Средства
радиозащитные
(радиопротекторы)
Radioprotectors
Вещества, облегчающие тяжесть поражения
человека или животных ионизирующим
излучением.
Радиозащитные
средства
вводятся в организм до облучения; они
лишь
уменьшают
эффективную
дозу
радиации. Их радиозащитная активность
характеризуется фактором уменьшения
дозы (ФУД), равным отношению доз
радиации,
оказывающих
одинаковый
биологический эффект на организм, при
наличии и в отсутствие радиозащитных
средств в нем. Обычно ФУД не превышает
3. Химические соединения, применяемые
после
облучения,
не
относят
к
радиозащитным
средствам,
а
рассматривают как средства для лечения
лучевой
болезни.
Различают
радиозащитные средства, эффективные при
кратковременном
облучении
потоками
радиации большой мощности и при
пролонгированном облучении потоками
небольшой
мощности.
Первые
характеризуются высоким ФУД, но активны
непродолжительное время (от 15 минут до
2-3 часов), вторые – наоборот.
См. также доза эффективная.
Радиоқарғаныс
құралдары
(радиопротекторлер)
Radioprotectors
Адамның немесе жануарлардың иондаушы
сәулемен жаралану ауырлығын жеңілдететін
заттар. Радиоқорғаныс құралдары ағзаға
сәулеленуден бұрын егіледі; олар тек
эффективті радиация дозасын азайтады.
Олардың радиоқорғаныс белсенділігі ағзада
радиоқорғаныс құралдары бар кезде және
жоқ кезінде бірдей эффектілер беретін
радиациялық
дозалар
қатынасына
тең
дозаның
кему
факторымен(ДКФ)
сипатталады. Негізінен ДКФ 3-тен жоғары
болмайды.
Сәулеленуден
кейін
қолданылатын
химиялық
қосылыстарды
радиоқорғаныс құралдарына жатқызбайды,
сәулелік
ауруларды
емдеуге
арналған
құралдар
ретінде
қарастырады.
Радиоқорғаныс құралдарын қуаты күшті
радиация
ағынымен
қысқа
уақытты
сәулелену кезінде тиімді құралдар және
қуаттылығы тӛмен ағындармен ұзақ уақыт
сәулеленуде тиімді құралдар деп бӛледі.
Алғашқысының ДКФ-і жоғары, бірақ аз
уақыт әсер етеді, ал екіншісі – керісінше.
Сон. қ. қараңыз: эффективті доза.
Сродство́ к электро́ну
Affinity
Способность
некоторых
нейтральных
атомов, молекул и свободных радикалов
присоединять
добавочные
электроны,
превращаясь в ионы.
Электронға туыстық
Affinity
Кейбір
бейтарап
атомдар
мен
молекулалардың және еркін радикалдардың
қосымша электрондарды қосып алып теріс
ионға түрлену қабілеті.
Стехиоме́трия
Stoichiometry
(от
греч.
stoicheioп
-
первоначало, основа, элемент и ...метрия)
В химии учение о количественных
соотношениях между массами (объѐмами)
Стехиоме́трия
Stoichiometry (гр. stoicheioп - бастапқы, негіз,
элемент және ...метрия)
Химияда әрекеттесуші заттардың(қарапайым
және
күрделі)
массалары
арасындағы
305
реагирующих
веществ
(простых
и
сложных). Стехиометрия включает вывод
химических формул, составление уравнений
химических
реакций,
расчѐты,
применяемые в химическом анализе. В
разговорной
речи
термин
часто
используется как показатель правильности
соотношения
между
массами
(концентрацией) реагирующих веществ в
пробе.
мӛлшерлік
қатынастары
туралы
ілім.
Стехиометрияға
химиялық
талдауда
қолданылатын химиялық формулалардың
шешімі, химиялық реакциялар теңдеулерін
құру, есептеулер енеді. Ауызша тілде бұл
терминді сынамадағы әрекеттесуші заттар
ара қатынасының дұрыстығының кӛрсеткіші
ретінде қолданылады.
Стекло металлическое
Metallic glass
Некристаллический металл или сплав,
обычно
получаемый
переохлаждением
расплавленного
сплава
посредством
осаждения из газовой фазы (например,
тепловое
испарение),
сверхбыстрым
охлаждением жидкой фазы (скорость
охлаждения порядка 10
6
К/с) или с
помощью внешних воздействий (например,
путѐм ионной имплантации).
См. также состояние стеклообразное.
Металл шыны
Metallic glass
Негізінен балқытылған қорытпаны газ
фазасынан
қондыру
арқылы
(мысалы,
жылулық булану), сұйық фазаны ӛте жылдам
суыту
жолымен(суыту
жылдамдығы
шамамен 10
6
К/с) немесе сыртқы әсерлердің
кӛмегімен(мысалы, иондық имплантация
жолымен) алынатын бейкристаллдық металл
немесе қорытпа.
Сон. қ. қараңыз: шыны тәрізді күй.
Стекло радиационно-стойкое
Radiation-resistant glass
Стекло, способное сохранять высокую
пропускающую способность в видимой
области спектра в условиях его облучения
ионизирующим излучением.
Радиациялы тӛзімді шыны
Radiation-resistant glass
Шыныны иондаушы сәулемен сәулелендіру
шарттарында спектрдің кӛрінетін облысында
жоғары ӛткізгіштік қасиетке ие шыны.
Стенка первая (термоядерного реактора)
First wall
Конструкционный элемент активной зоны
термоядерного
реактора,
отделяющий
область, в которой происходит реакция
синтеза, от зоны размещения остальных
устройств.
Бірінші қабырға
(термоя
́ долық
реа́ктордың)
First wall
Синтездік реакция жүзеге асатын облысты
басқа қондырғылар орналасқан аймақтан
бӛліп тұратын термоядролық реактордың
белсенді
аймағындағы
конструкциялық
элемент.
Стерилизация радиационная
Food sterilization
Обработка
материалов,
медицинских
препаратов, пищевых продуктов и т.д.
ионизирующим
излучением
с
целью
обеспечения
высокой
степени
бактерицидности
этих
сред.
Осуществляется с помощью как изотопных
источников излучения, так и электронных
ускорителей. Легко механизируется и
автоматизируется. Во многих случаях
может производиться в транспортной таре.
Радиациялық стерилизация
Food sterilization
Материалдарды,
медициналық
препараттарды, азық-түлік ӛнімдерін және
т.б. иондаушы сәулелермен бұл орталардың
жоғары
дәрежелі
бактерицидтілігін
қамтамасыз ету мақсатында ӛңдеу. Сәуленің
изотоптық кӛздерімен де, сонымен қатар
электрондық үдеткіштермен де жүзеге
асырылады. Оңай механизацияланады және
автоматтандырылады. Кӛптеген жағдайларда
транспорттық тарада да жүзеге асырылуы
мүмкін.
Сто́йкость (материалов, изделий)
Stability
Способность
материалов,
изделий,
Тӛзімділік
(материалдардың,
бұйымдардың)
Stability
306
аппаратов сохранять свои функциональные
свойства при внешних воздействиях.
Сыртқы
әсерлерде
материалдардың,
бұйымдардың,
аппараттардың
ӛз
функционалдық қасиеттерін сақтай алу
қабілеті.
стойкость аппаратуры радиационная /
radiation resistance of devices — cвойство
(способность) электронной
аппаратуры
выполнять свои функции и сохранять свои
параметры в пределах, установленных
нормами и стандартами, во время и после
воздействия ионизирующих излучений.
— аппаратураның радиациялық төзімділігі
/ radiation resistance of devices — электрондық
құралдардың иондаушы сәулелердің әсері
кезінде және содан кейін ӛз функцияларын
орындай алу және ӛз параметрлерін қалыпты
және
стандарттарда
тағайындалған
аралықтарда сақтай алу қабілеті.
стойкость коррозионная / corrosion
resistance — cпособность металлического
материала сопротивляться коррозионному
воздействию
среды.
Качественно
и
количественно определяется скоростью
коррозии (коррозионными потерями массы
материала с единицы площади поверхности
образца в единицу времени). Кроме того,
характеризуется объѐмом выделившихся
или поглощѐнных газов в процессе
коррозии,
уменьшением
толщины
испытываемого образца или изменением
какого-либо
показателя
механических
свойств
за
определѐнное
время
коррозионных испытаний.
коррозиялық
төзімділік / corrosion
resistance — металл материалдардың ортаның
коррозиялық әсеріне қарсы тұру қабілеті.
Сандық және сапалық тұрғыда коррозияның
жылдамдығымен (уақыт бірлігінде үлгі
бетінің
бірлік
ауданындағы
материал
массасының
коррозиялық
шығынымен)
анықталады. Сонымен қатар, коррозия
процесі кезінде бӛлінген немесе жұтылған газ
кӛлемімен, сыналушы үлгі қалыңдығының
кемуімен немесе белгілі бір коррозиялық
сынақтар кезінде қандай да бір механикалық
қасиеттерінің ӛзгерісімен сипатталады.
стойкость материалов радиационная /
material radiation resistance — cпособность
материалов
сохранять
исходный
химический состав, структуру и свойства в
процессе и (или) после воздействия
ионизирующих излучений. Радиационная
стойкость существенно зависит от вида
радиации,
величины
и
мощности
поглощенной дозы, режима облучения
(непрерывное
или
импульсное,
кратковременное или длительное), условий
эксплуатации
материала
(температура,
давление,
механические
нагрузки,
магнитное
или
электрическое
поле),
размеров образца материала, его удельной
поверхности и других факторов. На
практике изменение свойств материала
сопоставляется
с
величиной,
характеризующей
величину
воздействующего излучения, например, с
потоком
(флюенсом)
нейтронов
или
поглощенной
дозой.
Количественной
характеристикой также часто служит
максимальное
(предельное)
значение
поглощенной дозы и (или) мощности
поглощенной дозы излучения, при которых
—
материалдардың
радиациялық
төзімділігі / material radiation resistance —
материалдардың иондаушы сәулелердің әсері
кезінде және(немесе) одан кейін бастапқы
химиялық
құрамын,
құрылымын
және
қасиеттерін сақтай алу қабілеті. Радиациялық
тӛзімділік
радиация
түріне,
жұтылған
дозаның мӛлшері мен қуатына, сәулелену
режиміне(үздіксіз
немесе
үздікті,
қысқауақытты және ұзақ), материалды
қолдану шарттарына( температура, қысым,
механикалық жүктемелер, магниттік немесе
электрлік
ӛріс),
материал
үлгісінің
ӛлшемдеріне, оның меншікті бетіне және
басқа да факторларға тәуелді. Практикада
материал қасиеттерінің ӛзгерісі әсер етуші
сәулені сипаттаушы шамамен, мысалы,
нейтрондардың
немесе
жұтылған
доза
ағынымен(флюенспен)
қатар
қойылады.
Мӛлшерлік сипаттама ретінде жұтылған
дозаның максимал(шекті) мәні және(немесе)
сәуленің жұтылған дозасы қуаты да
қолданылады. Бұл кезде материал нақты
қолдану шарттарында(немесе қандай да бір
сипаттаушы
параметр
мәні
ӛзгерісінің
берілген дәрежесіне дейін) жарамсыз болып
307
материал становится непригодным для
конкретных условий применения (или до
заданной степени изменения значения
какого-либо характерного параметра).
Обычно
проводят
ускоренные
радиационные испытания в лабораторных
условиях,
имитирующих
эксплуатационные.
қалады. Негізінен қолданыстағыға ұқсас
лабороториялық
шарттарда
үдетілген
радиациялық сынақтар жүргізіледі.
Сто́ки дефе́ктов
Defect drains
Области, в сторону которых мигрируют и
там поглощаются дефекты кристаллической
решѐтки. Таковыми являются границы
зѐрен, поверхности, дислокации и т.д.
Ақаулар ағындары
Defect drains
Ақаулар сол бағытта миграцияланып және
сонда жұтылатын кристаллторының облысы.
Дәндер шекарасы, беттер, дислокациялар
және т.б. осындай облыстар болып табылады.
Столб положительный
Positive discharge column
Часть столба тлеющего разряда (участок
между анодным тѐмным пространством и
фарадеевым тѐмным пространством). В
области
положительного
столба
электропроводность среды максимальна, а
напряжѐнность
электрического
поля
минимальна.
Как
следствие
этого,
объѐмный заряд отсутствует. Ионизация
осуществляется электронным ударом, а
уход заряженных частиц (в радиальном
направлении) – в результате амбиполярной
диффузии.
При
малых
значениях
произведения pd (p – давление газа, d –
диаметр разрядной области) скорость
ионизации падает, а вероятность ухода
заряженных частиц возрастает. В результате
существование
положительного
столба
становится невозможным. Критическое
значение произведения pd сильно зависит
от сорта газа.
Оң бағана
Positive discharge column
Солғын разряд бағанының бӛлігі (анодтық
қара кеңістік пен фарадейлік қара кеңістік
арасындағы орын). Оң бағана облысында
ортаның электрӛткізгіштігі максимал, ал
электр ӛрісінің кернеулігі минимал болады.
Осының
салдарынан
кӛлемдік
разряд
болмайды. Иондану электрондық соққымен,
ал зарядтардың кетуі(радиалды бағытта)
амбиполярлы диффузия нәтижесінде жүзеге
асады. pd кӛбейтіндісінің (p - газдың
қысымы, d – разрядтық облыстың диаметрі)
аз
мәндерінде
иондану
жылдамдығы
тӛмендейді, ал зарядталған бӛлшектердің
кету ықтималдылығы артады. Нәтижесінде
оң бағананың болуы мүмкін емес болады. pd
кӛбейтіндісінің шекті мәні газдың түріне
тәуелді.
Столкнове́ния атомов (атомных частиц)
Collisions
Элементарные акты соударения двух
атомов или атомных частиц (молекул,
электронов или ионов) при их сближении на
расстояния, сравнимые с их размерами. При
этом структура и состав их ядер не
меняются.
Атомдардың
соқтығысуы
(атомдық
бӛлшектердің)
Collisions
Екі
немесе
атомдық
бӛлшектердің
(молекулалардың, электрондардың немесе
иондардың)
ӛз
ӛлшемдеріне
жуық
қашықтыққа
жақындауы
кезіндегі
соқтығысуларының элементар актілері. Бұл
кезде олардың ядроларының құрылымы мен
құрамы ӛзгеріссіз қалады.
столкновения бинарные(парные) / binary
collisions — столкновения, в которых
участвуют две частицы.
бинарлы соқтығыстар(жұптық) / binary
collisions — екі бӛлшектің соқтығысуы.
столкновения ионизирующие / ionization
collision— столкновения, при которых
происходят акты ионизации.
иондаушы
соқтығысулар
/
ionization
collision — иондану актысы жүзеге асатын
соқтығысулар.
308
столкновения неупругие / non-elastic
collisions — столкновения, при которых
изменяются
внутренние
энергии
сталкивающихся частиц (они переходят на
другие уровни энергии). Соответственно, не
сохраняется
их
полная
кинетическая
энергия. При этом меняется электронное
состояние атома либо колебательное или
вращательное состояние молекулы.
серпімсіз
соқтығысулар
/
non-elastic
collisions — соқтығысушы бӛлшектердің ішкі
энергиялары ӛзгеріске ұшырайтын (олар
басқа энергиялық деңгейлерге ауысады)
соқтығысулар. Сәйкесінше, олардың толық
кинетикалық энергиясы сақталмайды. Бұл
кезде атомның электрондық күйі болмаса
молекуланың тербелу немесе айналу күйі
ӛзгеріске ұшырайды.
столкновения тройные — столкновения, в
которых участвуют три частицы.
үштік
соқтығысулар — үш бӛлшек
қатысатын соқтығысулар.
столкновения упругие / elastic collisions —
столкновения, при которых суммарная
кинетическая
энергия
соударяющихся
частиц остаѐтся прежней - она лишь
перераспределяется между частицами, а
направления движения частиц меняются.
столкновения упругие / elastic collisions —
соқтығысушы
бӛлшектердің
қосынды
кинетикалық энергиясы бастапқыдағыдай
қалып, тек бӛлшектер арасында қайта
үлестірілетін, ал бӛлшектердің қозғалыс
бағыттары ӛзгеретін соқтығысулар.
Стра́гглинг
Struggling
Разброс пробегов тормозящихся ионов в
веществе в результате флуктуации потерь
их энергии на ионизацию.
Стра́гглинг
Struggling
Заттардағы тежелуші иондар жолдарының
иондануғы шығындаған энергияларының
флуктуациясы нәтижесінде шашырауы.
страгглинг пробега ионов относительный
/ relative ion path struggling — страгглинг
пробега
ионов,
отнесѐнный
к
их
проективной длине пробега.
иондардың
салыстырмалы
жүгіруі
страгглингі / relative ion path struggling —
иондардың жүгіру страгглингінің олардың
жүріп
ӛткен
жолы
ұзындығының
проекциясына қатынасы.
страгглинг пробега ионов продольный /
longitudinal ion path struggling — проекция
страгглинга
пробега
ионов
на
ось,
параллельную
направлению
движения
пучка.
иондардың бойлық жүгіруі страгглингі /
longitudinal ion path struggling — иондардың
жүгіруі страгглингінің шоқ қозғалысы
бағыты бойына параллель бағытталған осіне
проекциясы.
Стра́ты
Stratum (от лат. stratum — настил, слой)
Неподвижные или движущиеся зоны
неравномерной
светимости,
регулярно
чередующиеся с темными промежутками в
положительном столбе газового разряда
низкого давления, например, тлеющего
разряда.
Стра́ттар
Stratum (лат. stratum — тӛсеніш қабат)
Тӛмен қысымды газ разрядының оң
бағанындағы күңгірт аймақтармен тұрақты
алма-кезек
ауысып
отыратын
жарқырағыштығы бірқалыпсыз қозғалмалы
немесе қозғалмайтын аймақтар.
Достарыңызбен бөлісу: |