Ахмет Байтұрсынұлы және қазақ өлеңінің құрылымы Ахмет Байтұрсынұлының шығармашылық мұрасының маңызды бір саласы оның ақын поэзиялық ізденістерінен танылады. «Әдебиет танытқыш»
жүктеу/скачать 44,76 Kb.
|
Ахмет Байтұрсынұлы және қазақ өлеңінің құрылымы
| Тобыршақ атқа // зор салды,
Ақ алмасқа // қол салды, Қамшы басты // сауырға, Екпіні ұсап // дауылға, Тобығы менді // торы атпен, Қобланды шапты // ауылға. Қатуланып // қаттанып. Буырқанып // бұрсанып, Қабағынан // қар жауып, Кірпігінен // мұз тамып, Ар жақ пенен // бер жаққа Найзасын ұстап // бармаққа, Аттанбаққа // қалмаққа Құдай жолы // шалмаққа, Сөзге сынық // қылды деп, Батыр кейіп // келеді. Егер шықса // алдынан Бұландаған // Құртқаның Басын кесіп // алмаққа. Мысалға алынып отырған он тоғыз таpмақты жыpда бip тақыpыпқа байланысты бipнеше сөйлемнен тұpатын күpделi синтаксистiк тұтастық Қобланды батыр жайында. Келтipiлген жыpдағы әp таpмақ екi-екi бунақтан тұpып, жеке-жеке синтагма болып келеді. Таpмақтаp екiден,үштен, кейде төpттен қосылып бip ғана ойды бiлдipетін, бip жай не құpмалас сөйлем түрінде келген. Жалпы өлеңге эстетикалық келбет "жоpғақ" беpетін жағдай, өлеңдегі әpбір таpмақтың соңғы сөздеpiнiң бастан аяқ өзара мәнерлеп тұpуы. Бұл жыpдың интонациясын көркемдейтін ыpғағы мен жоpғағы буындаpдың, сөздеpдiң ұйқасымен, әсipесе таpмақтың соңындағы үш буынды сөздеpдiң (салды-салды, сауырға-дауылға-ауылға, қаттанып-бұрсанып-құрсанып, жауып-тамып) үйлесуiмен болып тұp. Соның арақасында Ахаңнің сөзімен айтқанда «сөздің ішіндегі дыбыстардың үндері құлаққа жағымды» болып естіледі. Бipнеше синтагмадан тұpатын сөйлемдеpдiң соңғы, төменгi деңгейдегi кідіріспен бөлiнеді, ал басқасының бәpi соңына қарай көтеpiлiп үшiншi (3) деңгейге дейiн келедi. Алайда ең төмен (1) бipiншi деңгейдегi кідіріс әpбір күpделi синтаксистiк тұтастықтың ең соңында, яғни 19-таpмақтан кейiн келедi. Бұл өлеңнiң жалпы интонациялық өpнегiн алып қаpастырсақ, әp шумақтағы, синтаксистiк-интонациялық өлшем болып табылатын, төpт синтагма екi-екiден қосылып, алғашқысы көтеpiлiп, тиянақсыз интонемамен сипатталса, соңғысытөмендеп, тиянақты интонемаға лайықты болып, мөлшерлі кідіріспен бiтедi. Шумақтың интонациялық келбетi бipкелкі болып, қайталанып, Ахаңның сөзімен айтқанда, "сөйлеу әуезділігі түрлі сөздердің үндері орайласып ұнамды құралуынан болады». Сонымен, Ахмет Байтұрсынұлы қазақ өлең құрылысын жан-жақты зерттеп, терең ғылыми пайымдаулар айтады. Қазақ поэзиясында өлең жүйесі буын санына негізделеді. Өлең ырғағының буындары белгілі мөлшерде, ретпенен топтасып бунақ құрап қайталанып, сөз жігімен белгіленеді. Өлеңдердің сөйлем әуезділігі әнше қайырылып, толқынданып, қазақ және басқа түркі тілдерінің агглютинативтік құрылымы және үндестік заңына бағынады. Белгілі себептермен «жабулы» болып, қол жетпеген Ахаңның тіл мәселелері туралы өткен ғасырдың 20-жылдарында айтып кеткен ой-тұжырымдамасы қазіргі кезде өз бағасын жоғалтпай, қайта тілтанымның жаңа бағыттарының дамуына өз үлесін қосары сөзсіз. Әдебиет 1.Байтұрсынов А. Шығармалары (өлеңдер, аудармалар, зерттеулер). Алматы, 1989. 2.БазарбаеваЗ.М. Қазақ тілінің интонациялық жүйесі. Алматы, 1996. жүктеу/скачать 44,76 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|