Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
§ 34. ҚОСАРЛАМА ҚОС СӨЗДЕРДІҢ ФОНЕТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТЫ
жүктеу/скачать 0,66 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
- Бұл бет үшін навигация:
- -ншы (-ыншы, -інші)
| § 34. ҚОСАРЛАМА ҚОС СӨЗДЕРДІҢ ФОНЕТИКАЛЫҚ ЖӘНЕ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТЫ
Косарлама кос сөздердің құрамдарындағы компо- ненттер дыбыс, буын жэне реті жақтарынан да үйлес, үндес болып күралады. Компоненттердің бір-бірімен буын жағынан ыңғайлас, дыбыстас болып келуі қосар- лама сөздердің жоғарыда аталған үш ерекшелігін (ма- ғыналық ыңғайластык, морфологиялык тектестік және синтаксистік теңдестік) біріктіріп, тұтастыруға әсер ете- ді деп айтуға болады. Біріншіден, косарлама сөздердің құрамындағы ком- поненттер рифма жағынан өзара орайласып, үйлесіл оты- рады. Бұл үйлесім синтаксистік жағынан бір-бірімен тең екі компоненттің екеуіне де бір түрлі косымша қосылуы арқылы да, осымен байланысты, буын саны мен екпіннің орны ауысуы аркылы да өзара орайласып отырадьі; Мы- салы: аң-таң, ата-ана, әке-көке, азан-ңазан, бала-иіаға, емін-еркін, көрмей-білмей, жүрген-турған, жатса-турса, көрсе-білсе... сиякты қосарлама сөздер рифма жағынан ұйқасып та, үйлесіп те күралған. Екіншіден, косарлама сөздердің күрамдарындағы компоненттердің дауысты жэне дауыссыз (ассонанс, кон- сонанс) дыбыстары үйлесіп, үндесіп отырады.іМысалы: Жсілғыз-жарым, көйлек-көніиек, қарым-қатынас, қыбыр- 115 ңимыл, тамьір-таныс^ түр-түс, терлеп-тепиііп, сай-сала, шыбын-шіркей, шала-шарпы, иіәк-іиүбә, қауіп-қатер, хат-хабар... дегендер сөз басындағы дауыссыз дыбыстар- дың қайталануы аркылы үндескен аллитрациялық үй- лесімдер. Абысын-ажын, арып-талып, апыл-тапыл, анда-санда, егжей-тегжей, ым-жым, ығы-жығы, ептеп-септеп, буып- түйіп, кесіп-пішіп, урьіс-керіс, қаңғыр-күңгір, пәленше- түленше сияқты қосарлама қос сөздер я бірыцғай, я ұқ- сас дауысты дыбыстардың қайталануы арқылы ассонанс жолымен үйлескен. Абыр-сабыр, жігіт-желең. келім-кетім, жауын-ша- шын, қырып-жонып, көиііп-қонып, қашқьін-пысқын, оты- рыс-түрыс, күйініш-сүйініш тәрізді косарлама сөздер я басқы, я соңғы дауыссыз дыбыстарының үйлесуі арқы- лы консонанс жолымен жасалған. Үшіншіден, қосарлама қос сөздер буындарының сан- дары мен түрлері жактарынан бір-біріне көбінесе орай- лас компоненттерден жасалады. Мысалы, ондай бір буынды компоненттерден құралған косарлама сөздерге: аң-таң, аш-тоң, бас-көз, у-шу, тау-тас, иіай-қант сиякты- лар, екі буынды компоненттерден қүралған қосарлама сөздерге: азан-ңазан, абьір-сабыр, апыл-тапыл, бірен-са- ран, салдыр-гүлдір, тоңты-торым, өрен-жаран т. б., үш және онан да көп буынды компоненттерден күралған қо- сарлама сөздерге: балалы-шағалы, үлкенді-кішілі, жақ- сылы-жаманды, төгілген-шаиіылған, іиаршамай-шалдық- пай, үйелмелі-сүйелмелі т. б. жатады. Мүнымен қатар, бір компоненті бір буынды, екінші компоненті екі я үш буынды немесе бірінші компоненті екі буынды, екінші компоненті үш (я төрт) буынды (я керісінше) болып келетін де косарлама сөздер бар. Мыса- лы, әл-ауңат, шай-иіекер, шым-шытырың, хал-ахуал, хат- хабар, жата-жастана, кесе-көлденең, отырыс-түрыс т. б. ‘ Буын түріне карай, қосарлама қос сөздер ашық буын- ды да, түйық және бітеу буынды да бола береді. Егер компоненттерінің буындары араласып келсе, тұйық буын басыңда ғана колданылады да, соңғы буыны көбінесе бітеу болып отырады. Мыс.алы: іле-иійла, у-шу, әке-иіе- ше, бала-шаға, ағыл-тегіл, алңам-салңам, іркес-тіркес, көйлек-көншек, елтең-селтең т. б. Қосарлама кос сөздерді компоненттерінің морфоло- гиялық қүрылымына және сөз таптарына қатынасына 116 карай бөліп, оларға да өзінше тиісті сипаттама беруге болады. Қомпоненттерінін морфологиялық күрылымына қарай, қосарлама сөздерді екі салаға бөлуге болады: а) негізгі түбірден құралған қосарлама сөздер. э) туынды формалардан туған косарлам^ сөздер. Түбір сөздерден күралған косарлама сөздерге мына- дай сөздер жатады: ас-су, ат-жөн, бала-шаға, бас-аяқ, дос-жар, дәм-түз, егіз-екі, ес-түс, етек-жең, зәр-зэбір, жол-жоба, жер-көк, жүн-жүрңа. жөн-жоба, күіи-қуат, ңора-қопсы, көш-ңон, ләм-мем, ой-қыр, ойын-күлкі, са- быр-тағат, талан-тараж, уіиы-ңиыр, үй-күй, өң-түс, шет- жаға т. б. Туынды формалардан (туынды түбірлерден) құрал- ған косарлама сөздер екі түрлі болады. Біріншісі — екі сыңарына да бірдей жүрнақ жалғанған формалардан күралған, екіншісі — бір сыңарына ғана жүрнақ жал* ғанған формалардан қүралған қосарлама сөздер. Азды-көпті, алым-салық, келім-кетім, үрыс-керіс, ер- сілі-қарсылы, сүріне-жығыла, асыңпай-саспай, жатса- түрса, көрген-білген, малды-малсыз, атарман-шабарман, ондай-мүндай, онша-мүнша, осыншама-мүншама сияқты қосарлама сөздер екі компонентіне де жұрнак жалған- ған сөздерден күралған. Қосарлама сөздің екі компонентіне де бірдей жалға- натын жүрнақтар көбінесе бір ғана түрлі болып қосыла- ды, кей-кейде ғана екі түрлі (мысалы: алым-салық, іиііп- жем) болады. Ал, өте жиі қолданылатын жүрнақтар мы- налар: -лы, -лі, -ды, -ді, -ты, -ті (азды-көпті, ерлі-зайып- ты); -м,-ым,-ім, (алым-берім, өлім-жітім); -с, -ыс, -іс (үрыс-керіс, жүріс-түрыс); -лық, -лік, -тық, -тік, -дық, -дік (өштік-қастыц, үздік-создық); -нды, -нді (жуынды- шайынды); -шы, -ші (хабаршы-жаршы); -н, -ын, -ін (бо- ран-шашын, жауын-шашын)). Бір сыңары ғана жүрнақты компоненттерден құрала- тын косарлама сөздер сан жағынан аз. Ондайларға, мы- салы, артық-кем, жем-іиөп, киім-кешек, жол-жорьің, кем- кетік, тамыр-таныс сияқтылар жатады. Сыңарларына бірдей косылатын. жүрнақтардай теңестіруші, күрасты- рушы форма ретінде кызмет етпейді, тек екінші сыңарға семантика жағынан орайлас келетін дайын (әзір) сөз ретінде ғана пайДаланылады. Жалпы қос сөздер, оның ішінде қосарлама сөздер ^іліміздегі негізгі грамматикалық сөз таптарын түгел 117 қамтиды да, өздері сол сөз таптарына катысты болады. Мысалы: а) Азьщ-тулік, ас-су, ақыл-айла, ауру-сырқау, боран- шаиіын, дәрі-дәрмек, дәм-туз, етек-жең, жетім-жесір, шам-іиырақ, иіама-іиарық сияқты косарлама сөздердің компоненттері зат есімдерден кұралған да, соған сәй- кес, қосарлама сөздердін ездері де түгелдей күрделі (қо- сарланған) зат есім болады. ә) Ақ-қара, аиіық-айқын, ащы-тұщы, ауыр-жеңіл, жақсы-жаман, алыс-жақын муртты-сақалды сиякты ко- сарланған сөздердің өздері де, олардың компоненттері де — сын есімдер. б) Бір-екі, үиі-төрт, жеті-сегіз, он бес-он алты, жиыр- ма-отыз. сексен-тоңсан дегендердік компоненттері жеке- дара сан есімдер болса, олардан косарлану арқылы жа- салған күрделі формалары да күрделі сан есім болады. Бірақ кәдімгі сандарға қосылатын реттік санның -ншы (-ыншы, -інші) формасы косарланған сандарға жалған- байды. в) Есімдіктерден тек ол, бул, оны, муны, әні, міні де, ген формалар ғана косарланады (мысалы, ол-пул, әні- міні, оны-муны). Сондай-ақ, осы есімдіктерден туған олай-бұлай, ондай-мундай, онша-мунша, онда-мунда, одан-будан тәрізді формалар косарланады. г) Үстеулердік ішінен қосарланатындар мыналар- ілгері-кейін, әрі-бері, жоғары-төмен, күндіз-түн, күні-тү- ні, ерте-кеіи, бүгін-ертең, қысы-жазы, өте-мөте, оқта-тек- те, оқта-санда т. б. д) Еліктеуіш сездердің ішінде де косарланатын жә- не солар аркылы туған қосарлама еліктеуіш сездер бар. Мысалы, оларға: арбаң-ербең, абыр-сабыр, албыр-сал- быр, адыр-будыр, апалақ-топалақ, бурқ-сарқ, салдыр- гүлдір, сатыр-гүтір, самбыр-күмбір, қыржың-тыржың, ыржың-тыржың сияктылар жатады. жүктеу/скачать 0,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|