АқИҚат пен аңыз роман-диалог бірінші диалог I

Бұл куəлік полковник Момышұлы Бауыржанға берілді. Себебі ол 1944
жылы октябрьде К. Е. Ворошилов атындағы Жоғары Əскери Академия
жанындағы білім жетілдіру курсын жақсы деген бағамен бітіріп шықты.
Негіз: НКО ГУК-тың 1944 жылғы 28 октябрьдегі № 03582 бұйрығы.
Академия бастығының орынбасары генерал-лейтенант В. Мордвинов.
Оқу бөлімінін бастығы генерал-майор Н. Беляев».
Аяғына академияның мөрі басылыпты. Штемпілде: «1944 ж. 3 ноябрь,
№ 7/25» деген белгі бар. Бауыржан. Ұқтың ба?
Автор. Ұқтым. Академия Сізді дивизия командирінің орынбасары етіп
жоғарылатуға болады деді.
Бауыржан. Ендеше мен содан кейін І-Балтық майданы Соғыс Советінің
қарамағына келдім де, дивизия командирі болып тағайындалдым. Оны
менің «Жұлдызда» жариялаған «Өмірімнің бір саласы» деген естелігімнен
оқып алғын.
Автор. Ол естелігіңізді мен алып келдім, Бауке. Соны өз аузыңыздан
маған айтып берсеңіз қайтеді? Бауыржан. Немене, сауатын жетпей ме?
Автор. Əңгіме онда емес, Бауке. Оның кейбір жерлерін өз ауызыңыздан
анықтап алайын деп едім... Мінеки журнал.
Мен Бауыржанға журналды ұсындым. Ол маған мұрты жыбырлап,
тесірейе қарады да, журналды алып, оң жағына тастай салды. Содан кейін
онда жазылғанның мазмұнын ауызша баяндай бастады.
VI
Автор. Енді əрі қарай айта беріңіз.
Бауыржан. Бір күні мені күтпеген жерден майданның штабына
шақыртты. Ол кезде майданның командашасы армия генералы Иван
Христофорович Баграмян болатын. 6-шы армияның командашасы генерал-
полковник Иван Михайлович Чистяков еді.
Мен кіргенде Чистяковтың қасында авиацияның бір маршалы отыр

екен.
— Ең алдымен тамақтанып алайық, содан соң мен майдан
командашасына таныстырамын, — деді генерал-полковник Чистяков салған
жерден. Жасыратын ештеңе жоқ, жүз грамнан тастап алып, тамаққа
кірістік. Сол кезде майданда үлкен шайқас болып жатыр екен. Шайқасқа
Жоғарғы Командование Ставкасының өкілі болып Совет Одағының
Маршалы Василевский келіпті. Ара қазы ретінде Совет Одағының
Маршалы Жуков та келген екен. Жуковты соғыстан бұрын, Ерекше Киев
əскери округында қызметте болған кезімде бірер рет алыстан көргенмін. Ал
Василевский бұрын көрмеген кісім болатын.
Ас үстіндегі əңгімесін тез аяқтап, Чистяков орнынан тұрды.
— Ал мен кеттім.
Шайқастың сəті түспей жатқан кез еді. Соған елдің бəрі қатулы.
Бірсыпыра уақыт өтті. Мен өзімді ішке шақырған бұйрық күтіп отырмын.
Автор. Сол күтіп отырған кезіңізде не ойладыңыз, Бауке?
Бауыржан.
Майдан
қолбасшысы
туралы
өзімнің
білетінімді
Чистяковтың генерал Баграмян туралы айтқандарын есіме алдым. Баграмян
бұрын да көрген кісім ғой. Соғыстан бұрын, Қиыр Шығыстан Ерекше Киев
əскери округының қарамағына қызметке келгенде полковник Баграмяннің
қабылдауында болғанмын. Енді генерал Баграмяннің қабылдауына келіп
тұрмын. Одан бері бірсыпыра уақыт өтті. Баграмян бұл уақыт ішінде
еліміздің көрнекті қолбасыларының қатарына қосылды. Бұл штабта
отырып өскен генерал емес, от пен өрттің ішінде жүріп, өзінің
батылдығымен, батырлығымен өрлеген өрен болатын.
Мен бұрын Баграмяннің қарамағында соғыста болғаным жоқ.
Сондықтан оны жақыннан жақсы білмейтінмін. Бірақ генерал Чистяков
оның адамгершілік қасиеттері, инициативаны бағалай білетіндігі, қол
астындағы адамдарға сеніммен қарайтындығы жайында жылы-жылы
лебіздер айтқан. Командашы мен командары арасында Елгава оқиғасынан
кейін өзгеше бір сыйластық сезім арнағанын да аңғарғанмын. Ол оқиға
былай болған екен.
Өткен август пен сентябрьдің алғашқы жартысында фашистер өз

күштерін қайта топтап, Елгаваға қарай сел болып лап қойған. Сөйтіп
олардың майдан шебін бұзып кету қаупі туған. І Балтық майданының
басшылары бұл жайды қалай тоқтатудың қамын ойлап, қатты толғана
бастаған. Осы кезде Даугавпилс бағытында тұрған 6-шы гвардиялық
армияның командашысы генерал Чистяков генерал Баграмянға телефон
соғып, өз армиясының бағытындағы жаудың жайбарақат екендігін, əзірге
қозғала қоятын ниеті жоқтығын баяндай келіп, былай дейді:
— Жолдас командашы, менің участогымды сол жақ көршінің күшімен
тығындап, менің армиямды Елгава түбіне жұмсауыңызға болар еді... деп
ойлаймын. Ол жақта өте қиын болып жатыр ғой.
— Олай етуге болады, — дейді Баграмян сəл ойланғаннан кейін. —
Бірақ Даугавпилс бағытының жауапкершілігі сіздің мойныңыздан
алынбайды.
— Мұнда бір корпусымды қалдырамын, бұл бағытқа да жауап беремін,
жолдас командашы.
— Сонда сіз қарсыңызда жатқан дұшпанға армияның алғы шептен
шыққанын сездірмей, қайда баратыныңызды байқатпай кете аласыз ба,
жолда оны ешкімнің көзіне түсірмей, тығыз түрде Елгава түбіне жеткізе
аласыз ба?
— Жеткіземіз, жолдас командашы.
Бұл Чистяков тарапынан жасалған аса батыл əрі өте жауапты ұсыныс
еді. Чистяков Баграмянға берген уəдесін мүлтіксіз орындап жауып тұрған
жауынға, жердің мидай батпағына қарамастан армиясын үш күннің ішінде
150 километр жердегі Елгава ауданына жеткізіп үлгіреді. Армия келіп
орналаса сала жаудың 150 танкі, 60 өздігінен жүретін зеңбірек, 50
бронетранспортерімен шайқасқа түседі. Сөйтіп генерал Я. Г. Крейзердің
51ші армиясымен қанаттаса шөп құрған генерал И. М. Чистяковтың 6-шы
гвардиялық армиясы дұшпанның қиян-кескі шабуылдарын тойтарып, 1-
Балтық майданының шебін бұздырмай сақтап қалады.
Бұл əңгімені Чистяков бағана ас үстінде айтқан еді. Содан кейін ол
орнынан тұрып:
— Демек, Иван Христофорович менің өзін ұятқа қалдырмайтыныма

сенеді. Сені маған командир етіп, бекітіп береді. — Ал мен кеттім, — деп
еніп кеткен болатын.
Мен генерал Чистяковтың ерлігіне, ал Баграмяннің ол ұсынысты
ерлікпен қолдай білген батылдығына іштей сүйсіне отырып, батылды
батыл, батырды батыр осылай қолдауы тиіс қой деп ойлағанмын.
Осындай əртүрлі ойлармен отырдым. Өзім 8-ші гвардиялық дивизиядан
шығып, 9-шы гвардиялық дивизияға командир болғалы келіп отырғанымды
да ойладым.
Бір кезде есіктен генерал-полковник Чистяков көрінді де:
— Жолдас полковник, келіңіз, — деп мені шақырды.
Ішке кірдім. Жасы əлі елуге жетпеген армия генералы Баграмян қасқа
басы жалтырап, төр жақтағы столда отыр екен. Алдындағы папкаға зер
сала үңіліп қалыпты. Тегі менің личное деломды көріп отырған болар деп
ойладым. Баграмян иықтанып, бұрынғы полковник кезіндегісінен сəл
толыса түскендей боп көрінді.
Он жақтағы ұзын столда екі маршал қатар отыр. Олар алдарындағы
кіші картаға үңіліп, одан кейін кең бөлменің бір жақ қабырғасын түгелдей
жауып тұрған үлкен топографиялық картаға қарап ойлана кезек көз салып
қояды.
Бұрынғы командашам болғандықтан ба, менің назарым бірден Жуковке
ауды. Жуков маған бұрынғы қалпынан көп өзгермеген тəрізденді. Бұл да
елуге тақаған кісі. Бірақ түр-тұлғасынан ешқандай егделік сезілмейді.
Картадан бас көтеруі, мойын бұрысы ширақтық пен шапшаңдық
танытады. Ал Василевский болса, құрыштан құйылғандай болып, нық
отыр.
— Жолдас маршал, майдан командашасымен тілдесуге рұқсат етіңіз, —
деп генерал-полковник Чистяков маршал Василевскийге бұрылды.
Василевскийді өте мəдениетті адам деп еститінмін, Чистяковке жайдары
қарап, сыпайы ізет білдірді.
— Тілдесіңіз, тілдесіңіз, — деді.

Чистяков денесін майдан командашасына қарай бұрды.
— Жолдас майдан командашасы, сізге полковник Момышұлын
таныстыруға рұқсат етіңіз, — деді ол Баграмянға.
Баграмян қағазға қарап отырған күйі басын изеді. «Өзім де оқып
жатырмын» дегендей ишара білдірді.
— Полковниктің фамилиясы қалай дедіңіз? — деді Жуков Чистяковке
қарай еңсеріле бұрылып.
— Мо-мыш-ұлы, — деп Чистяков менің фамилиямды буынға бөліп,
анықтай айтты. — Бауыржан Момышұлы, жолдас маршал.
— Естіген сияқтымын, — деп Жуков сəл ойланғандай болды.
— Дəл айтасыз, жолдас маршал, — деді Чистяков əлденені тезірек
айтып қалуға тырысқандай асыға сөйлеп. — Жолдас Момышұлы өткен
жылы «Знамя» журналында басылған Панфиловшылар туралы кітаптың
қаһарманы. Онда батальон командирі, аға лейтенант кезі баяндалған. Қазір
полковник.
— Көріп тұрмын полковник екенін, — деді Жуков орнынан тұрып. —
Мен полковник соғыстың қаһарманы ма десем, кітаптың қаһарманы ма еді?
Жуковтың бұл сөзінен оның не құптағанын, не кінəлағанын түсіну қиын
еді. Əрине, мен кінəлау деп түсіндім.
— Екеуі де, жолдас маршал, — деп бұған да Чистяков жауап берді.
Жуков Василевский отырған стол мен Баграмян отырған столдың
арасында ерсілі-қарсылы жүре бастады. Маршалдың жаңағы не құптау, не
кінəлау екені белгісіз сұрағына өзім жауап беруді жөн көрдім.
— Жолдас маршал, бір ауыз жауап беруге рұқсат етіңіз, — дедім Жуков
Василевскийдің столынан кері бұрылып, Баграмян столына қарай аяңдаған
кезде, найзадай тік тұрған қалпымда.
Жуков тоқтай қалып, менің бетіме тіке қарады. Менің бойым
маршалдың бойынан биіктеу екен. Ол сəл иегін көтерді де:

— Рұқсат, айт, — деді.
— Соғыстың да, кітаптың да қаһарманы болайын деп ойлаған жоқ едім,
жолдас маршал. Отанымыздың басына түскен тарихи жағдай мəжбүр етті.
Алдымен соғыс, содан соң барып «Соғыс жəне бейбітшілік» болғаны жөн
де шығар. Олай болмағанына мен емес, соғыстан қалмай шеру тартып келе
жатқан əдебиет кінəлі.
Осылай деп Жуковке басымды идім.
Жуков «қарай гөр» дегендей, басын шайқады да, қайтадан жүріп кетті.
Маған жауап берген жоқ.
— Георгий Константинович, — деді Баграмян орнынан тұрып, Жуковке
бұрыла, — Кавказ халықтарында «қыранның шамасы шаңқылдаған үнінен
танылады» деген мақал бар. Полковниктің ұшқан ұясы біздің Ерекше Киев
əскери округы екен.
— Қашан? — деп Жуков маған иек қақты.
— Сіз командашы боп тұрған кезде, жолдас маршал, 1940 - 41
жылдары, соғысқа дейін.
— Қай дивизияда?
— 24-атқыштар дивизиясының 406-атқыштар полкында, Житомир
қаласында, жолдас маршал.
Маршал сəл ойланып, əлденелерді есіне түсіргендей болды.
— Кім болдыңыз?
— Полк штабы бастығының бірінші көмекшісі.
— Одан кейін?
— Одан кейін генерал Панфиловтың дивизиясында батальон, полк
командирі болдым, жолдас маршал.
— Полковникті генерал Чистяков біле ме?

Жуков Баграмян мен Чистяковке кезек көз тастады.
— Білемін, жолдас маршал, — деді Чистяков алға ұмсынып —
Полковник Панфилов атындағы 8-ші гвардиялық дивизиядағы менің ең
өжет, батыл, білгір командирлерімнің бірі болды.
— Полковник дивизияға лайық деп сенесіз бе?
— Сенемін, жолдас маршал.
— Білсеңдер, сенсеңдер бекітпейсіңдер ме? — деп жайлап қана айтты
да Жуков кейін бұрылып, Василевскийге қарай аяңдады.
— Бекітуге тура келеді, — деп Баграмян қайтадан орнына отыра
бастады.
— Полковник жолдас, — деді осы кезде маршал Василевский маған
қарай мойын бұрып, — Карта бойынша біз бір операция жүргізіп
жатырмыз. Картаға жақындап, жақсылап тыңдап алыңыз. Міне, жау мына
жерде. Оның күші бізден басымырақтау, бəрі де картада көрсетілген. Оның
есесіне бір корпус резервіміз бар. Міне. Бірақ бұл қашығырақта жатыр.
Əңгіме осы корпус жайында. Сіздің пікіріңіз қандай? Жағдайды мұқият
сараптап, өз ойыңызды айтыңыз.
Мен картаның алдында біраз ойланып тұрдым да:
— Баяндауға рұқсат етіңіз, — деп маршалға бұрылдым.
— Айта беріңіз, жолдас полковник, — деп маршал қозғала түсіп,
тыңдауға ыңғай білдірді.
Жағдайдың бəрін айтып болдым да;
— Меніңше осы корпустан дəнеңе шықпайды, оны қозғаудың керегі
жоқ, — дедім.
— Неге? — деді Баграмян сəл алға ұмсынып.
— Жер алыс, қар қалың жол ауыр, жолдас командашы. Корпус босқа
ысырап болады. Оның есесіне...

— Біз оның бəрін де есептедік қой, полковник, — деп Баграмян басын
шайқады.
Менің пікірім командашының ойымен үйлеспегенін сонда ғана білдім.
Ал айтылған сөз — атылған оқ. Мен қолбасылардың бұған дейін өзара
пікір алысып, жаңағы корпус туралы ойларын сарапқа салып отырғанын
білгенім жоқ. Бірақ білсем де, мен кімнің алдында болса да, тек қана өз
ойымды айтар едім.
— Жолдас командашы, мен маршалға полковниктің пікірін ғана
баяндап тұрмын, — дедім сəл басымды иіп. Осы арада Баграмянның да өз
пікірінен қайтпайтын қайсарлығы ойыма сап ете қалды. Соны тілге тиек
етуге тырыстым.— Егер, мен жаңылмасам, II гвардиялық армияның
командашысы генерал Баграмян да Курск шайқасы алдында Батыс майданы
мен Брянск майданының екі бірдей командашасының пікірімен келіспей, өз
жоспарын Ставка алдында дəлелдеп, қабылдаттырған жоқ па еді?
Ол оқиға былай болатын. Курск шайқасына əзірлік жүріп жатқан. Батыс
майданының қарамағындағы генерал Баграмяннің армиясы мен Брянск
майданындағы генерал Беловтың армиясы жаудың Орел тобына қатарласа
соққы жасап, одан кейін шырқап ілгері кетуі керек.
Бұл жоба Баграмянға ұнамады. Ол қанаттас екі армия бірден шырқап
ілгері кетпей, алдымен Орелдың солтүстік желкесіндегі жаудың шағындау
тобын қоршауға алып, құрытуы керек деген қорытындыға келді. Сонда
жаудың қорғаныс шебі едəуір үңірейіп қалады. Ол қуысты бітеу немістерге
оңайға түспейді.
Батыс майданының командашысы генерал Соколовский де, Брянск
майданының командашасы генерал Рейтер де Баграмяннің жоспарын
қабылдамады.
Шайқас басталардан бұрын Бас штабта мəжіліс өтті. Оған майдандар
мен армиялардың командашалары шақырылды. Генерал Баграмян өз
жоспарын мұнда да айтады. Командашылар мұнда да оған қарсы шығады.
Одан кейін Ставка мəжілісі болып, онда Орел операциясының жоспары
бекітілмек болады. Майдан командашыларының операцияға байланысты
ойларын айтып, Бас штаб бастығының орынбасары А. Антонов баяндама
жасайды. Мəжілісті Сталин басқарады. Бас қолбасшы ешқандай ескертпе

жасамайды. Тек майдандардың өзара байланысы жайында бірнеше сұрақ
қана қояды. Сөйтіп мəжіліс бітуге айналады. Карталар жинала бастайды.
Осы кезде Сталин кенеттен:.
— Бас штабтың шешіміне бəріңіз де келісесіздер ме? Бəлкім, бұл
мəселеге қатысты басқаша ұсыныстарыңыз болар? — деп сұрады.
Сонда Баграмян орнынан тұрып, өз жоспарын айтады. Генерал Рейтер
тағы да оған қарсы шығады. Сталин екеуінің де сөзін тыңдап болып,
Баграмяннің ұсынысын орынды деп табады. Сөйтіп оның жобасы ешбір
өзгеріссіз қабылданады.
Мен осыған ишара едім. Баграмян күлімсіреді де: — Сіз қателескен
жоқсыз. Солай болғаны рас, — деп басын изеді. — Бірақ мен сіздің
ойыңызды ұқтым, полковник, — командашы маған зілсіз сұқ саусағын
безеді. — Баграмяннің өз пікірі болса, менің де өз пікірім бар. Баграмян
қыңыр болса, мен де қыңырмын деп тұрсыз ғой.
— Тіпті де олай емес, жолдас командашы, — дедім мен иегімді көтеріп,
— командирдің қайсарлығы, табандылығы деген де терминдер бар ғой...
— Жолдас полковник, операцияны аяқтаңыз, — деді маршал
Василевский салмақты үнмен. — Сөзіңізді жалғастырыңыз.
Мен алыстағы корпустың көмегінсіз-ақ жақындағы дивизиялардың
маневрі арқылы жағдайдан шығу мүмкіндігін айттым.
— Полковник жолдасқа енді кімнің қандай сұрағы бар? — деді маршал
Василевский мен сөзімді аяқтағаннан кейін.
Бағанадан бері екі қолын артына ұстап, бөлме ішінде ерсілі-қарсылы
үнсіз жүрген Жуков аласа бойлы шағын денесін ықшам қозғап, қасыма
келді.
— Сен маған ренжіп қалдың ба? — деді маған тіке қарап.
— Полковниктің маршалға ренжуі ағаттық болады, — дедім мен.
Маршал Жуков ішек-сілесі қата күлді де, иығымнан алақанымен түйіп
жіберді. Тегеуріні қатты екен. Шайқалып барып, қайта түзелдім.

— Енеңді ұрайын, сен мені қатырдың, — деді содан соң.
Маршал Василевский орнынан қозғала түсіп:
— Жолдас полковник, сізге рұқсат, бара беріңіз, — деді.
Мен шығып кеттім. Іштен хабар күтіп, ауыз бөлмеде біраз отырдым.
Қадірлі командашыны өкпелетіп алдым-ау деп ойладым. Адамға жақсы
көретінімді жеткізе алмайтын орашолақтығыма өкіндім. Бірақ жұрттың
бəрі жақсы көргенін жалбақтап білдіруге міндетті емес шығар деп өзімді
өзім жəне жұбаттым.
Бірақ Баграмян көңіліне ештеңе алмаған екен. Оны артынан білдім.
Соғыстан кейін, маған Бас штаб академиясына оқуға бару туралы қағаз
толтырылғанда
Иван
Христофорович:
академияға
сондай
полковниктерімізді жіберуіміз керек деп, бірден қол қойыпты.
Сонымен біраздан кейін іштен Чистяков шықты. Орнымнан атып
тұрып, бірден қабағына қарадым. Көңілді екен.
— Сен 9-шы гвардиялық дивизияның командирі болып тағайындалдың,
— деді ол бірден. — Командашы қол қойды. Екі маршал батасын берді.
Құттықтаймын! — Генерал-полковник құшырлана қолымды қысты. —
Бірақ, — деді одан кейін түсін суытып, — үлкендердің алдында байқап
сөйлеу керек, енеңді ұрайын. Сен бастықтарға жақпай қала ма деп жаным
мұрнымның
ұшына
келді.
Командашымен
атаңның
басына
сөз
таластырасың ба? Əйтеуір, ол кісі шамданған жоқ. Əйтпесе күйіп кететін
едің. Ұқтың ба?
Мен үндемедім. Үндемегенім: өтер іс өтті, өкінгенмен пайда жоқ.
Генерал бетіме алара қарады да, енді даусын жұмсарта сөйледі.
— Іштен телефон соқтым. Қазір саған машина келеді. Бар да дивизияны
қабылда жəне оның əкесі бола біл. Дивизия қазір қатты шайқас үстінде. Тез
жет.
— Құп, жолдас генерал, — дедім мен оң қолымды шекеме көтеріп, —
дивизияны қабылдауға жəне оған əке болуға!
— Жөнел.

Сөйтіп мен дивизия командирі болдым.
Автор. Рақмет, Бауке. Бұл арада Сіздің дивизия командирі болдым
дегеніңізге ешкім таласа алмайды. Өйткені Сіз онда Баграмян штабынан 9-
шы гвардиялық дивизия командирінің орынбасарлығына тағайындалып,
бірақ дивизия командирінің лауазымын арқалап шықтыңыз. Бұйрықта
солай делінген: орынбасар болып тағайындалсын, командирдің міндетін
атқарсын деп көрсетілген. Бұл 1945 жылдың 21 январь болатын, Бауке.
Бауыржан. Рас.
Автор. Ал Сіз өзіңізге жүктелген дивизия командирі міндетін
ойдағыдай атқарыпсыз, Бауке. Ол туралы тиісті документ бар.
Бауыржан. Қандай?
Автор. Мынадай.

жүктеу/скачать 1,61 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: