Ахмет Байтұрсынұлы Тіл құрал

218 
 
Дыбыстарды жіктеу туралы 
 
 
1927  жылғы  «Жаңа  мектеп»  журналының  2-ші  нөмірінде  басылған 
Елдестің  «Қазақ  дыбыстары»  деген  мақаласы  туралы  төмендегі  пікірімді 
айтқым келеді.  
 
Қазақ  тіліндегі  дыбыстарды  жаңадан  жіктейтін  болсақ,  әрі  айтуына 
қарай, әрі сөз жүзінде білінетін қасиеттеріне қарай жіктеу керек. Қазақтікі 
сияқты заңы азбаған тілдің айтылуы жүзіндегі дыбыс жіктері сөз жүзінде 
білінетін дыбыс қасиеттерінің жіктерімен түйісетін көрінеді.  
Айтылуына қарай жіктегенде қазақ тіліндегі дыбыстар дауысты, дауыссыз 
болып екі айырылады. 
І. Дауыстылар: а, р, ң, л, м, н, е, о, ұ, у,  ы, т. 
ІІ. Дауыссыздар: б, п, т, ж, д, з, с, ш, ғ, к, қ, г. 
Дауысты  дыбыстар  өзара  толық  дауысты,  шала  дауысты  болып  екі 
айырылады. 
1) Толық дауыстылар: а,е,о,ұ,ы. 
2) Шала дауыстылар: р, ң, л, м, н, у, и. 
Толық дауыстылары кең шығысты, тар шығысты болып, олар да екі 
айырылады. 
1) Аңғал түрлісі: а, е, ы. 
2) Қымқыру түрлісі: о, ұ. 
Шала дауыстылары ауыз шығысты, мұрын шығысты болып олар да 
екі айырылады. 
1) Ауыз шығыстылары: р, л, у, и. 
2) Мұрын шығыстылары: ң, м, н. 
Ауыз шығыстылары босаң жолды, қысаң жолды болып екі айырылады. 
1) Босаң жолдылары: р, у, и. 
2) Қысаң жолдысы: л. 
3) Мұрын шығыстылары босаң бөгеулі, қысаң бөгеулі, тұйық бөгеулі 
болып үш айырылады. 
1) Босаң бөгеулі:  ң. 
2) Қысаң бөгеулі: н. 
3) Тұйық бөгеулісі: м. 
Дауыссыз дыбыстар босаң жолды, қысаң жолды болып екі айырылады. 
1) Қысаң жолдылары: п,т,с,ш,қ,к. 
2) Босаң жолдылары: б,ж,д,з,ғ,к. 
Қысаң жолдылары ашық жолды, тұйық жолды болып екі айырылады.  
1) Ашықтары: с,ш. 
2) Тұйықтары: п,т,к,қ. 
Босаң жолдылары да ашық, тұйық, тұйықтау болып үш айырылады. 

219 
 
1) Ашықтары: ж,з. 
2) Тұйықтары: б,д. 
3) Тұйықтаулары: ғ,г. 
Сүйтіп қазақ дыбыстар көшелеп көрсеткенде былай болады:  а, б, п, т, ж, 
д, р, з, с, ш, ғ, қ, к, ң, л, м, н, о, ұ, у, е, ы, и. 
І. Дауыстылары: а, р, ң, л, м, н, е, о, ұ, у, ы, и. 
ІІ. Дауыссыздары: б, п, т, ж, д, з,с, ш, ғ, к, қ, г. 
1.  Толықтары: а, е, о, ұ, ы. 2) Шалалары: р, ң, л, м, н, у, и. 
1.  Ауыз – ш, р, л, у, и. 
1.Аңғал – а, е, ы.                    Босаңы – р, у, и. 
2.  Қымқырулысы – о, ұ.        Қысаңы – л 
1.  Қысаңдары: п, т, с, ш, қ, к. 
1)  Ашықтары: с, ш.              2) Тұйықтары: п,т,к,қ. 
2.  Босаңдары: б, д, ж, з, ғ, г 
1)  Ашықтары: ж, з               2) Тұйықтары: б,д 
3) Тұйықтаулары: ғ,г. 
 
Бұлардың бірінен-бірінің шектерін айыратын не нәрсе десек, ол  
нәрселер мынау болады.  
1)Дауыстылар мен дауыссыздардың шегін айыратын жіктеу жалғауы 
«мын»,  жалғаулық  «мен»  дауыстылардан  соң  «-мын»,  «-мен» 
дауыссыздардан соң «-бын», «-бен», («-бын», «-пен»).  
Дауыстылардың  өзара  шегін  ашып  толық  дауысты,  шала  дауысты 
қылып  айыратын  тәуелдеу,  жіктеу  жүзінде  толық  жатқан  нәрселер  бар, 
оларды түгендеп жатпай, мына жағынан да айыруға болады:  
 
Толық  дауыстылар  буын  ішінде  дауыссыз  дыбыстардың  алдында 
келеді,  соңында  келеді.  Толық  дауыстылардың  өзара  шегін  ашып,  аңғал 
деп, қымқырынды деп айыратын мынасы: 
 
Аңғалдар орын талғамайды. 
 
Қымқырындысы  бос  буыннан  басқасында  келмейді.  Шала 
дауыстылар  да  өзара,  әуелі  дыбыстардың  шығу  орнына  қарай  ауыз 
шығысты,  мұрын  шығысты  болып  екіге  айырылады,  екінші  шығу  орны 
басқа болғандықтан, арасының шегін ашатын басқа нәрселер де бар. Ауыз 
шығыстылары  септегенде  «-дың»,  «-дан»,  -мен,  жіктегенде  «-мыз»-бен 
келеді.  
 
Ауыз  шығыстылардың  жігін  ашып,  біреуін  босаң,  екіншісін 
қысаңдап  айыратын  айтылу  түрінен  басқа  нәрсе  –  босаң  сөз  басында 
келмейді, қысаң – келеді. 
 
Мұрын шығыстыларын да босаң, қысаң, тұйық деп айыратын айтылу 
түрінен  басқа  нәрсе  –  босаңының  сөз  басында  келмеуі;  Қысаңының 

220 
 
алдындағы дыбысқа әсер етуі (аздыруы), тұйығының алдындағы дыбысқа 
әсер етпеуі (аздырмауы). 
 
Дауыссыздарға  келсек,  бұлар  да  өзара  жіктеліп,  бірнеше  түрге 
айырылады.  Бұлай  айырылуы  айтылу  түріне  қарай  болғанымен,  басқа  да 
жігін  ашатын  нәрсе  бар.  Қысаңдары  мен  босаңдары  біріне-бірі 
жуыспайды; екеуі қатарынан келмейді. Қысаңдарын ашық, тұйыққа бөліп 
екі  айыратын  нәрсе  –  ашықтарының  азбайтыны,  айнымайтыны, 
тұйықтарының азатыны, айнитыны. 
 
Босаңдарын  ашық,  тұйық,  тұйықтау  деп  айыратын  айтылу  түрінен 
басқа нәрсе – ашықтары сөздің басында да, аяғында да келуі; тұйықтары 
сөз аяғында келмеуі; тұйықтаулары сөз басында да, аяғында да келмеуі. 
 
Түсінікті болу үшін көшелеп көрсетсек, бұлай болып шығады. 
 
Дыбыстар 
 
І. Дауыстылары: а, р, ң, и, м, н, е, о, ү, у, ы, и 
Міні мен баламын, ермін, тыңмын. 
 
1.Толықтары: а,е,о,ұ,ы                           2. Шамалары: р,ң,л,м,н, у,и  буын  
буын ішінде дауыссыздың                    ішінде дауыссыздың соңында               
алдында да, соңында да келеді.            келмейді. 
 
 
1) Ауыз ш. (р,л,у,и)    
 
 
2) Мұрын ш.(м,н,ң)  
«-дың», «-дан», «-мыз»  
 
 
«-ның», «-нан», «біз» 
 
1) Аңғалы – а, е,ы. Орын    1) Босаңы – (р,у,и). Сөз    1) Босаңы – ң. Сөз 
талғамайды.                       басында келмейді.            басында келмейді. 
 
2)  Қымқырын – о,ұ. Бас           2) Қысаңы – л. Сөз  2) Қысаңы –н. Алдындағы 
 буыннан басқасын сүймейді.  басында келеді.      дыбысқа әсері бар. 
   
                                                                        3) Тұйығы – м. Алдындағы                   
 
       дыбысқа әсері жоқ. 
 
 
ІІ.  Дауыссыздар:  б,п,т,ж,д,р,с,ш,ғ,қ,к,г  -бын,  -бен,  көп;  -азбын,  -сізбен, 
атпен... (-пін, пен) 
1)Қысаңдар: и, т, с,ш ,қ, к босаңға      2. Босаңдары: б,ж,д,з,ғ.и. Қысаңға 
жуыспайды  (босаңмен  бірге  қатарынан    (Қысаңмен  бірге  қататынан  
келмейді). 

221 
 
 1)ашықтары: 
с,  с  азбайды,   
айнымайды.                        
2)тұйықтары: 
(п,т,қ,к) 
азады, 
айныйды.       
1)ашықтары: 
- ж,з. Сөздің 
бас, аяғы 
демей келе 
береді. 
2)тұйықтары: 
б,д. 
Сөздің 
басында  ғана 
келеді. 
 
Сөздің 
басында да, 
аяғында да 
келмейді. 
 
 
       Тіл  дыбысына  қатысатын  мүшелердің    қайсысынан  шыққан  дыбыс 
жоғары жіктеудің қайсысына келеді екен, онысын да қарап өтелік.  
       Дыбыстың  шығуына  қызмет  қылатын  өкпе,  кеңірдек,  тамақ 
(жұтқыншақ),  мұрын,  түрлі  мүшелеріменен  ауыз.  Ауыз  мүшелерінің 
ішінде  де  көбінесе  қызмет  қылатын  –  тіл.  Тілдің  қатыспайтын  дыбысы 
жоқ.  Төменде  тілдің  аты  қатысқан  дыбыс  атаулары  бар  жерлерді  тілдің 
қатысатын  жерлері  сол  жерлер  екен  деп  ұқпасқа  керек.  Қай  сөзде  болса 
дыбысқа  түр  беріп,  тіл  дыбысы  болып  шығуына  тіл  қатыспай  қалмайды. 
Басқа  мүшелер  тілдің  жұмсайтын  құралы,  ылаждаушы  (амалдаушы) 
есебіндегі  нәрселер  болады.  Дыбыс  жасауға  жем  беретін  –  өкпеден 
кеңірдек арқылы келетін ауа. Сол ауаны бірде ананы, бірде мынаны сепке 
алып, керегіне қарай олай да, былай да жіберіп сөзге керек түрдегі дыбыс 
қылып  шығаратын  –  тіл.  Сондықтан  да  «сөз»  «сөйлеу»,  «айту»,  «хабар» 
дегеннің  орнына  көбінесе  «тіл»  аты  жұмсалады.  Мұны  сөз  қылып 
отырғандағы  мақсат  сол  –  егерде  дыбыс  атына  тіл  аты,  немесе  басқа 
мүшенің аты қатынасса, ол тіл тілден немесе аты қатысқан мүшеден қана 
шыққандықтан емес, бұлардың басқадан көрі басымырақ қатысқанын ғана 
көрсетеді.  
         Жоғарыдағы  жіктеулер  дыбыстардың  азайтылуына  қарай  істелген. 
Айтылу  түрлері  басқа-басқа  болатыны  түрлі  мүшенің  түрліше 
қатысуынан.  Сол  қатысу  түріне  қарай  дыбыстардың  біреулері  еркін, 
біреулері  қымтырына,  біреулері  қақтыға,  біреулері  имене,  біреулері 
қысыла, біреулері бөгеле өткелден өткен сияқты болғанда, біреулері олай 
да өте алмай не сүзіліп, не қамалып қалып қойған сияқты болып шығады; 
өткелсіздер дауыссыз дыбыстар болып шығады.  
         Сүйтіп,  дыбыстарды  мүшелердің  қатысу  түріне  қарай  қай  дыбыс 
қалай жасалатынын көрсете жіктесек, мынау түрде болып шығады. 
 
І.Өткелділер 
 
        Бұлар,  әуелі  ауыз  арқылы,  екінші  мұрын  арқылы  өтетін  болып  екі 
айырылады.  
1) Ауыз арқылы өтетіндері: 
а,е,ы – ауыз мүшелерінің күшіне онша тиместен еркін өтеді.  

222 
 
о, ұ-ны айтқанда ерін едәуір қымқырылады. Сондықтан бұлар қымтырын 
өтеді.  
у,и  –  ерін  жабылуға  бейім  болғандықтан,  жабылып  қала  ма  деп  имене 
өтеді.  
2) Мұрын арқылы өтетіндер:  
м – ерін бөгеліп  жібермегендіктен, мұрынға қарай кетеді.  
ң – тамақта бөгеп ауызға қарай жібермегендіктен, мұрынға қарай кетеді. 
 
І.Өткелділер 
 
1. Қамалатындары: б,п - ерінге қамалады. 
б,п – ерінге қамалады. 
т,д, - тіске қамалады. 
қ,к – тамаққа қадалады. 
2.Сүзілітендер:  
с,ш,ж,з, - тіл ұшы мен таңдайда сүзіліп шығады. 
ғ,г – тіл түбі мен тамақта сүзіліп шығады. 
Сүйтіп  дыбыстарды  мүшелердің  қатысуына  қарай  жіктеп,  көшелеп 
көрсетсек, мынау түрде болады: 
а,б,п,т,ж,д,р,з,с,ш,ғ,к,қ,г,ң,л,м,н,о,ұ,у,е,ы,и 
1.Өткелділері: а,р,ң,л,м,н,о,ұ,у,е,ы,и 
1.Ауыз арқылы өтетіндері:                 2.Мұрын арқылы өтетіндері: 
               а,р,л,о,ұ,у,е,ы,и.                                  м,н,ң. 
1) еркіндері – а,е,и.                                    1) ерін бөгеттісі -  м 
2) қымқырындысы – о,ұ                            2) тіл бөгеттісі - н 
3) именіштілері – а,ұ,и                              3) тамақ бөгеттісі – ң 
Қақтықпалары – р 
1) Бөгелістісі – л 
ІІ.Өткелсіздері: б,п,т,ж,д,з,с,ш,ғ,к,г 
          1.Қамаулысы: б,п,т,д,қ,к                     2. Сүзілулісі: с,ш,ж,з, ғ,г 
1.Ерін қамаулысы – б,п,                       1. Таңдау сүзулілер: с,ш,ж,з 
2.тіс қамаулысы – т,д                            2. Тамақ сүзулілер – ғ,г
  
3.Тамақ қамаулысы – қ,к 
 
 
 
 
 
 
 

223 
 
Бұлай жіктеуге бұрынғыдан артық қанша қолайлылық барлығы келесі жолы 
айтылады. 
Қызыл-Орда 19  28/IV 27 
 
І. Ө
тк
елді
ле
рі
 
І. а
уыз
 
1)
 е
рін
де
рі
 
2)
 қ
ым
қыры
ндыла
ры
 
3)
 и
м
ен
ішт
ілері
 
4)
 қ
ақ
тықп
ала
ры
 
5)
 бөге
лісті
ле
рі
 
2 
Мұрын
 а
рқ
ылы өт.
 
1)
 е
рін
 а
рқ
ылы өт.
 
2)
 ті
л бөгет.
 
3)
 там
ақ
 бөге
т.
 
ІІ
. Өтк
елс
із
де
рі
 
4)
 қ
ам
аулыла
ры
 
1)
 е
рін
 қ
ам
аул.
 
2)
 ті
л қ
ам
аул.
 
3)
та
м
ақ
 қ
ам
аул.
 
ІІ
. с
үз
улі
ле
рі
 
Та
рда
й с
үз
ул.
 
Та
м
ақ
 с
үз
ул.
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8  9 
1
0 
11  12  13  14  15  16  17 
18 
19 
20 
І.Дауыстыл
ары: 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1.1.Толық 
дауыст
ылары 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1.аңғалы 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2.қымқыру
лысы 
 
 
е  и 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2.Шала 
дауыстыла
ры 
 
 
 
 
о 
ү 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1.ауыз 
шығыстыла
ры 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1.босаңы 
 
 
 
и  ұ 
р 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2 
3 
4 
5 
6 
7 
8  9 
1
0 
11  12  13  14  15  16  17 
18 
19 
20 
1 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2.қысыны 
 
 
 
 
 
 
л   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
2.Мұрын 
шығыстыла
ры 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1.босаңы 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ң 
 
 
 
 
 
 
 
қысаңы 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
н 
 
 
 
 
 
 
 
 
тұйығы 
 
 
 
 
 
 
 
 
м 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ІІ.Дауыссы
здары 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1.қысаңдар
ы 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
1.1)ашықта
ры 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
ш 
 
 
 
с 
ш 
 
2)тұйықтар
ы 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
т 
қ 
қ 
 
 
 

224 
 
 
 
Дыбыстардың айтылуына қарай жіктелген жүйесін мүшелер қатысу түріне 
қарай жіктелген жүйесімен шағыстырсақ, былай түйіскенін көреміз 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

жүктеу/скачать 2,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: