, колхоз, совхоз т. б. Күрделі атау сөздер мынадай төрт түрлі жолмен қыс- карады: Күрделі атау сөздердің құрамындағы әрбір жеке 124 сөздін. тек баскы дыбыстарынан ғана қыскарып бірігеді (ССРО, АҚШ). Күрделі атаулардың күрамындағы бірінші сөздің. баскы буынынан және соңғы сөздердің баскы дыбыста- рьінан қысқарып бірігеді (ҚазССР, ҚазМИ). Күрделі атаулардың кұрамындағы әрбір сөздін басқы буындарынан ғана кысқарып бірігеді (партком, обком, колхоз, совхоз). Күрделі атаулардың кұрамындағы алғашқы сөздің басқы буыннан және соңғы сөздің түбір күйінде айты- луьгаан күралады (партбилет, партбюро, пединститут). Қыскарған сөздердің айтылуы жазылуындай бола бермейді. Басқы дыбыстардан қыскарған сөздер бірыңғай бас әріппен бір сөз ретінде қосылып жазылады. Мысалы: ССРО, СОКП, АҚШ, чтз, хтз. Бірінші сөздің баскы буынынан және соңғы сөздер- дін баскы дыбыстарынан кысқарған сөздер араларына ешқандай белгілер койылмай, алғашкы буынның бірін- ші дыбысы және соңғы сөздерден алынған әрбір жеке дыбыс бас әріппен (бірге) жазылады (ҚазССР, ҚазМИ). Әр сөздің басқы буындарынан кыскарған сөздер де, алғашқы сөздің буыны мен соңғы тұтас сөзден бірігіп кысқарған сөздер де, араларына ешкандай белгілер ко- йылмай, бірыңғай кіші әріппен бірге жазылады (парт- ком, колхоз, компартия, партбюро, пединститут, комсо- мол). * * * Қысқарған сөздердің қатарына шартты таңбалар да жатады. Бірақ бүлар жоғарыдағы күрделі атаулардай емес, тек жазу жүзінде қолданылатын белгілер ретінде ғана жұмсалады: Мысалы: жүктеу/скачать 0,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|