Список использованной лшитературы

210 
АХМЕТ БАЙТҰРСЫНОВТЫҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МҰРАСЫ 
Хусайынова Салтанат Жумабаевна, 
Қостанай облысы әкімдігі білім басқармасының
«Арқалық қаласы білім бөлімінің 
А.Құнанбаев атындағы мектеп-гимназиясы» КММ 
химия пәнінің мұғалімі 
 
 
Бeлгілі қоғaм қaйраткері, ғұлама түрколог, жазушы, публицист, ағартушы-
педагог Axмет Бaйтұрсыновтың туылғанына биылғы жылы 150 жыл толғалы отыр. Ол бүкіл 
саналы өмірін қазақ қоғамында білім-ғылымның дамуына, ағартушылық ісінің жанданып 
кемелденуіне бағыштады. Ол оқу-тәрбие жұмысын жетілдіру саласында өзіндік өшпес ізін 
қалдыра білді. «Әлiпби», «Тiл құpaлы», «Әдебиет танытқыш» т.б. оқу құралдарын жазып, 
қазақ тілі мен әдебиетін оқытудың әдістемелік мәселелерін зерттеу ісімен айналысты. Қазақ 
тілінің табиғаты, өзгешеліктері, араб алфавитін жетілдіру, терминдер туралы ғылыми өресі 
биік еңбектер жазды. Оның 1926 жылы Баку қаласында өткен түркологтардың Бүкілодақтық
I съезіне қатысып, араб, түркі тілдері мен сол тілдерде қолданылатын әліпбилер туралы 
баяндама жасауы, бірнеше комиссияның жұмысын басқаруы, Қазақстан Оқу-ағарту халық 
комиссариатындағы, баспа ісін басқарудағы жұмыстары оның қоғамдық, мәдени-
ағартушылық, ғалымдық қызметінің алуан арналы қомақтылығын танытады [2]. 
Ахмет Байтұрсынов өзінің ұстазы ұлы Абай салған жолмен орыс әдебиетінің 
мысалшыл классигі И.А.Крыловтың туындыларын аударып, «Қырық мысал» деген атпен
1909 жылы Петерборда бастырып шығарып, оқулық ретінде ұсынды. Ол Крылов мысалдарын 
аударуда да белгілі ағартушылық мақсат көздеді. Ол қазақ халқының әлеуметтік өміріне, 
тұрмыс-тіршілігіне сай келетін, надандығын, жалқаулығын, алтыбақан алауыздығын 
әшкерелейтін мысалдарды таңдап, талғап аударды [2]. Патша өкіметінің отарлау саясатының 
қазақ халқының хал-ахуалын әбден төмендетіп, шымбайына батқанын көре білген Ахмет 
Байтұрсынов 1913 жылы «Жиған-терген» атты өлеңінде: 
Қазағым, елім, 
Қайқайып белің, 
Сынуға тұр таянып. 
Талауда малың, 
Қамауда жаның, 
Аш көзіңді оянып, 
Қанған жоқ па әлі ұйкың, 
Ұйықтайтын бар не сиқың! – деп қалың елі қазағының хал-ахуалын тебірене жыр етті. 
Ахмет Байтұрсынұлының педагогикалық қызметi 1895 жылдан басталады. Ол 
ағартушылық қызметi жағынан Ыбырай Алтынсариннiң тiкелей мұрагерi болды. Студент 
кезiнiң өзiнде оған қазақ даласындағы көрнектi ағартушылардың бiрi, халықтық 
училищелердiң нұсқаушысы А.Е.Алекторов назар аударады. Алекторов Байтұрсынұлын тек 
қана шығыстану, педагогика, түркология кiтаптарымен ғана емес, революциялық-
демократиялық әдебиеттермен де қамтамасыз етедi [3]. Сөйтiп, 1895-1909 жылдардың 
аралығында ол тек ұстаздық етiп қана қоймай, белсендi революциялық қызметке де араласады. 
Ол ағартушылардың арасындағы оқу-бiлiмнiң пайдасы халыққа тек қоғамдық жағдайды 
түзегенде ғана пайдалы болмақ деп санағандардың бiрi болды. Өзi сан рет патшалық жүйенiң 
саясатына қарсы шығып, жергiлiктi шенеунiктердiң жүгенсiздiгiн әшкерелейдi. 1900 жылдың 
басында ол, шын мәнiнде, қазақ халқының тәуелсiздiк жолындағы күресi басшыларының және 
оған идеялық дем берушiлерiнiң бiрi болды [3]. 
Алаш тарихы – бұл ұлттық серпіліс, жаңаруға деген ұмтылыс, тарихи сабақтастықты 
жалғастыру, білімге баса назар аудару тарихы. Сондықтан Алаш туралы сөз қозғаған сайын 

211 
біз тек саяси қозғалыс пен көне заманның күресін ғана емес, бүгінгі күнді ертеңгі күнмен 
байланыстыратын шығармашылық жұмысты да талдауға тиіспіз. Алаш – өз халқына және 
дәстүрлеріне деген адалдығымыздың өлшемі. Алаш – бұл өткеннің жетістігі ғана емес, сондай-
ақ бүгінгі ұрпақ үшін елге пайда әкелу мүмкіндігі. Алаш зиялылары өздерінің табиғи 
дарындыларымен қатар үздіксіз ізденіс үдерістерінің арқасында біздің әдебиетіміз бен әдеби 
зерттеулерімізді өз инновацияларымен байытып, жаңартып, дамытты. Қоғамның жетекші 
зиялылары әлемдік ойдың көшбасшылары бола отырып, мораль мен гуманизмге негізделген 
даму жолымен жүрді, адамдардың оянуы мен рухани өркендеуін жақтады. Бір таңқаларлығы, 
олар мұндай игі істерге елден алыстап кетті [4]. 
ХХ ғасыр – қарқынды әлеуметтік құбылыстар мен метаморфоз ғасыры. Тарихи ұлттық 
сана қайта жанданды. Алашордашылардың қоғамдық сананы жаңа деңгейге көтеруі 
әдебиеттің байырғы мүдделерін айқындағандай болды. Жаңа жазушылар, жаңа қоғам, ел 
қайраткерлері пайда болды. Саяси күрестің маңызы артты. Сонымен бірге қоғаммен 
байланыстың күшеюі, баспа бизнесінің кеңеюі, әдебиеттегі терең көркемдік және жанрлық 
өзгерістер эстетикалық танымды жаңарта бастады. Кәсіби әдебиеттің барлық негізгі жанрлары 
түрлі деңгейлерде пайда болды. Әдеби сын, әдебиеттану, прозаның, аударманың, драманың әр 
түрлі жанрлары, сондай-ақ жаңа әзірлемелер қарқынды дамуды көрсетті. 
Алаштың ардақты ардагерлері Әлихан Бөкейханов пен Ахмет Байтұрсынов ұлы қазақ 
ақынының мұрасына арналған терең еңбектерін жариялады. XIX ғасырдың соңында қазақ 
әдебиетінің бұрын-сонды болмаған күшіне дейін көтерілген Абай дәстүрі, реалистік көркем 
таным әлемі ұлттық сөйлеу өнерінің мұраттарын, мақсаттары мен нысандарын берік анықтап, 
нығайтты. Абайдың жаңа әдебиеті реалистік сипатқа ие болды, жаңа бағытта көру өрісін 
кеңейтті. ХХ ғасырдың алғашқы он - жиырма жылындағы қазақ әдебиетінде Шәкәрім 
Құдайбердіұлының, 
Мағжан 
Жұмабаевтың, 
Ахмет 
Байтұрсыновтың, 
Жүсіпбек 
Аймауытовтың, Міржақып Дулатовтың шығармалары ерекше орын алады. М.Дулатовтың 
«Оян, қазақ!» кітабы халықтың ерік-жігерінің одан әрі шиеленісуі ретінде Абайдың қайғысына 
ортақтасатын жалғасы болды. Сұлтанмахмұт Торайғыров, Сәбит Дөнентаев, Мұхамеджан 
Сералин, Бернияз Құлеев, Спандияр Көбеев сияқты талантты тұлғалардың ақындық шабыты 
мен қоғам қайраткерлерінің белсенділік күндері осы кезеңмен тұспа-тұс келді. 
Бүгінгі ұрпақ біздің ұлтымыздың болашағы үшін өткенді білуі және бағалауы қажет. 
Атап айтқанда, халқымыздың рухани өміріндегі ең қасиетті қазына – олардың мұрасы. Алаш 
зиялыларының шығармалары туралы бүгін жазады және айтады. Сондықтан біз бүгін айтып 
отырған ең басты мәселе – ұлттық рухты оятуға және туған халқымызды асқақтатуға бар күш-
жігерін салған Алаш ақындарының мұрасы [4]. 
Алашордашылардың көпшілігі – ұлт мүддесі үшін жанқиярлықпен күрескен адамдар. 
Қуғын-сүргіннің ауыртпалығына қарамастан, олар қоғамда маңызды жұмыс жасай отырып, 
әдебиет, журналистика, сын, ғылым және аударма саласында бай мұра қалдырды. Алаш 
арыстандары табиғаты бойынша өте дарынды адамдар. Бұл ұрпақтың өкілдері қазақ 
дәстүрінде тәрбиеленді, исламда оқып, жазуды үйренді. Олар ұлт тағдыры жастардың қолында 
екенін ескертіп, оларды көп еңбек етуге шақырады. Қоғамдағы өзгерістерді жан-жақты және 
терең түсінген зиялы адамдардың ұлттық сана-сезімін ояту үшін қажетті мәселелерді дұрыс 
зерттеп, олардың одан әрі дамуына ықпал етті. Ұлттың тәуелсіздігіне ұмтылған және ұлттың 
жоғары моральдық рухын сақтаған адамдардың мұраттары мен көзқарастары үйлесімді болды. 
Өз халқына қайғырған асыл азаматтар тағы не айта алады?! ХХІ ғасырға дейін өмір 
сүрген бүгінгі Тәуелсіз Қазақстанның еркін азаматтары олардың батыл рухы мен даналығына 
бағынбауға құқылы ма? Елдің мұң-мұқтажын, халық зарын жырлаумен қатар, елінің кең 
байтақ жеріне, жер-су, тауларына, табиғатына деген ерекше махаббаттарын да өз 
шығармаларына арқау еткен. Оларды ұмытуға хақымыз жоқ. Туған халқы үшін бар ғұмырын 
сарп еткен асыл ерлерді халқы ешқашан да ұмытпайды. Туған халқы бар да олар да мәңгі 
жасай береді. 

жүктеу/скачать 3,65 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: