Сұрақ. Әдебиет тарихының мақсат-мiндеттерi жайында бiршама  айтылды. Ал оның өзге ғылымдармен байланысы қандай? Жауап

24 
Жауап. Әдебиет сыны – көркем туындыны және онда бейнеленген 
өмiрлiк шындықты талдап, бағалауға негiзделген әдебиеттану саласы.
Оның әдебиет тарихынан басты айырмашылығы, негiзiнен, өз 
тұсындағы әдеби оқиғаларға дер кезiнде пiкiр бiлдiруге бағытталуында. 
Оның басты мiндетi – өз кезiндегi әртүрлi әдеби құбылыстарға жан-
жақты талдау жасап, олардың идеялық-көркемдiк маңызына дұрыс та 
тиянақты баға беру. Сын өзегiне жеке шығарма да, яки бiр қаламгердiң 
шығармашылығы да, немесе түрлi жазушылардың туындылары да алынуы 
мүмкiн. Оның сыры сыншының көздеген мақсатына байланысты. 
“Сын” сөзiнiң төркiнi грек тiлiнде “талдау, талқылау” деген мағына 
беретiн “kritike” деген сөзiнен шығады. Сын дамуына шола көз жүгiртсек, 
әдебиет жайындағы сыни ойлар әдебиеттiң өзiмен қатар пайда болғанын 
байқаймыз. Алғашқы сын үлгiлерi елге сыйлы, бiлiмдi жандардың ой-пiкiрi 
ретiнде көрiнген. Антикалық дәуiрде әдеби жұмыстың бiр саласы ретiнде 
бөлiнiп шыққан әдебиет сыны ұзақ уақыт бойына шығармаға жалпылама баға 
беру, оны оқырмандарға таныстыру, оқуға кеңес беру, шығарма авторын 
дәрiптеу немесе сынау сияқты қарапайым ғана мiндеттер атқарып келдi. 
Әдебиеттiң дамуына байланысты әдебиет сынының да мақсаты мен сипаты 
күрделене түсiп, оған қойылатын талаптар да, жауапкершiлiк те күшейдi. 
Соған сәйкес, әдебиет сынының теориялық анықтамасы да тарихи тұрғыдан 
нақтылана түстi. 
Қазiргi таңдағы әдебиет сыны көркем шығарманы эстетикалық, 
әлеуметтiк, этикалық, т.с.с. көзқарастар тұрғысынан жан-жақты қарастыруға 
ұмтылады. Әдебиет сыны өмiрдi танып-бiлумен ғана шектелмейдi, сонымен 
қоса оған әсер етуге де талпынады. Бұл мақсатқа жету жолында сыншының 
орны айрықша. 
Сыншы – оқырман мен қаламгер арасындағы дәнекер тектес. Себебi ол, 
бiр жағынан, талданып отырған көркем шығарманы оқырманның дұрыс 
түсiнiп, әдiл бағалауына жәрдемдессе; екiншi жағынан, сыншы қаламгердiң 
өзiне де жөн сiлтеп, бағыт берiп, қалың жұртшылықтың талғам-таразысын 
танытып отырады. 
Осы орайда әдебиеттанудың аса маңызды бөлiмдерiнiң тағы бiрi – 
поэтика болып табылатынын ескерте кеткен жөн. Алайда “Поэтика” 
тақырыбына, әдебиеттану ғылымына қатысты жалпы мәселелерге тоқталып 
өткен соң, арнайы ораламыз. 
Сұрақ. Әдебиеттанудың негiзгi салалары әдебиеттi қай қырынан 
қарастыратыны хақында хабардар болдық. Осы салалардың өзара байланысы 
қандай? Сондай-ақ, негiзгi болған жерде қосалқының болатыны да бар емес 
пе?.. 
Жауап. Аталмыш салалар әрқашанда өзара тығыз байланыста болып, 
қажеттi сәттерде бiр-бiрiнiң жетiстiктерiн пайдалана отырып дамиды. 
Мәселен, әдебиет теориясы әдебиет тарихы қол жеткiзген тарихи дәйек, 
деректерге және сын зерттеулердегi жетiстiктерге сүйенсе, әдебиет тарихы 
әдеби процестiң даму жолын айқындау барысында әдебиет теориясы 

25 
негiздеген басты ұстанымдарды жетекшiлiкке алады, сондай-ақ әдеби сын 
еңбектердiң нәтижелерiне де иек артады. Ал әдебиет сыны теориялық негiзгi 
қағидаларды басшылыққа ала отырып, өзi талдау нысанына алған 
туындының жаңалығы мен мәндiлiгiн, маңыздылығын сараптауда өзiне 
дейiнгi әдебиет тарихындағы мәлiмет көздерiне зейiн қойып отырады. 
Ендi сұрақтың екiншi бөлiгiне келсек, әдебиеттанудың аталған 
салаларымен қатар, бiрнеше қосалқы және көмекшi тармақтары бар. 
Қосалқы салалар қатарына әдеби сын теориясы, әдеби сын тарихы, поэтика 
тарихы (тарихи поэтика емес!), стилистика теориясы, т.с.с. жатады. Осы 
орайда ескеретiн бiр жағдай бар: кейде бiр саланың екiншi бiрiне ауысып 
жататын тұстары да болады. Мысалы, бүгiнгi әдеби сынның уақыт өте келе 
әдебиет тарихының, тарихи поэтиканың материалына айналуы заңды 
құбылыс. 
Сондай-ақ көптеген көмекшi салалар да бар. Бұл топқа историография, 
текстология, библиография, архивтану (әдебиеттануға қатысты), эвристика, 
палеография, мәтiн түсiнiктемесi, т.б. жататыны белгiлi. XX ғасырдың 
ортасынан бастап әдебиеттануда математикалық әдiстер (әдеби статистика) 
бiршама роль атқара бастағаны мәлiм. Бұлар, көбiнесе, құрылымдық 
бөлшектердi 
анық 
байқауға 
болатын 
өлеңтануда, 
стилистикада, 
текстологияда айқынырақ байқалды. Көмекшi салалар негiзгi салалардың 
дамуына септiк етумен қатар, кей тұстарда ғылыми мәселелердi өздiгiнен 
шешуге де қабiлетi жетiп жатады. 

жүктеу/скачать 2,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: