Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 0,65 Mb.
|
| Вір, әр, еш, әлде сездері жиі қолданылатындактан, ®зге сөздермен жиі тіркеседі. Осы сездер белгілі-белгілі і тұрақты тіркестердің үлгілерін жасауға нұска болғанда- Рымен, біріккен сөз тудыру жағынан өнімді емес. Мыса-
105 лы, бірдеме (бірдеңе) сөзіндегі бір компоненті делекси- каланған (мағынасынан айрылған) неме (неңе), есе, (ерсе) сәрі элементтерімен үндесіп (біресе, бірсәрі) бі- ріксе де, біржолата, біртоға, бірңыдыру, бірқатар, бір- неше, біркелкі, бірыңғай, бірталай, біраз, бірқилы сияқ- танған сөздерде екінші компонрнттермен дыбыстық жа- ғынан үндесе де, үндестіре де алмаған. Сейтіп, кіріккен сөздердің де, біріккен сөздердің де тууына бастапқы жай тіркес әрі негіз, әрі үлгі ретінде қызмет еткенімен, ол негіздер мен үлгілер үнемі жана сөз жасап отырарлықтай тыңғылықты жүйе ретінде кыз: ет ете алмайды. Жалпы, біріккен сөздердін де, кіріккен сөз- дердің де жасалуына тілдің практнкалық дағдысынан туып қалыптаскан семантикалық заң таяныш болады. Бі- ріккен сөздің әрқайсысы кэдімгі жай синтаксистік тіркес- тің белгілі бір үлгісіне қаншалықты жакын болса да, ол, сайып келгенде, грамматикалық абстракцияның жемісі- нен гөрі семантикалық дамудың нәтижесіне әлдеқайда жақын болады. Осы себептен біріккен сөздің де, кіріккен сөздің де тууы жайында жалпы грамматикалық ереже жасаудан гөрі, олардың әрқайсысының өзді-өзіне (бас- басына) тән ерекшеліктерін ашып баяндау жеңіл бо- лады. Кіріккен сез деп компоненттер|нің я біреуі, я екеуі де бірдей эуелгі өз мағыналарынан айрылып (делекснкала- нып), тұтасымен тұрып басқа бір жалпы мағына білді- ретін жэне, сонымен бірге, сол компоненттері фонетика- лық (дыбыстары, екпіндері) жағынан әр қилы өзгеріс- терге ұшырап, бір-бірімен белгілі дәрежеде әрі үндесіп, әрі ықшамдалып құралған күрделі сөзді айтамыз. Біріккен сез деп компоненттері мағына жағынан да, форма жағынан да елеулі өзгерістерге үшырамай-ақ, өз ара бірігіп, жинақталған бір тұтас лексика-семантика- лық мағына білдіретін күрделі сөзді айтамыз. Күрделі сөздердің өзге түрлері сияқты, кіріккен сөз- дер де, біріккен сөздер де белгілі-белгілі грамматикалык сөз таптарына телулі болады. Мысалы, жоғарыдағы бү- гін, биыл, ендігәрі деген кіріккен сездер үстеу болса, әкел, экет дегендер етістіктер болады. Ал, сексен, тоңсан дегендер — сан есімдер де, әжептәуір, көнтерлі, есуас дегендер — сын есімдер т. б. Сондай-ақ иіекара, дема- лыс, асқазан, ақсақал деген біріккен сөздер зат есімге жатады да, ал әлдекім, эркім дегендер есімдік боладЫ. 106 жүктеу/скачать 0,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|