Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
§ 32. ҚАИТАЛАМА (ҚОС) СӨЗДЕРДІҢ ФОНЕТИҚАЛЫҚ ЖӘНЕ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТЫ
жүктеу/скачать 0,66 Mb.
|
АХМЕДИ-ЫСҚАҚОВ-Қазіргі-қазақ-тілі
| § 32. ҚАИТАЛАМА (ҚОС) СӨЗДЕРДІҢ ФОНЕТИҚАЛЫҚ ЖӘНЕ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТЫ
Қайталама қос сөздер компоненттерінің ерекшелік- теріне сәйкес, калыптасқан сыртқы дыбыстық және мор- 107 фологиялык. формаларының өзгешеліктеріне қарай, төрт түрлі болады: Қосымшасыз түбірдін кайталауынан қүралатын сөздер. Қосымшалы түбірдің қайталауынан құралатың кос сөздер. Түбірдін бір дыбысы өзгеріліп кұралатын қос сөз- дер. Түбір ықшамдалып құралатын кос сөздер. Ешқандай да қосымшалар жалғанбай-ақ, бір тү- бір екі рет кайталау арқылы жасалатын кос сөздерге жол-жол, биік-биік, кім-кім, әрең-әрең, ңарқ-қарқ Бүл кос сездердің бірде-біреуі бастапкы түбірден ма- ғына жағынан езгеше болып түсінерліктей жаңа лекси- калық мағына білдірмейді, тек олардың семантикасына саралау, топтау мағынасы жамалып, стилистикалық қызметіне өзгеріс енеді. Мысалы, бес қора қой деген тір- кестіЛЗес кора-қора кой деп айтуға болмайды т. б. ' Қосымшалы түбірдің кайталануы аркылы жасала- тын кос сөздер тобына түбірге жұрнақтар да жалғаулар да жалғанып косарланатын сөздер жатады. Мысалы: кө- ре-көре, сөйлей-сөйлей, басты-басты деген қос сөздерде қайталанған түбірдің екеуіне де бір түрлі жұрнақ (е; -й, -ты) қосылса, ңызу-қызба деген қос сезде кайталаған түбірдің екеуіне екі түрлі (-у; -ба) жұрнақ жалғанып түр. Ал, ел-елдің дегенде тек соңғы сыңарына ғана жал- ғау (-дің) жалғанып тұр. Қосымшалар жалғанып қосарланған бүл сөздердің де лексикалык мағыналары өзгермей, тек семантикалык мағынасы мен стилистикалық қызметтеріне ғана косым- ша реңктер жамалады. Бұл қос сөздер қайталанатын түбірдің я біреуіне, я екеуіне де бірдей косымша жалға- нып жасала беретіндіктен, оларды қосымшалы қос сез деп атауға болады. Қайталанатын түбірге қосылатын қосымшалардын формаларына карай, бұл топ мынадай салаларға жікте- леді: а) ЕкІ компонентіне де косымша косылатын кос сөз- дер іштей екеуіне де бір түрлі жүрнақ жалғанатын және екеуіне де бір түрлі жалғау жалғанатын болып екі топ* 108 ка бөлінеді: Мысалы: уйдей-уйдей, таудай-таудай, сала- льі-салалы, өрелі-өрелі, айта-айта, оқып-оңып, ундемей- ундемей; жылда-жылда, күнде-кунде, оннан-оннанугекі- ден-екіден т. б. ә) Қосымша екі компонентіне де косылатын қос сөз- дер іштей екі сыңары екі түрлі жүрнақты (орынды-орын- сыз, көрікті-көріксіз), бір сыңары жұрнақты, бір сыңары жалғаулы (уйді-уйге ; қолды-қолына) немесе әр сынары әр гүрлі жалғаулы (бостан-босқа, өзінен-өзі) бола бе- реді. б) Косымшалы қайталама қос сөздердің бір сыңары жұрнақты (қолма-ңол, он-ондап, бес-бестеген), бір сыңа- ры жалғаулы (уй-уйдің, уй-уйге, үй-уйде, үй-үйді өз-өзі- міз, өз-өзінен, өз-өзіне) да бола береді. Бір сыңарыныц дыбысы өзгеріп (трансформация- ланып) кұралатын қос сөздерге кісі-місі, ңағаз-мағаз, кітап-мітап, шай-пай, қалт-қүлт сияқты формалар жа- тады. Тарихи бұл топ та түбірдін бастапқы кездегі жай кайталауынан шыккан; олардың екінші компоненттері бірінші сыңарларыныц ритмикалык, жаңғырығы ретінде жұмсалатын болып қалыптаскан. Бұл кос сөздерден де жаңа лексикалық мағына тумайды; олардың екінші сы- ңарлары бірінші компоненттерге косымша реңк кана жамайды. Бірақ жамалатын сол мағыналық реңк бұл топтағы кос сөздердің бәрінде біркелкі болмайды. Олар- дың сыртқы дыбыстық өзгерістерінің ерекшеліктеріне қарай, семантикалық айырмашылыктары да болады. Мысалы: кісі-місі, нан-пан тәрізді қос сөздерден қомсы- ну, кеміту тәрізді мағына/аңғарылса, сарт-сурт, жалт- жүлт дегендердің семанти(<алары олардан мүлдем бас- қа. Бұл кос сөздердің синтаксистік және стилистикалық қызметтерінде де іштей ұқсастык жоқ. Бұл кос сөздердің, әдетте, екінші сыңарлары өзгере- ді. Бірақ өзгеріс сол екінші сыңардың бірде дауыссыз дыбысында, бірде дауысты дыбысында болып отырады. Мысалы, сүт-мүт, сиЪгр-миыр, иіай-пай, кемпір-семпір Дегендерде кайталанатын сыңардын бірінші дауыссыз дыбысы өзгерсе, арыс-үрс, тарс-түрс, жалт-жүлт деген- дерде қайталанатын компоненттердің дауысты дыбысы өзгерген. Ал, бұл ©згерістердің заңдылықтары мынадай: а) Егер сөздің бірінші дыбысы дауыссыз болса, ол Дыбыс қайталанғанда кебінесе м (тас-мас, қол-мол, /сөз- Мөз' тіс-міс т. б.), әредік с (кемпір-семпір, мәре-сәре) не- Месе п (шай-пай, нан-пан) дыбыстарына ауысады. 109 ә) Ьгер сөздін бірінші дыбысы дауысты болса, кай- таланатын сыңарға сол дауысты дыбыстан бұрын дауыс- сыз м дыбысы косылады. Мысалы: ат-мат, ет-мет, от- мот, ыс-мыс, іс-міс, үй-мүй, оишқ-мошақ, өре-мөре, ыс- қырық-мысқырық, үскірік-мүскірік т. б. б) Егер кайталанатын бірінші түбірде (еліктеуіш сөздер) ашык дауысты дыбыс болса, қайталанатын екін- ші жаңғырық сезде ол дыбыс еріндік қысаң дауысты дыбысқа ауысады. Мысалы: арс-ұрс, даң-дүң, шаң-шүң, іиақыр-шүқыр, сатыр-сүтыр, қараң-қүраң, жапыр-жү- пыр, жалтаң-жүлтаң т. б. 4. Бір сыңары ықшамдалып кайталанатын кос сөздер- ге ап-ащы, жап-жаңсы, кіп-кііикене, теп-тегіс, тіп-тік, сап-сары сияқтылар жатады. Қос сөздердің бұл түрі ү с - теме буынды немесе к ү ш е й т пе б у ы н д ы қос сөздер деп те аталады. Бұл сөздердің үстеме (я күшейт- пе) буындары тиісті сын есімнің әуелгі толық компонен- тінің әрі ыкшамдалып (кысқарып), әрі соңына п дыбы- сын жамап алып, бір тұйык я бітеу буынға айналуынан пайда болған. Бүл күшейтпе буын сын есімнің негізіне мынадай екі түрлі жолмен үстелетін болып калыптас- қан: а) Егер кайталанатын негіздін бірінші буыны ашық болса, алғашқы ашық буынына қатаң еріндік п дыбысы қосылып, үстеме буын я бітеу, я тұйық буынға айна- лады. Мысалы: таза — тап-таза; аласа — ап-аласа; ашық — ап-ашық; оңай — оп-оңай; сары — сап-сары т. б. ә) Егер кайталанатын негіздіц бірінші буыны жабык я бітеу болса, сол алғашкы бітеу буынның соңғы дауыс- сызы түсіп қалады да, оның орнына қатаң п дыбысы жалғанып, үстеме буын жоғарыдағыша я түйық, я бітеу буынға айналады. Мысалы: кең — кеп-кең; сүр — сүп- сүр; дөңгелек — дөп-дөңгелек т. б. Бұл үстеме буын сөзге жаңа лексикалық мағына қос- пайды, тек ұлғайту я солғындату реңкін жамайды. Қайталама кос сөздер тіліміздегі негізгі грамматика- лық сөз таптарының бәрінен де жасалады және кайта- ланатын сөз кай сөз табына тән болса, туған кайталама сөз де сол сөз табына катысты болады. Мысалы: шелек- шелек, тау-тау, үя-үя (зат есімдер); жақсы-жақсы, үл- кен-үлкен, биік-биік (сын есімдер); бір-бір, үш-үиі, жеті- жеті (сан есімдер); кім-кім; ңай-ңай, ңалай-ңалай (есім- діктер); кел де кел, айт та айт, келейік те келейік, бара- бара, келе-келе, оқып-оқып, айтып-айтып (етістіктер); 110 эрең-әрең, зорға-зорга, енді-енді (үстеулер); бүрқ-бүрқ, жарқ-жарң, арбаң-арбаң, селтең-селтең (еліктеуіш сөз- дері); моһ-моһ, көс-көс, сорап-сорап, ой-ой (одағайлар) т. б. жүктеу/скачать 0,66 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|