202
таңбасы болады. Таңбасына қарап қай дыбыс екенін танимыз» деп сөздің жіңішкелігін не
жуандығын ажырату үшін «дәйекше» қоюды ұсынды [4]. Мәселен, жуан және жіңішке
дыбыстарды бір-бірінен ажырату қиындық тудыратын еді. Ал «дәйекше» қою арқылы бұл
қиындық жеңілдеді деп айтсақ болады. Дәйекше сөздің жіңішке дыбыстардан құралғанын,
тіпті әріптің өзі жіңішке екенін білдірді. Бүгінде Қытай еліндегі қазақтар осы Ахмет
Байтұрсынов енгізген әріптерді қолданады. Сонымен қатар дыбыс, әріп, жуан-жіңішке
дыбыстар, еріндік-езулік дыбыстардың терминін ойлап тапты. Бұдан бөлек 1928 жылы
Қызылордада «Тіл жұмсар» атауымен жарық көрген кітабында қолданбалы грамматика
туралы жазылған. Ғалымның жазған оқулықтарының барлығы да қазіргі педагогика
саласының іргетасы деп айтар едік. Себебі, қазақ тілінің құрылымын жүйелеп жазуда Ахмет
Байтұрсынұлы зерделеп көрсеткен. Мысалы, Ахмет Байтұрсынұлы етіс түрлерін салт,
сабақтас, ортақ, өздік, өзгелік деп ерекше атаулар берген. Жалпы лингвистиканың негізін
қалаған ғалымның қазақ тіл білімін өзгешелеу үшін енгізген жаңалығы көп. Мектеп
бағдарламасы бойынша ғалым қазақ тілінде етістің 10 түрі мен райдың 15 түрін атайды. Бірақ,
Ахмет Байтұрсынұлы грамматиканың кейбір терминдерін қолданбады. Атап айтқанда,
когнитивті, коммуникативті, функционалды деген терминдерді мүлдем қолданыстан алып
тастады. Оның орнына ұлттық негізге ала отырып, басқаша айтуға жеңіл терминдерді ұсынған.
Ахмет Байтұрсынов біз атаған қазақ тіл білімінің ғана емес, әдебиет теориясындағы
мәселелерді де қарастырды. Балаларға дыбыстарды жылдам үйреніп, ажыратуы үшін түрлі
әдіс-тәсілдерді ұсынды. Соның бірі ретінде көркем жазу мен мәнерлеп оқу сауаттылықтың
негізі ретінде қазір де қолданылып келеді. Осыған байланысты «Әдебиет танытқыш»
оқулығының ерекшелігін айтсақ болады. Бұл оның педагогика саласындағы үздік
мұраларының бірі деп айтар едік. Себебі, әдебиетте терминдерді енгізген еңбек ретінде
бағаланды. Балаларға арнап, ауыз әдебиетін, соның ішінде батырлар жырын жинақтап,
жариялады. Осыларды жариялай отырып, жырдағы түрлі терминдерді түсіндірді, қолданысқа
енгізді. Мысалы, теңеу, тармақ, шумақ түрлері, арнау, айтыс, т.б. барлық термин тіркестерін
алғаш Ахмет Байтұрсынов қолданысқа енгізген болатын. «Әдебиет танытқыш» еңбегінде
мұның барлығын көре аламыз. Сонда зерттей келе, Ахмет Байтұрсынұлы қазақ тіл біліміне
емес, әдебиет теориясында да еңбегі сіңген тұңғыш ағартушы ғалым екенін байқаймыз.
Қазіргі таңда оқушыларды қазақ тіліне қызықтыру, оқыту қиындап отырғаны рас. Яғни,
балалар қазақ тілін қиынсынып жүргенін байқаймыз. Ал Ахмет Байтұрсыновтың еңбектеріне
сүйеніп, балаларды қазақ тіліне баулып үйретудің маңызы зор әрі пайдасын тигізеді. Қазақ
тілін үйренуде ерекше әдістерді қолданып, өзгелерге үйрете алсақ, біздің ұтқан тұсымыз да
осы болар еді. Осы ретте ғалымның: «...Әдістің жақсы-жаман болмағы жұмсалатын орнының
керек қылуына қарай» деген тұжырымын басшылыққа алған абзал. Осы орайда «бүгінде
мұғалімдер сол әдістерді ұтымды қолданып жүр ме?» деп жазғаны ойыңа оралады [5]. Демек,
қазынамызды тиімді пайдаланғанымыз дұрыс.
Қорыта келе, ұлт ұстазы, рухани көсем Ахмет Байтұрсынұлы педагогика саласында
жасаған барлық еңбегі қазақ халқына еткен қызметінің бір бөлігі деп айтар едік. Ол барлық
салада да ғылыми зерттеулер жасап, өте мол мұра қалдырды. Ахмет Байтұрсыновтың
зерттеген еңбектері мен жазған мақалалары, аудармалары зерттеген сайын сені қызықтыратын
мол көмбе. Осы ретте Ахмет Байтұрсынов туралы айтқан Зейнолла Қабдоловтың: «Ахаң
көзінің тірісінде өзге халықтардың бірде-бірінің тіліне таңғалған жоқ; қазақ тілінің байлығын,
сұлулығын, икемі мен мүмкіндігін қазақ еместердің бірде-бірінің тілінен артық болмаса, кем
көрген жоқ; өзге тілдердің қай-қайсысында қандай қиын сөз болмасын, қазақ тілінде оның
баламы болмауы мүмкін емес деп білді және өзінің осы ұғымын іс жүзінде дәлелдеп кетті»
дегеніне еріксіз бас шұлғисың. Ахмет Байтұрсынұлының жасаған әліпбиін, оның зерттеулері
мен оқыту әдістемесін қазақ тілін оқыту жолында қолданып, ұрпақ санасына сіңіру қажет. Сол
кезде ғана әлемдік деңгейде қазақ тілінің жазу тарихы сақталып, орын алатыны анық.
Достарыңызбен бөлісу: