Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,65 Mb.
|
Ахмеди ыс А ов азіргі аза тілі морфология (1)
- Бұл бет үшін навигация:
- -ғыл (-қыл), (-қылт), -ғылт, -ғылтым (-кылтым)
- -ғыл (-қыл)
- -дақ (-дек), -тақ (-тек)
- -лау (-леу), -дау (-деу), -тау (-теу)
- -лау (-леу), -дау (-деу), -тау
- -рақ, -(рек, -ырақ, -ірек)
| и3аттың белгісі я сипаты (түсі, түрі, сапасы, көлемі, аумағы, салмағы, сыры т. б.) біркелкі болмай, рең жа- ғынан эр түрлі дәрежеде болатынын, демек, сипатыныц я белгінің бір затта артық, бір затта кем болатынын білдіретін сын есім формалары шырай формала- р ы деп аталады. Заттың сындық белгілерінің бәсеңдік, солғындык реңдері мен мәндерін білдіретін формаларға -ғыл (-қыл), (-қылт), -ғылт, -ғылтым (-кылтым), -ғыш, ғана (-кене), -ілдер, -қай, -қан, -ақ (-ек), -шыл -шіл -шылтым (-шілтім), -ша (-ше) қосымшалары жатады. Бұл қосымшалардың туынды формалар жасау қабілет- тері сондайлықты мардымды емес. Олардың кейбіреуі • тек бір ғана сөзге (көг-ілдір, қуба-ңан), кейбіреулері екі-үш сөзге (кішкене, азғана, кііикентай, азғантай, қо- ңырқай, қүбақай, ақіиыл, көкшіл, ақиіылтым, көкшіл- тім) ғана жалғанса, кейбіреулері бес-он сөздің аясында ғана қолданылады. Мысалы, сарғыіи, бозғьии, қызғыш, сурғыш деген формалар -ғыш жүрнағы аркылы сары, боз, қыз(ыл), сур деген түбірлерден жасалған. Ал, боз- ғыл, қызғыл, сұрғыл, қуқыл, қатқыл, қыіиқыл деген сөздер -ғыл (-қыл) жұрнағы арқылы жасалған; осы сөз- дің бәріне де әуелі -т жұрнағын (бозғылт, сурғылт), одан кейін -ым жүриағын тіркеп (сарғылтым, ңызғыл- тым), жана формалар жасайды.
Өзге қосымшаларға карағанда, жаңа формалар ту- дыру жағынан -ша (-ше), -аң (-ең, -н) жүрнақтары, әжептәуір қүнарлы -ша (-ше) жүрнағы кейбір сапалык сын есімдерге еркін жалғана береді (ақіиа, сарыша, көк- ше, қызылша, сурша, семізше, қысқаша т. б.). Бірақ бұл жұрнақ сын есімніқ өзге түрлерінің бәріне жалғанбай- ды, бүл жүрнақ жалғанған сын есімнен сапаның олқы екені түсінілумен катар, оған кішірею, бәсеңдеу реңі жа- 184 малғаны да білінеді. Мысалы: Ақ уйдің оң жағында кііиі- рек қоңыриіа үй, сол жағында ңараиіа үй тұр (Ғ. Мус- тафин). Аңша қар, көкше муздар іиағылысып, ғажа- йып бір суреттей жарқырасады (А. Тоқмағамбетов); Биікіие тастақ төбенің басында кешкі ауылдың тірлік тынысын тыңдап Абай отыр (М. Әуезов) т. б. Осы сөй- лемдердегі қоңыріиа, қараіиа, ақіиа, көкше деген сөздер- ден атанған түстердің толық емес, жетімсіз екенін аң- ғарсақ, биікше деген сезден тастың биік емес, шағын я сәл биік екенін бағдарлаймыз. Сын есімге жалғанып, сапаның я белгінің жетімсіздігін білдіретін осы жұрнақ- тың мағынасы мен қызметінде зат есімге тән -ша (-ше) жұрнағына үқсастық та, қүрылымдастық та бар. Бүл ерекшелік, мысалы, қудаіиа, бөлімше, құнашиа, күрек- ше, кіташиа, қурықша деген зат есімдер мен биікіие, толықіиа, семізше, узыніиа, қызылша, тікіие деген сын есімдерді салыстырғанда, айкын біліне калады. Сондай- ақ ңуаң, жасаң, босаң, бәсең, сидац, қайқаң, ояң, жа- даң, қысаң, қатаң, ашаң, қшиаң сияқты сын есімдердің мағыналары мен формалары (түлғалары) белең, жутаң, кезең, қыраң, сораң секілді зат есімдердің формалары мен мағыналарына үштасып жатады. Бүл айғактар зат есім мен сын есімнің өзара қатынасында, олардың шы- ғу төркіиі мен даму заңдылықтарында тек сыртқы фор- ма жағынан ғана емес, ішкі мағына жағынан да жал- дыньгң барлығын дәлелдеумен қатар, бүл қосымшалар- дын зат есімге жалғанғанда да, сын есімге косылғанда да оларға толымсыздық, олқылық рең жамайтынып мо- йындатады. Зат есімге де, сын есімге де жетімсіздік, солғындық, бәсеңдік реңдерін жамайтын жоғарыдағыдай косымша- лардың қатарына -дақ (-дек), -тақ (-тек) жүрнағын да қосуға болады. Өйткені осы жүрнақ жалғанған қумдақ, тастақ, шаңдақ, мұздақ деген зат есімдер мен жеңілтек, кәнтек, жуантық деген сын есімдердін формалары да, мағыналары да, қызметтері де жоғарыда талданған -ша (-ше), -аң (-ең) жүрнақтарына үқсас. Тіліміздегі сын есімдерге тән қосымшалардың ішінен салыстыру мәнін туғызатын да, салыстыру қызметін ат- Қаратын да формалар -лау (-леу), -дау (-деу), -тау (-теу) және -рақ (-рек), -ырақ (-ірек) жүрнақтары ғана. Бүл екі жүрнақтың екеуі де тиісті белгіні салыстыру г!шін қолданылады. Олардың формалары екі басқа бо- іуларына карай, үстейтін мағыналары мен атқаратын 185 қыземттері де екі түрлі. Атап айтқанда, -лау (-леу), -дау (-деу), -тау (-теу) жұрнақтары өзі қосылатын сындық белгіге (сын есімге) бәсеңдік, солғындық, шағындык, рец жамаса, -рақ, -(рек, -ырақ, -ірек) жұрнағы, керісінше, басымдық, артыктық, молдық рең жамайды. Сөйтіп, бұл екі форма заттың сапасын (белгісін, аумағын, көлемін, қасиетін т. б.) атап қана коймайды, ол сапа басқа бір салыстырылатын заттың сол сияқты сапасынан я кем (пәс), я артық (басым) екенін білдіру үшін қолданыла- ды. Осыған сәйкес, олар салыстыру формалары (жұр^ нақтары) деп те аталады. -лау (-леу...) жұрнағы негізгі және туынды сын есім- дерге еркін жалғана береді. Мысалы: аласалау, аиіық- тау, алыстау, ақырындау, баяулау, биіктеу, әдемілеу, әдептілеу, ескілеу, көкшілдеу, суықтау т. б. Бүл жұрнақ кейбір зат есімдерге де, үстеулерге де жалғанады да, оларға бәсен, солғын рең жамайды. Мы- салы: дөңестеу, балалау, кедейлеу, қарттау, қыраттау, ойпаттау, ызғырыңтау т. б. жүктеу/скачать 0,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|