Ахмет Байтұрсынұлы және қазақ өлеңінің құрылымы Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық мұрасының маңызды бір саласы оның ақын поэзиялық ізденістерінен танылады. «Әдебиет танытқыш»

Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық мұрасының маңызды бір саласы оның ақын поэзиялық ізденістерінен танылады. «Әдебиет танытқыш» деген еңбегінде қазақ өлеңінің құрылысын жан-жақты зерттеп, оның буын, ағым, толқын, жорғақ заңдылықтарын ашып, терең пайымдаулар айтып кеткен. А.Байтұрсынұлының шығармаларында өлеңнің кестесі, айшығы, оның шумақ, тармақ, бунақ құрылыстары жіті тексеріліп, ондағы ырғақ, сөз әуезі (интонация) ерекшеліктері де әңгіме етіледі.

Әуезділік деп нені айтамыз? деген сұрақ қойып, ғалым өз сұрағына жауап береді: «Әуезділік деп сөз турасында айтсақ, сөздің ішіндегі дыбыстардың үндері құлаққа жағымды болып естілуін айтамыз. Сөйлеу турасында айтсақ, сөйлеу ішіндегі сөйлемдерінің үндері құлаққа жағымды болып естілуін айтамыз. Сөздің үні құлаққа жағымды болуы – дыбыстарының тізілу түрінен, сөйлеудің үні құлаққа жағымды болуы - сөйлемдерінің тізілуі түрінен. Сондықтан сөз әуезділігі де болады, сөйлеу әуезділігі де болады. Бірақ сөздің де, сөйлеудің де әуезді болуының негізі мәнісі бар. Екеуі де дауыс ағымына қарайды» (Байтұрсынов, 1989, 177 б.).

А.Байтұрсынұлы сөз әуезділігі, сөйлеу әуезділігі жайында өз пікірін білдіреді. «Сөйлеу әуезділігі буын екпіні мен сөз екпіні қолайлы орналасуынан болады. Әуелі буын екпіндерінің арасы тым жақын келсе, я алыс келсе әуезділігіне кемшілік болады. Тым жақын болып келу өңшең қысқа сөздер бір өңкей келгенде болады да, тым алыс болып келу өңшең ұзын сөздер бір өңкей келгенде болады. Сөйлеу әуезділігі түрлі сөздердің үндері орайласып ұнамды құралуынан болады. Олай құрастыру сөйлеушінің, жазушының шеберлігін талғайды. Сөздің кестесін келтіріп айту деген сөз Абайдың «тілге жеңіл» деген сөзі. Бұлардың бәрі сөйлеу әуезділігіне тиісті сипат туралы айтылған сөздер. Сөз кестесі келсе, құлаққа жағымды болады, құлаққа жағымды болуы әуезділік болады. Сондықтан да ондай сөздердің сөйлемдері өрнекті сөйлемдер деп аталады. Өрнекті сөйлемдердің өлеңдісі де, өлеңсізі де болады. Өлең біткеннің бәрі әуезді сөйлеу тобына жатады», - деп түсіндіреді (Байтұрсынов, 1989, 179 б.).

Ұлы зерттеуші поэзия тілінің екпін табиғатын талдай отырып, басқа еуропа тілдерімен салыстыра зерттеп, қазақ тіліндегі буын екпінінің француз тіліндегі сияқты сөздердің аяғына келетінін анықтайды және поэтикалық тілде дауыс ырғағы буын санымен өлшенетінін дәлелдейді. Мұндай буын санына негізделген силлабикалық өлең жүйесі басқа да түркі тілдерінде, ал еуропа тілдерінің ішінде, француз тілінде қолданылады.

А.Байтұрсынұлы пікірі бойынша, сөздің өлең болып, көңілге ұнап, реттілігінен туатын қасиет сөзді айтқан кезде сағаттың жүргені сияқты, тамырдың соққаны сияқты, дауыстың бір түрлі ырғақ-ырғағы болады. Сағат және тамыр соққанының арасы қандай бірдей болса, сөз сөйлегендегі дауыс ырғақтың арасы да сондай болады, ырғақ сөзді бірдей буынға бөледі. Сөз қамыс сияқты бунақ буыны бар нәрсе болып шығады және сөздің буындары бір қалыпта болады. Басқаша айтқанда, өлеңнің буындары бір мөлшерде топтасып, қайталанып, сөз жігімен бөлініп бунақ құрайды. Поэтикалық тілдің бунақтары буын санымен реттеліп, гармониялық көркемділікпен сипатталады. Бунақ қазақ өлеңінің ең шағын өлшемі болып табылады және олар қосылып, универсалды семантикалық‑синтаксистік, интонациялық бірлікке кіреді.

А.Байтұрсынұлы өлең құрылысын мұқият талдап, ол буыннан, ырғақтан, сөзден тұратынын және сөз ырғақтарының үстіне өлең ырғақтары қосылатынын айтады. «Өлең ырғағы жорға жүрісінің тайпалуы, теңселуі сияқты екінші өңді ырғақ болады, бунақ дегеніміз өлеңді айтқанда сезілетін дауыс толқынының соқпа-соқпасының арасы», - дейді (Байтұрсынов, 1989, 192 б.). Қазіргі кезде бірнеше буыннан тұратын өлшем-бунақ көбінесе ырғақты топ делінеді. Ғалым өлең ырғағын жорғақ деп атайды.

Ғалым поэтикалық тілдің заңдылықтарын, үлгілерін қарастырып, айқындап берген. Ол сөзден өлең жасап шығару жағынан тілдерді үшке бөледі: дауысты дыбыстарда ұзын-қысқалық бар тілдер; екпін буыны бірыңғай келетін тілдер; екпін буыны бірыңғай келмейтін тілдер. Осы жөнінде: «Қазақ тілінде екпін буыны сөздің я аяғына келеді, я аяғына таяу буын болып келеді. Екпін буыны аяғына келетін сөздерімен қазақ тілі француз тіліне ұқсас. Солай болған соң француз я поляк тіліндегі сөздерден өлең жасап шығаратын табиғи жол біздің қазақ тілінде өлең шығарудың да негізгі шарты буын санын бірдей орнына келтірумен орындалады», - дейді.

А.Байтұрсынұлы өлең кестесін айшық деп атайды, айшық шумақтардан тұрады, әр шумақта бірнеше тармақ болады, тармақ (өлеңнің жолы) бірнеше бунақтан тұрады, бунақ араларында қос сызық тұрған жерге кеклетін дауыс толқынының жіктері кезек деп аталады, деп Абайдан мысалдар келтіреді.

• 
  Мен келдім // Мырзалардың // ордасына
  
• 
  Білімдіден // шыққан сөз
  
• 
  Бойы бұлған //
  

Әркімдер // жүйрік қазақ // дегенменен

Көңілім // тоқтамады // бармасыма

Талаптыға // болсын кез

Нұрын сырын // көруге

Көкірегінде // болсын көз

Сөзі жылмаң //

Кімді көрсем // мен сонан

Бетті бастым //

Қатты састым //

Тұра қаштым // жалмажан.

А.Байтұрсынұлы Абайдың үш түрлі өлеңін келтіріп, олардың айшығы әртүрлі болатынын көрсетіп отыр. Бірінші өлеңнің кестесі үш бунақтан құрылған, бірінші бунақ үш буыннан, екінші және үшінші бунақтар төрт буыннан тұрады. Тармақтың өзіне он бір буын кіреді. Екінші өлеңнің айшығы мүлдем басқа. Ол жеті буынды өлең, екі бунақтан құрылған, біріншісі төрт буыннан, екіншісі үш буыннан тұрады. Үшінші өлеңнің кестесі алғашқы екі өлеңдерге ұқсамайтынын байқауға қиын емес. Бірінші, екінші, төртінші, бесінші тармақ бір бунақтан, ал үшінші, алтыншы тармақекі бунақтан: біріншісі төрт буыннан, екіншісі үш буыннан тұрады.

Бунақтардың арасы толқын ырғағымен сипатталып сөз жігімен белгіленеді, дауыс толқыны тармақтардың ішінде қайталанып отырады. Өлең ырғағы буын санымен өлшенеді. Ғалым айтқандай, «бір бунақтың азы біреу, көбі төртеуден аспайды. Бір шумақтың ішіндегі бунақтар бірыңғай орналасу керек. Мәселең, үш буынды бунақ қалыптас тармақтың бірінің басында келсе, өзгелерінің де солай басында келуі тиіс, бір бунақтағы буынның азы екеку, көбі төртеу болады». Қазақ өлеңдерінің тармақтары көбісіне жеті-сегіз және он бір буынды болалды. Олардың тармақтары, әдетте, семантика-синтаксистік өлшемге – синтагмаға сәйкес келеді. Синтагмалар әртүрлі сөйлемдердің құрамында (жай сөйлем, құрмалас сөйлем) көрінеді және қазақ тілінде анықталған интонемалардың көбісі кездеседі.

А.Байтұрсынұлы өлеңдермен қатар мақал- мәтелдерді талдаған. Сөздің көркі – мақал дейді. Тарихи-әлеуметтік өмір тәжірибелерінен алып, мақал-мәтелдерді халық көп шығарған. Мақал-мәтелдер халықпен біте қайнасып, бірге жасалады. Олар ел-жұрт өмірінің айнасы, халық творчествосының төл жемісі болып табылады. Халық өз өмірін, табиғат пен өз ортасын жан-жақты сипаттап отырған. Табиғат көріністері мен тарихи оқиғалар, тұрмыстық жағдайлар (еңбек, оқу, өнер, от басы, тәрбие, моральдық қасиеттер тағы басқа да толып жатқан тақырыптар туралы лайықты мақал-мәтелдер шығарылған. Ахаң айтқандай, «салт‑санасына сәйкес пікірлерді келтесінен келтіріп, өлең түрде ұйқастырып айту – тақпақ болады. Тақпақ қысқара‑қысқара маңызданып барып мақалға айналып кеткен де жері бар. Мақалдарды құрастырып қосып айтқанда, мақалдар тақпаққа айналып кететін де жері бар» деп мынадай мысалдар келтіреді (Байтұрсынов, 1989, 248 б.).