Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
Бір сезінің ерекшеліктері жайында
жүктеу/скачать 0,65 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Біреу
- Біреуінің
- Топтық сан есімдер
- Болжалдық сан есімдер
| Бір сезінің ерекшеліктері жайында
Есептік can есімдердің ішінде бір сезінін алатын ор- ны ерекше. Бір сезі есептік сан есімдерден жана сөздер жасай- тын амал-тәсілдердің бәріне түгелдей катысады. Осымен тынбай, бү^л сезден баска қосымшалар аркылы да әр түрлі жаңа формалар (сөздер) жасалады. Сонымен қа- 201 тар, бір сөзінен лексика-семантикалық тәсіл арқьілы басқа сөз табына ауысқан формалар да бар. Бір сөзінің осылайша әр тарапты больіп келуі оның лексика-семан- тикальіқ және грамматикальіқ ерзкшелігі мол екеніне, қолданьілу өрісінің орасан көп және жан-жакты екенді- гіне әрі көрнекті дәлел де, әрі соларға байланысты. Бір сөзінен басқа сөз таптарьіна ауьісқан жаңа сөз- дер жасалуға лексика-семантикальіқ жол да, морфоло- гиялық жол да және синтаксистік жол да жетекші бол- ған. Мысалы: Біреу тойып секіреді, біреу тоңып секіреді (мақал); Әбіл түн жамылып ауылға атпен бір келіп, бір кетіп жүрді (С. Сейфуллин); Бірлік бар жерде — тірлік бар (мақал); Барлық адам теңеліп бірдей болмай, дүниені басца- мен теңеп болмас (С. Торайғыров); Бір жерде бірге жүрсең басың қосып, біріңнің бірі сөйле сөзің тосып (Абай); Қой, ешкінің мінезі тез үркеді, үріксе, бірыңғай жапырыла қашады (С. Мұқанов); Кднаушының бір- жола көзін жайып, жалшы, кедей жайраңдар емін-ер- кін (С. Торайғыров); Домбыраға қол соқпа шымыр- латып бір-бірлеп (Абай) т. т. сондай-ақ, бір-бір, бірсін- бірсін, бір-ақ, бір бет; бірегей; біркелкі, бірдеңе; бірне- ше; бірсәрі; бір ауық; бірсыпыра; бір талай; әрбір; еш- бір; қайбір; қайсыбір; кейбір; т. б. * Реттік сан есімдер Реттік сан есімдер есептік сандарға -ыншы (-інші) аффиксін қосу арқылы жасалады да, белгілі бір заттар мен құбылыстардың сандық ретін білдіру үшін қолда- ныладьі. Мьісалы: Тамара атты жетінші класта оңып жүрген жалғыз қызым бар (С. Мұканов); Екінші, үшін- ші этаждарда тағы да сондай өзгеиіе эсем ойылған те- сіктер бар (М. Әуезов). Реттік сан есімдер де морфологиялық құрамы жағы- нан дара және күрделі болып келеді_де, күрделі сан есім- дерде -ыншы (-інші) қосымшасы тіркестегі ең соңғы санға жалғанадьі. Мьісальі: Солардың ішінде ең жақ- сылары он алтыншы, он жетінші нөмірлер екен (М. Әуе- зов). Реттік сан есімдер де дәл өз мағынасында қолданыл- ғанда, ешқандай өзгеріске енбейді, субстантивтенген жағдайда ғана оларға көптік, тәуелдік, септік жалғау- лары қосыладьі. Мысалы: Біреулері қара қоңыр беш- 202 пенттерін, екіниіілері жамаулы, сүр шекпендерін киген (С. Сейфуллин). Жинақтық сан есімдер Жинақтық сан есімдер бірден жетіге дейінгі есептік саи есімдерге -ау (-еу) аффиксінің қосылуы арқылы жа- салады. Бұндай сөздердің негізгі мағьінасы абстракт сан мөлшерін білдіретіндіктен, олар үнемі субстантивтеніп жеке колданылады. Мысалы: Беретін мүлкің нешеу? Түйе біреу, ат екеу, ешкі біреу, қасқыр бесеу (I. Жан- сүгіров); Атадан алтау, анадан төртеу, жалғыздьщ кө- рер жерім жоң (Абай). Жшіактык сан есімдср ешкашан да күрделі түрде қолданьілмайды. Жинақтық сан есімдер субстантивтеніп қолданьіла- тындьіқтан, оларға сөз түрлендіретін грамматикалық формалардың бәрі де қосьіла береді. Бірақ, солай бола тұрса да, жинақтык сан есімдерге сол грамматикалық формалар бір ізбен жалғанбайдьі. Мысалы, көптік жал- ғау тек қана біреу сөзіне жалғанады да, өзге жинақтық сан есімдерге жалғанбайды. Онда да бүл қосымша ол сөз (біреу) белгісіз есімдік ретінде қолданылса ғана жалғанады (біреулер дегеніміз — кім екендері белгісіз, әлдебір адамдар). Тәуелдік жалғауларьі жинактық сан есімдерге жапа- тармағай қосыла бермейді, тск семантикалық ерекше- ліктеріне қарай ғана жалғакадьі (біздердін біреуіміз; екеуіміз; сендердің үиіеуің, төртеуің, олардың бесеуі, алтауы т. б.). Жинақтық сандарға, баяндауыш болса, жіктіктің I — II жағынын. қосымшаларьі ғана жалғанады; үшінші жа- ғы грамматикальіқ көрсеткішсіз-ақ жүмсалады (біз екеуміз (үшеуміэ), сендер төртеусіңдер (бесеусіңдер), олар алтау (жетеу т. б.). Септік жалғаулары жинақтьіқ сан есімдердің жай тү- ріне де, тәуелді түріне де жалғана береді. Ондайда бі- реу сөзі кейде белгісіз есімдік есебінде де колданыладьі. Мысалы: Біреуінің күні жоқ біреуінсіз, Ғылым сол үше- уінің жөнін білмек (Абай). Жинақтық сан есімдерден декснкалық (семантика- лық), морфологиялык және синтаксистік тәсілдер аркы- лы біраз жаңа сөздер жасалған. Ондай сөздер сан есім ғатегорнясыныц өз құрамында қальіп қоймай, көбінесе езге сөз таптарына ауьісып отырады. 203 Синтаксистік тәсіл бойынша жинақтық сан есімдер- ден тек қосарлау арқылы ғана жаңа сөздер жасауға бо- лады. Мысалы: Ақтылы-көктілі көбелектер екеу-екеу жарысып ойнайды (Ғ. Мүсірепов). Топтық сан есімдер Топтық сан есімдер есептік, жинактық, болжалдык сан есімдерге, казіргі кезде шығыс септікке тән грамма- тикалық мағьшадан біржола кол үзген -дан (-ден, -тан, -тен) аффиксін қосу аркылы жасалады да, біркелкі зат- тар мен құбылыстардын сан мөлшерін топтап көрсете- ді. Мысалы: Бір түн отырып ел адамдарын төрттен, бестен жиып алып, барлығына бір түрлі іс тапсырған (М. Әуезов); Жүз-жүзден июғырланып аттанган жігіт- тер Амантай қосын айнала қоршаған кезде, туды Темір- бекке үстатып, Амантай да атқа мшді (С. Мұқанов). Морфологиялық қүрамы жағынан топтау сан есімде- рі дара да, күрделі де болады. Дара түрі екіден, оннан, отыздан, жүзден, мыңнан сиякты жеке сөздермен айтыл- са, күрделі түрі он бестен, жиырма үіитен, қырық екіден деген сияқты сан есімдердің тіркесіп келуі арқылы не- месе үш-үіитен, бес-алтыдан., жиырма-отыздан сияқты қосарланып келуі арқылы айтылады. Топтық сан есімдерге сөз түрлендіретін формалар да, сөз тудыратын формалар да қосылмайды. Болжалдық сан есімдер Болжалдық сан есімдер — белгілі бр заттар мен құ- былыстьің сан мөлшерін дәл атамай, тұспалдап кана ша- мамен атайтын сөздер. Мысалы: Алты совхозға келетін. тракторлардың ғана саны үш жүздей (С. Мұканов); Базаралының щсында бес-алты кісі қалған (М. Әуе- зов). Болжалдык. сан есімдер морфологнялык. тәсіл арқы- лы да, синтаксистік тәсіл арқыльі да жасалады. Олар, біріншіден, есептік сан есімдерге әр түрлі қосымшалар жалғану аркылы жасалса, екіншіден, не еселтік сан ссімдердің өзара косарлануы арқьілы, не есептік сан есімдер мен жинақтық сан есімдердің қосарлануы ар- кылы жасалады. Болжалдық сан есімдердін морфологиялық жолмен жасалуына мынадай жұрнақтар қатысады. жүктеу/скачать 0,65 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|