Ахмет Байтұрсынұлы Тіл құрал

233 
 
Тіл қисыны 
(Яки лұғат қисыны) 
 
 
Тіл  қисыны  дегеніміз  асыл  сөздің  асыл  болатын  заңдарын, 
шарттарын танытатын ғылым. Лебіз ғылымының мақсаты асыл сөздердің 
асыл  болатын  заңдарын  білдіріп,  түрлерін  танытып,  әдебиет  жүзіндегі 
өнерпаздардың  шығарған  сөздерінің  үлгі-өнегелерімен  таныстырып, 
сөзден шеберлер не жасағандығын, не жасауға болатынын көрсету.  
 
 
Сөзден  әдемілеп  әңгіме  шығару  өнері  үй  салу  өнеріне  ұқсас.  Үй 
салуға  мәселен,  түрлі  зат  керек.  Ол  керек  зат  –  топырақ  болса,  оны 
біріктіріп  илейді,  илеген  балшықтан  кірпіш  құяды.  Кірпішті  қалап,  неше 
түрлі  үй  қылып  шығарады.  Үйдің  жақсы-жаман  болып  шығуы 
балшығынан  да,  кірпішінен  де  болады.  Бірақ  көбінесе  кірпіштерінің 
қалауынан болады. Кірпіш қандай жерде қалай қаланып, қандай үй болып 
шығуы  жасаған  жобаға  қарай  болады.  Неғұрлым  жоба  жасайтын  сәулет 
өнерпазы  қиялға  бай  болса,  соғұрлым  салған  үй  сәулетті,  әдемі  болып 
шықпақ.    
 
 
Сөзден  құрастырып  пікірлі  әңгіме  шығару  үшін  жұмсалатын  зат  – 
сөздер.  Топырақтан  иленіп  кірпіш  жасалған  сияқты,  дыбыстан  құралып 
сөз жасалған. Кірпіштен қалап түрлі үй жасау сияқты, сөзден бірігіп, түрлі 
әңгімелер айтылады. Үйдің түрлі болып шығуы балшығынан, кірпішінен, 
әсіресе  қалауынан  болатыны  сияқты,  әңгіменің  түрлі  болып  шығатыны 
тілдің дыбысынан, сөзінен, әсіресе сөздің тізілуінен. Балшық жаман болса, 
кірпіші  жақсы  болмайды,  кірпіш  жақсы  болмаса,  үй  жақсы  болып 
шықпайды.  Бұл  рас.  Бірақ  кірпіш  жақсы  болса  да,  қалауы  жаман  болса, 
онан  жақсы  үй  шықпайды.  Сол  сияқты  тілдің  дыбысы  жаман  болса, 
дыбыстың  қосылуы  жақсы  болмаса,  сөз  құлаққа  жағымды  болып 
шықпайтыны  рас.  Бірақ  тізуі  жаман  болса,  дыбысы  жақсы  сөздерден  де 
жақсы әңгіме шықпайды. Сондықтан мәнісінің зоры кірпіштің қалауында, 
жобаның жасауында болған сияқты, әңгіменің әдемі болып шығуы сөздің 
тізілуі  мен  әңгіме  айтушының  пікірлеуінде.  Неғұрлым  сәулет  өнерпазы 
қиялға бай болса, соғұрлым үй де сәулетті әдемі болып шығатыны сияқты, 
неғұрлым  жазушы  қиялға  бай,  пікірге  шебер  болса,  соғұрлым  шығарған 
сөз  пікірлі,  әсерлі,  әдемі  болып  шықпақ.  Жақсылап  үй  сала  білу  үшін 
сәулет  өнерпазы  үй  салуға  ұсталатын  заттардың  сыр-сипатын,  қасиетін 
жақсы  білуі  тиіс:  кірпіштің  түрлі  қалауларын  жақсы  біліп,  белгілеген 
жобамен  үйдің  түрін  келістіріп  шығару  жағын  жақсы  білуі  тиіс.  Мұның 
бәрін  жақсы  білу  үшін  сәулет  өнерінің  ғылымын  жақсы  білу  керек. 
Сондай-ақ  тіліндегі  сөзден  құрастырып  қисынын  келтіріп,  жақсылап  бір 
нәрсе  шығару  үшін  сөз  өнерінің  ғылымын  жақсы  білу  керек.  Дыбыстың, 

234 
 
сөздің,  сөйлемнің  сыр-сипатын  тану,  заңдарын  білу  –  бұл  үйге  керек 
заттардың сыр-сипатын білу сияқты нәрсе. Керек затарын сайлап алып, үй 
салуға кірісу – дыбыстың, сөздің, сөйлемнің жайын біліп алып, солардың 
әрқайсысын  дұрыстап  орнына  жұмсап,  пікірлі  әңгіме  шығаруға  кіріскен 
сияқты  болады.  Айтушы  ойын  өзі  үшін  айтпайды.  Өзге  үшін  айтады. 
Сондықтан ол ойын өзгелер қиналмай түсінетін қылып айту керек. Оның 
үшін  айтушы  сөйлейтін  тілін  жақсы  қолдана  білу  тиіс.  Яғни  әр  сөздің 
мағынасын жақсы біліп, дұрыстап сөйлемді тізе білуі тиіс. Адам ана тілін 
жасынан  естуінше  үлкендерден  үйренеді.  Сонан  соң  тіл  танытқыш 
кітаптардан  таниды.  Онан  әрі  үлгілі  жазушылардың  шығарған  сөздерін 
оқып,  өзі  іс  жүзінде  иә  ауызша  айтып,  иә  жазып  қолданумен  біледі.  Біз 
қазақ  тіліндегі  сөздің  бәрін  білгеніміз  қазақ  тілін  қолдана  білу  болып 
табылмайды.  Тілді  қолдана  білу  деп  –  айтатын  ойға  сәйкес  келетін 
сөздерді  таңдап  ала  білуді  және  сол  сөздерді  сөйлем  ішіне  орын-орнына 
дұрыстап қоя білуді айтамыз. Қазақ тілі қазақ ортасындағы бәріне бірдей 
ортақ мүлік болғанмен, бәрі бірдей пайдаланбайды. Әркім әр сөзді өзінше 
қолданады,  өзінше  тұтынады.  Бүтін  пікір  айтып  шығатын  әңгіме  ішінде 
түгіл,  жалғыз  ауыз  амандасу  жүзінде  де  әркім  әртүрлі  сөз  қолданады. 
Мәселен, біреу «амансыз ба?» деп, біреу «есенсіз бе?» деп, біреу «сәлемет 
жүрсіз бе?» деп, біреу «күйлі, қуатты барсыз ба?» деп амандасады. Бәрінің 
де ой мақсаты бір. Бәрінікі де амандық білу, амандық сұрау, бірақ әркім әр 
түрлі  сөз  қолданып  сұрайды.  Сол  сияқты  әркім  пікірін  сөз  қылып 
шығарғанда  да  ана  тіліндегі  сөздердің  әрқайсысын  әр  түрлі  қолданады. 
Қысқасын айтқанда, әркім сөзді өз қалауынша алып, өзі оңтайлы көруінше 
тұтынады.  Әркім  өз  қалауынша  алып,  өз  оңтайынша  алып  тұтынған  сөз 
сол адамның тілі болады.  
 
Сөздің келісті болатын заңдарын, шарттарын біліп тізу – тіл қисыны 
деп айтылады.                 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

235 
 

жүктеу/скачать 2,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: