Ахметов А., Ахметова Г

1)  еңбек  заңнамасы  актілерін  қабылдауға  осы  сала 

субъектілерінің  өздері  қатысады  (қызметкерлер  өз  еңбек 

ұжымдары, кəсіптік одақтар жəне өзге де өкілдік органдар арқылы; 

жұмыс берушілер локальдық нормаларды шығару кезінде   жəне өз 

өкілдері арқылы); 

2)  қайнар  көздер  жүйесіне  еңбек  құқығының  біртұтастығын 

жəне  əр  түрлілігін  көрсететін  жалпы  (барлық  қызметкерлер  үшін) 

жəне  арнайы  (қызметкерлердің  кейбір  санаттары  үшін)  еңбек 

заңнамасы енеді; 

3) еңбек құқығы қайнар көздерінің барлығы заңдарға жəне заңға 

сəйкес  актілерге  бөлінеді.  Заңдар,  өз  кезегінде,  негізгі 

(Конституция),  өзге  де  конституциялық  (Адам  құқықтарының 

жалпы декларациясы) жəне ағымдағы (мысалы, «ҚР мереке күндері 

туралы»  заң)  деп  бөлінеді.  Қазақстан  Республикасының 

Конституциясы  мен  ҚР  «Еңбек  туралы»  заңы  Қазақстан 

Республикасының аумағында жоғарғы күшке ие. 

4)  бұл  жүйеде  мамандандырылған  органдардың  (мысалы,  ҚР 

Еңбек  жəне  халықты  əлеуметтік  қорғау  министрлігі)  актілері  мен 

еңбекті  қорғауға,  еңбек  заңнамасына  бақылау  мен  қадағалауды 

жүзеге 

асыратын 

мамандандырылған 

мемлекеттік 

инспекциялардың 

нормативтік 

бұйрықтары, 

ережелері, 

нұсқаулықтары бар; 

5) ҚР еңбек құқығы қайнар көздерінің жүйесіне, сонымен қатар, 

Қазақстан  Республикасы  таныған еңбек мəселелері  жөніндегі халықаралық-

құқықтық  актілер  жəне  Қазақстан  Республикасының  өзге 

мемлекеттермен  əлеуметтік-еңбек  қатынастары  бойынша  бекіткен 

халықаралық  шарттары  жатады.  ҚР  Конституциясында  осы 

халықаралық  нормалардың  ұлттық  заңнамадан  үстемдігі  атап 

көрсетілген. 

Еңбек  құқығының  барлық  қайнар  көздерін  бағыңыстылығы 

бойынша  заңдар  мен  заңға  сəйкес  актілер  деп  қана  емес,  олардың 

əрекет  ету  ауқымы  бойынша  (республикалық,  облыстық,  қалалық, 

салалық жарғылар, ережелер) жəне еңбек құқығының жүйесі, яғни, 

институттар бойынша да бөлуге болады. 

 

ҚР «ҚР еңбек туралы» заңының 3-бабы 

 

1. Осы Заң Қазақстан Республикасының аумағындағы еңбек 

қатынастарын реттейді. 

2.  Егер  Конституцияда,  заңдарда  жəне  Қазақстан 

Республикасының  бекіткен  халықаралық  шарттарда  өзгеше 

көзделмесе,  осы  Заңның  күші  Қазақстан  Республикасының 

аумағында  еңбек  қызметін  жүзеге  асыратын  шетелдіктерге 

жəне азаматтығы жоқ адамдарға да қолданылады. 

Қазақстан 

Республикасының 

аумағында 

орналасқан, 

құрылтайшылары  немесе  меншік  иелері  (толығымен  немесе 

ішінара)  шетелдік  заңды  немесе  жеке  тұлғалар  болып 

табылатын 

ұйымдардың 

қызметкерлеріне 

Қазақстан 

Республикасының еңбек туралы заңдары қолданылады. 

 

Нормативтік  құқықтық  актілердің  уақыттағы  күші.  Еңбек 

құқығының  қайнар  көздері  болып  табылатын  нормативтік 

құқықтық  актілер  үшін  олардың  əрекет  ету  күшінің  басталу  жəне 

аяқталу  уақытын,  яғни,  олардың  уақыттағы  шектерін  белгілеудің 

тəжірибелік маңызы зор. 

ҚР  Конституциясының  нормалары  мен  ережелері  оны  ресми 

түрде  жариялаған  күннен  бастап  күшіне  енеді. 1995 жылға 30 

тамызда республикалық референдумда Конституцияны қабылдаған 

күн  Қазақстан  Республикасы  Конституциясының  күні  деп 

саналады.  ҚР  Конституциясы  күшіне  енгенге  дейін  Қазақстан 

Республикасының  аумағында  қолданыста  болған  заңдар  мен  өзге 

де құқықтық актілердің Конституцияға қайшы келмейтін бөліктері 

қолданылады.  Конституция  жəне  оның  жекелеген  нормативтік 

ережелері  белгіленген  тəртіп  бойынша  жаңа  Конституция 

қабылдағанға  дейін  немесе  осы  ережелерге  өзгертулер  мен 

толықтырулар  енгізетін  конституциялық  заң  қабылдағанға  дейін 

қолданыста болады. 

Қазақстан  Республикасының  заңдары,  ҚР  Президентінің 

жарлықтары  жəне  ҚР  Үкіметінің  қаулылары,  егер  осы  актілердің 

өзінде  не  олардың  күшіне  енуі  туралы  актілерде  өзге  мерзім 

көрсетілмесе,  алғаш  рет  ресми  түрде  жариялаған  күннен  бастап 

күнтізбелік  он  күн  өткен  соң  күшіне  енеді.  Мысалы,  Қазақстан 

Республикасының  «ҚР  еңбек  туралы»  заңы 1999 жылғы 10 

желтоқсанда  қабылданды,  ал  «ҚР  «ҚР  еңбек  туралы»  заңының 

күшіне  енуі  туралы»  арнайы  заңның  негізінде 2000 жылғы 1 

қаңтардан бастап күшіне енді. 

ҚР  Парламентінің  жəне  оның  Палаталарының  қаулылары,  егер 

осы  актілердің  өзінде  өзге  мерзім  көзделмесе,  ресми  түрде  алғаш 

жарияланған  күннен  бастап,  ал  ҚР  Конституциялық  Кеңесінің 

қаулылары қабылданған күннен бастап күшіне енеді. 

Орталық  атқарушы  жəне  өзге  де  орталық  мемлекеттік 

органдардың  нормативтік  құқықтық  актілері,  егер  осы  актілердің 

өзінде өзге мерзім көзделмесе, ресми түрде алғаш жарияланғаннан 

кейін  күнтізбелік  он  күн  өткен  соң  күшіне  енеді.  Дəл  осындай 

мерзімдер  жергілікті  өкілдік  жəне  атқарушы  органдардың 

нормативтік құқықтық актілерінің күшіне енуі үшін де белгіленген. 

Нормативтік  құқықтық  актілердің  күшіне  ену  уақытының 

маңызы  өте  зор,  себебі,  ол  осы  актілерде  көзделген  заңды 

жауапкершіліктің туындау мерзімдерімен жəне осы актілердің кері 

күші  туралы  мəселені  шешумен  байланысты.  Жалпы  ереже 

бойынша  нормативтік  құқықтық  актінің  күші  бұл  акт  күшіне 

енгенге  дейінгі  қатынастарға  таралмайды.  Тек  актінің  өзінде 

немесе  осы  актінің  күшіне  енуі  туралы  арнайы  заңда  нормативтік 

құқықтық актінің не оның бөлігінің кері күші көзделсе ғана ол өзі 

күшіне  енгенге  дейінгі  қатынастарды  реттеуде  қолданылуы  мүмкін. 

Еңбек туралы нормативтік құқықтық актілердің  (ҚР  Жоғарғы  Сотының 

жəне  Конституциялық  Кеңесінің  нормативтік  қаулыларын 

есептемегенде)  күшіне  енуінің  маңызды  жағдайы  болып  олардың 

ҚР  Əділет  министрлігінде  мемлекеттік  тіркеуден  өтуі  табылады. 

Мемлекеттік  тіркеуден  өтпеген  нормативтік  құқықтық  актілердің 

заңды күші болмайды. 

Нормативтік  құқықтық  актінің  күші  тұрақты  немесе  уақытша 

болуы мүмкін. Егер актінің өзінде немесе осы актінің күшіне енуі 

туралы  актіде  өзге  мерзім  көзделмесе,  нормативтік  құқықтық 

актінің  күші  тұрақты  деп  танылады.  Əрекет  ету  күшінің  уақытша 

мерзімі  бүкіл  акт  не  оның  жекелеген  бөліктері  (бөлігі)  үшін 

белгіленуі  мүмкін.  Мұндай  жағдайда  еңбек  туралы  нормативтік 

құқықтық актінің күші қандай мерзімге дейін сақталатыны міндетті 

түрде  көрсетіледі.  Бұл  мерзім  өткеннен  кейін  нормативтік 

құқықтық  актіні  қабылдаған  орган  актінің  күшіне  қатысты  жаңа 

мерзімді белгілеуі немесе оны тұрақты

 

деп тануы мүмкін. 

Нормативтік  құқықтық  актілердің  кеңістіктегі  күші. 

Нормативтік  құқықтық  актілердің  кеңістіктегі  күші  «аумақ»  деген 

түсінікпен  тығыз  байланысты.  Жалпы  алғанда  аумақ  ретінде 

мемлекеттік  шекара  шегіндегі  жер  қабаты,  жер  қойнауы,  су  жəне 

əуе кеңістігі танылады. Бұл жағдайда Қазақстан Республикасының 

аумағы  нормативтік  құқықтық  актілердің  əрекет  ету  күшінің 

құқықтық кеңістігі болып табылады. 

Егер  актілердің  өзінде  немесе  осы  актілердің  күшіне  енуі 

туралы  актілерде  өзгеше  көзделмесе,  ҚР  Президенті,  ҚР 

Парламенті  жəне  ҚР  Үкіметі,  орталық  атқарушы  жəне  өзге  де 

орталық  уəкілетті  органдары  қабылдаған  нормативтік  құқықтық 

актілердің  күші  Қазақстан  Республикасының  бүкіл  аумағына 

таралады. 

Нормативтік  құқықтық  актілердің  кеңістіктегі  күші  туралы  сөз 

қозғай  отырып,  олардың  күші  Қазақстан  Республикасының 

елшіліктеріне, өкілдіктеріне, сауда кемелеріне жəне шетелдегі өзге 

де  аумақтық  құрылымдарына  таралатынын  ескеріп  өткен  жөн. 

Себебі, «Қазақстан  Республикасының  аумағы»  түсінігі  жер-

аумақтық,  теңіз  жəне  əуе  шектерімен  ғана  шектеліп  қоймайды, 

сонымен қатар, халықаралық-құқықтық актілермен де анықталады. 

Атап  өтетін  тағы  бір  жайт,  егер  сыртқы  еңбек  миграциясы 

саласындағы

 

халықаралық  келісімдерде  көзделсе,  Қазақстан 

Республикасы  еңбек  туралы  нормативтік  құқықтық  актілерінің 

күші  өзге  мемлекеттерде  жұмыс  істеп  жүрген  азаматтарға  да 

таралады. 

Жергілікті  өкілдік  жəне  атқарушы  органдар  қабылдаған 

нормативтік  құқықтық  актілердің  күші  тиісті  əкімшілік-аумақтық 

бірліктің аумағына ғана таралады. 

Қазақстан  Республикасының  жекелеген  жерлеріндегі  (шалғай 

елді  мекендер,  сусыз  жерлер,  таулы  өлке  жəне  т.б.)  еңбек 

жағдайының  ерекшеліктерін  ескере  отырып,  қызметкерлердің 

жекелеген 

санаттарының 

жалақысына 

қатысты 

аудандық 

коэффиценттерді,  əр  түрлі  жеңілдіктерді,  кепілдіктерді  жəне  т.б. 

көздейтін арнайы құқықтық актілер қабылданады. 

Нормативтік  құқықтық  актілердің  тұлғалар  шеңбері 

бойынша  күші.  Бұл  ерекшелік  белгілі  бір  тұлғалар  санатына 

қандай  да  бір  нормативтік  құқықтық  актіні  күшінің  таралу 

ерекшелігінен көрініс табады. 

Егер  ҚР  Конституциясында,  заңдарда  жəне  Қазақстан 

Республикасы бекіткен

 

халықаралық шарттарда өзгеше көзделмесе, 

нормативтік құқықтық актілердің күші Қазақстан Республикасында 

еңбек  қызметін  жүзеге  асырушы  ҚР  азаматтарына,  шетелдік 

азаматтарға жəне азаматтығы жоқ тұлғаларға таралады. 

Қазақстан 

Республикасының 

аумағында 

орналасқан, 

құрылтайшылары  немесе  меншік  иелері  (толығымен  немесе 

ішінара)  шетелдік  заңды  жəне  жеке  тұлғалар  болып  табылатын 

ұйымдардың қызметкерлеріне ҚР еңбек заңнамасының нормалары 

қолданылады. 

Қазақстан  Республикасындағы  шетелдік  азаматтар  ретінде 

Қазақстан Республикасының азаматтары болып табылмайтын жəне 

өздерінің өзге мемлекетке тиесілігі жөнінде дəлелдері бар тұлғалар 

танылады. 

Қазақстан  Республикасының  азаматтары  болып  табылмайтын 

жəне  өздерінің  өзге  мемлекетке  тиесілігі  жөнінде  дəлелдері  жоқ 

тұлғалар азаматтығы жоқ тұлғалар ретінде танылады. 

Шетелдік 

азаматтар 

еңбек 

қатынастарында 

Қазақстан 

Республикасының  азаматтарына  тиесілі  құқықтарды  иеленіп, 

міндеттерді орындайды. 

Егер Қазақстан Республикасының заңнамасына сəйкес осындай 

лауазымға  тағайындалу  немесе  еңбек  қызметімен  айналысу 

Қазақстан 

Республикасының 

азаматтығына 

тиесілігімен 

байланысты  болса,  шетелдік  азаматтар  белгілі  бір  лауазымдарға 

тағайындала  алмайды  немесе  белгілі  бір  еңбек  қызметімен 

айналаса  алмайды  (ҚР  Президентінің 1995 жылғы 16 маусымдағы 

«Қазақстан  Республикасындағы  шетелдік  азамтатардың  құқықтық 

жағдайы туралы» заң күші бар жарлығы). 

Тəуелсіз  Мемлекеттер  Достастығына  қатысушы-мемлекеттер 

азаматтарының    Қазақстан  Республикасы  аумағындағы  еңбек 

қызметі  осы  мемлекеттер  арасында  екіжақты,  сонымен  қатар, 

көпжақты  негізде  бекітілген  шарттарға  жəне  заңға  сəйкес  жүзеге 

асырылады  (ҚР 1997 жылғы 13 желтоқсандағы  «Тұрғындардың 

көшіп-қонуы туралы» заң). 

Еңбек саласындағы құқықтық нормалар екі үлкен топқа бөлінеді 

(бұлай  бөлудің  негізіне  объективтік  факторлар,  соның  ішінде, 

Қазақстанның  əр  түрлі  аудандарындағы  ауыр  табиғи-климаттық 

жағдайлар алынған): 

1)  экономика  саласына  жəне  еңбек  жағдайына  қарамастан, 

жалданбалы  еңбек  қызметкерлерінің  барлығына  таралатын  жалпы 

нормалар.  Мысалы,  ҚР  «ҚР  еңбек  туралы»  заңының  күші  тек 

Қазақстан  Республикасының  азаматтарына  ғана  емес,  сонымен 

қатар,  Қазақстан  Республикасы  аумағында  еңбек  қызметін  жүзеге 

асырушы  шетелдік  азаматтар  мен  азаматтығы  жоқ  тұлғаларға  да 

таралады; 

2)  қызметкерлердің  жекелеген  санаттарына  (əйел  адамдарға, 

кəмелетке  толмағандарға,  бюджет  саласының  қызметкерлеріне, 

ауыр  жəне  зиянды  өндіріс  жұмысшыларына,  уақытша  жəне 

маусымдық қызметкерлерге жəне т.б.) таралатын арнайы нормалар. 

Осы заңда қызметкерлердің белгілі бір санаттары – еңбек құқық 

қабілеттігі  шектеулі  тұлғалар,  кəмелетке  толмағандар,  жасы  кіші 

балалары бар əйелдер үшін жеңілдіктер көзделген. 

ҚР  «ҚР  еңбек  туралы»  заңының 4-тарауы  «Қызметкерлердің 

жекелеген санаттарының еңбек қатынастарын реттеу» деп аталады. 

Бұл  заңда 18 жасқа  толмаған  қызметкерлер  үшін  еңбек  жағдайы 

саласында  бірқатар  жеңілдіктер  көзделген,  түнгі  уақытта  жұмыс 

істеуге  қатысты,  қосымша  жұмысқа  жəне  т.б.  қатысты  тыйым-

нормалар 

бар. 

Мұндай 

қызметкерлер 

санатының 

еңбек 

қатынастарын реттеу «ҚР еңбек туралы» заңмен де, сонымен қатар, 

қызметкерлердің тиісті санаттарының еңбек жағдайын анықтайтын 

өзге де заң шығарушы актілермен де жүзеге асырылады. 

Еңбек қабілеттігі шектеулі тұлғалар үшін жекелеген жеңілдіктер 

көзделген.  ҚР 1991 жылғы 21 маусымдағы  «Қаз  КСР-да 

мүгедектердің 

əлеуметтік 

қорғалуы 

туралы» 

заңында 

мүгедектердің  еңбек  қатынастары  саласындағы  құқықтары 

анықталған.  Олар  үшін  жеке  сауықтыру  бағдарламасына 

негізделген  еңбек  жағдайы  жасалады.  Ұжымдық  шартта 

мүгедектер  үшін  еңбек  жағдайы,  соның  ішінде,  жалақы  төлеу 

мəселесі,  жұмыс  уақыты  мен  демалыс  уақыты  жəне  өзге  де 

жағдайлар көзделіп өтуі тиіс. Бұл жағдайлар өзге қызметкерлермен 

салыстырғанда  мүгедектердің  құқықтарын  шектемеуі  немесе 

олардың жағдайын нашарлатпауы керек. 

Жекелеген қызметкерлер санатының еңбек жағдайы тек ҚР «ҚР 

еңбек  туралы»  заңмен  ғана  емес,  сонымен  қатар,  өзге  де 

нормативтік  құқықтық  актілермен  реттелуі  мүмкін.  Мысалы,  ҚР 

«Мемлекеттік  қызмет  туралы»  заңы  барлық  мемлекеттік 

қызметшілерге таралады. 

Мемлекеттік  қызметке  қабылданатын  тұлғаларға  төмендегідей 

талаптар қойылады: 

1) Қазақстан Республикасының азаматы болуы керек; 

2) жекелген лауазымдарға қатысты Қазақстан Республикасының 

заңнамасында  өзгеше  көзделмесе,  жасы 18-ден  төмен  болмауы 

тиіс; 

3)  қажетті  білімі,  кəсіби  дайындық  деңгейі  болуы  жəне 

белгіленген  біліктілік  талаптарына  сай  болуы  тиіс  (ҚР 

«Мемлекеттік қызмет  туралы» заңының 13-бабы). 

Қызметкерлерді санаттарға бөлудің негізгі мəні мынада: жалпы 

ережелермен  қатар  олар  үшін  жұмысқа  кіру  мен  жұмыстан 

босатуда;  жұмыс  уақыты  мен  демалыс  уақытын  реттеуде;  жалақы 

төлеудегі  жеңілдіктер  мен  артықшылықтарға;  тəртіптік  жəне 

материалдық  жауапкершілік  жəне  өзге  де  мəселелерге  қатысты 

арнайы нормалар белгіленеді. 

Бұл  мысалы,  он  сегіз  жасқа  толмаған  қызметкерлер  үшін – 

жұмыс  уақытының  қысқартылған  ұзақтығы (46-б. 1-т.);  олардың 

еңбегі  түнгі  уақытта  пайдалануға  қатысты  тыйым-нормалар (48-б. 

3-т.), мерзімнен тыс жұмыстар істеуге тыйым  (49-б. 3-т.)  жəне т.б.   

 

        

Тақырып бойынша сұрақтар: 

 

1.  Еңбек  құқығының  қайнар  көздері  дегеніміз  не?  Олардың 

түрлерін атаңыз. 

2. Еңбек құқығы қайнар көздерінің ерекшеліктері неден көрініс 

табады? 

3.  Еңбек  құқығының  қайнар  көздері  бағыңыстылығы  жəне 

оларды қабылдаған органдар бойынша қандай түрлерге бөлінеді? 

4.  ҚР  Конституциясына  еңбек  құқығының  қайнар  көзі  ретінде 

сипаттама беріңіз. 

5.  Еңбек  мəселелері  жөніндегі  қандай  маңызды  қазақстандық 

заңдарды білесіз? 

6.  Нормативтік  құқықтық  актілердің  уақыттағы  күші  нені 

білдіреді? 

7. Нормативтік құқықтық актілердің кеңістіктегі күші нені білдіреді? 

8.  Нормативтік  құқықтық  актілердің  қызметкерлер  санаты 

бойынша күші туралы айтыңыз. 

 

 

 

 

 

4  Т А Р А У 

 

ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ СУБЪЕКТІЛЕРІ

 

 

Еңбек  құқығы  субъектілерінің  түсінігі  жəне  түрлері.  Кез 

келген  құқық  саласы  сияқты  еңбек  құқығының  да  өзінің 

субъектілер  шеңбері  бар.  Осы  субъектілер  арқылы  осы  құқық 

саласының жалпы құқық жүйесіндегі ерекшеліктері анықталады. 

Еңбек  құқығында  осы  құқық  саласының  субъектілері  ретінде 

қолданыстағы 

заңнаманың 

негізінде 

қоғамдық 

еңбекті 

ұйымдастыруға,  еңбек  үрдісін  қолдану  мен  ұйымдастыруға  еңбек 

заңнамасын  сақтай  отырып  қатысатын  еңбек  қатынастарының 

қатысушылары танылады. 

Қазіргі  кезде  еңбек  құқығы  қатынастарына  субъектілер  ретінде 

еңбекке  қабілетті  азаматтар  (қызметкерлер),  ұйымдар  (жұмыс 

беруші,  яғни,  кез  келген  меншік  нысанындағы  жеке  жəне  заңды 

тұлғалар),  еңбек  ұжымдары,  кəсіптік  одақтар  жəне  мемлекеттік 

органдар қатысады. 

Алайда, бұл бір қарағандай оңай мəселе емес. Еңбек құқығының 

субъектісі  болу  үшін  еңбек  құқығының  аталған  барлық 

субъектілері  заңға  сəйкес  арнайы  қасиетке – құқықтық  мəртебеге 

ие болуы тиіс. Бұл мəртебе оларға қоғамдық еңбекпен байланысты 

нақты құқықтық қатынастарға қатысу құқығын береді. 

Еңбек  құқығы  субъектісінің  құқықтық  мəртебесі  ретінде 

қолданыстағы  заңнамаға  сəйкес  оның  еңбек  саласындағы  негізгі 

құқықтық жағдайы аталады. 

Құқықтық 

мəртебенің 

мазмұны 

келесі 

негізгі 

элементтерден тұрады: 

а) еңбек құқық қабілеттігі (құқық деликтқабілеттігі): 

ə) негізгі (статуттық) еңбек құқықтар жəне міндеттер; 

б)  осы  құқықтар  мен  міндеттердің  заңды  жалпы  жəне  арнайы 

кепілдіктері; 

в)  еңбек  құқық  бұзушылықтары  үшін  заңда  көзделген 

жауапкершілік. 

Бұл  төрт  элемент  бірлесе  отырып,  еңбек  құқығының  əрбір 

субъектісінің құқықтық мəртебесін құрайды. 

Енді  еңбек  құқық  қабілеттігінен,  еңбек  əрекетқабілеттігінен 

жəне еңбек деликтқабілеттігінен тұратын еңбек құқықсубъектілігін 

тереңірек қарастырып өтейік. 

Еңбекке  құқық  қабілеттік – бұл  еңбек  заңнамасында  танылған 

еңбек  құқықтары  мен  міндеттерін  иелену  қабілеті,  яғни,  еңбек 

құқығы  қатынастарының  қатысушысы  болудың  теориялық 

мүмкіндігі  немесе  қабілеті.  Бұл  дегеніміз,  белгілі  бір  жағдайлар 

болған  жағдайда – азаматтар  үшін  белгілі  бір  жасқа  жету,  заңды 

тұлғалар  үшін  шаруашылық  немесе  мүліктік  жəне  оралымды 

басқару оқшаулығына жету – олар еңбек құқығы қатынастарының 

субъектісі  болуға  жəне  құқықтар  мен  міндеттерді  иеленуге 

қабілетті болады. Яғни, кез келген жеке немесе заңды тұлға жұмыс 

істеуге жəне жұмыс беруге қабілетті. 

Еңбекке əрекет қабілеттік – бұл нақты құқықтық қатынастардың 

мазмұнын  құрайтын  субъективтік  құқықтар  мен  міндеттерді  өз 

əрекеттері  арқылы  иелену  қабілеті.  Басқаша  айтар  болсақ, 

еңбекке əрекет қабілеттік азаматтың, ұйымның,  еңбек ұжымының 

өз  əрекеттері  арқылы  еңбек  саласындағы  субъективтік  құқықтар 

мен  міндеттерді  иелену  қабілеті.  Мысалы,  азамат  жұмыс  іздеп, 

халықты  жұмыспен  қамту  органдарымен  құқықтық  қатынастарға 

түссе,  ол  өзінің  жұмыс  істеуге  қатысты    əрекеттері  арқылы  еңбек 

құқықтары мен міндеттерін иеленеді. Жұмыс беруші – жеке немесе 

заңды  тұлға,  өзіне  қызметкерлерді  таңдау  жəне  жұмыс  істеуші 

тұлғаларға жұмыс беруі арқылы еңбек құқықтары мен міндеттерін 

иеленеді. 

Еңбек  құқығы  субъектілерінің  маңызды  ерекшелігі – оларда 

еңбекке  құқық қабілеттік пен əрекет қабілеттік бір мезгілде болуы 

тиіс.  Есте  сақтайтын  бір  жайт:  еңбекке  құқықəрекет  қабілеттік 

дегеніміз  бұл  тек  еңбек  құқығының  субъектілері  ғана  иеленетін 

ерекше қасиет. 

Субъективтік құқықтар мен міндеттер заңнан туындауы мүмкін. 

Оларды  нақты  еңбек  құқығы  қатынастарының  мазмұнынан 

туындайтын субъективтік құқықтар мен міндеттерден ажырата білу 

қажет.  Заңдардан  туындайтын  субъективтік  құқықтар  мен 

міндеттерді  статуттық  деп  атайды.  Олар  еңбек  құқығы 

субъектілерінің құқықтық мəртебесінің негізін құрайды жəне еңбек 

саласындағы  негізгі  нормативтік  құқықтық  актілерде  бекітіледі. 

Еңбек  құқығы  субъектісінің  негізгі  статуттық  құқықтары  мен 

міндеттерінің тізімі əр түрлі сипатқа ие жəне олар өздерінің əлеуметтік 

мақсатымен,  еңбек  саласында  атқаратын  функциялардың  сипатымен 

ерекшеленеді. 

ҚР  Конституциясына  сəйкес  азаматтың  еңбек  құқығының 

субъектісі  ретіндегі  құқықтық  мəртебесі  барлық  азаматтар  үшін 

тең.  Алайда,  оны  қызметкердің  құқықтық  мəртебесінен  ажырата 

білген жөн (бұны азамат еңбек шартын бекітіп, қызмет берушімен 

еңбек  құқығы  қатынастарына  түскен  кезде  иеленеді).  Бұл  кезде 

қызметкердің құқықтық мəртебесі еңбек заңдарымен анықталады. 

Азамат  жұыс  іздеп,  жұмысқа  орналастыру  бойынша 

органдармен  құқықтық  қатынастарға  түскен  кезде  еңбек 

құқығының  субъектісіне  айналады.  Ал  қызметкердің  құқықтық 

мəртебесі,  ол  жұмыс  берушімен  еңбек  шартын  жасасқан  кезде 

туындайды. Сонымен, азаматтың құқықтық мəртебесі ол жұмысқа 

орналасқан кезде қызметкердің құқықтық мəртебесіне айналады. 

Негізгі  (статуттық)  еңбек  құқықтары  мен  міндеттері.  Бұл 

құқықтар  мен  міндеттер  ҚР  Конституциясында  жəне  еңбек 

саласындағы  нормативтік  құқықтық  актілерде  көрсетілген.  Оларға 

еңбекке  құқық,  мемлекетпен  кепілденген  ең  төменгі  жалақыға 

құқық,  демалуға  құқық,  еңбектің  қауіпсіз  жағдайларына  құқық, 

кəсіби 

дайындыққа 

жəне 

біліктілігін 

көтеруге 

құқық, 

кəсіподақтарға бірігу құқығы, еңбек тəртібін сақтау міндеті, еңбек 

нормасын  орындау  міндеті,  сеніп  тапсырылған  мүлікті  сақтау 

міндеті жəне т.б. жатады. Статуттық құқықтар мен міндеттер еңбек 

құқығының субъектілері болып табылатын барлық қызметкерлерге 

таралады.  Бұл  құқықтар  мен  міндеттер  қызметкерлердің  еңбек 

қатынастары  жəне  еңбек  үрдісіндегі  жүріс-тұрысын  анықтайды. 

Статуттық  құқықтар  мен  міндеттердің  мазмұны  əрекет  ету,  талап 

ету, 

міндеттеу, 

құқықтар 

мен 

міндеттерді 

пайдалану 

мүмкіндіктерінен  жəне  еңбек  құқығының  өзге  де  субъектілерінің 

мүдделері  мен  қажеттіліктерін  белгіленген  шекте  қанағаттандыру 

міндетінен көрініс табады. 

Осы құқықтар мен міндеттердің заңды  жалпы жəне ерекше 

жүктеу/скачать 2,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: