Ақылбеков Ә. Т., Кривобоков В. П., Даулетбекова А. К
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
Траектория частицы Trajectory of particle Линия, описываямая заряженной частицей в процессе ее движения относительно выбранной системы координат. Бӛлшек траекториясы Trajectory of particle Таңдалған координата жүйесіне қатысты бӛлшектің қозғалысы процесінде зарядталған бӛлшек сызатын сызық.
от англ track — след, путь Видимый след, оставляемый заряженной частицей (или атомным ядром) в веществе детектора частиц и воспроизводящий траекторию еѐ движения. Заряженная частица, двигаясь в нейтральной среде детектора (газ, жидкость, твердое тело), вызывает за счет электромагнитных сил ионизацию (а также возбуждение и поляризацию) атомов среды. При этом вдоль пути движения частицы появляются свободные заряды (электроны и ионы). В определенных условиях дорожку
свободных электронов и ионов, созданную пролетающей заряженной частицей, можно сделать видимой. Это осуществляется в так называемых трековых детекторах. Трек ағыл. track — із, жол Иондалған бӛлшектің тіркегіш детектор затында қалдырған және оның қозғалыс траекториясын қайталайтын кӛрінетін із. Зарядталған бӛлшек детектордың бейтарап ортасында (газ, сұйық, қатты дене) қозғала отырып, электромагниттік күштер есебінен атомдық ортаның иондалуын (сондай-ақ қозуы мен поляризациясын) тудырады. Осылайша бӛлшектің қозғалыс жолының бойында еркін зарядтар (электрондар мен иондар) пайда болады. Белгілі бір жағдайда ұшып ӛткен зарядталған бӛлшек туғызған еркін электрондар мен
иондарды кӛрінетіндей етуге болады. Бұл тректік детекторларда жүзеге асырылады.
Latent track 1.
макродефект в твердом теле, вытянутый вдоль траектории тормозящегося высокоэнергетического иона (данное определение используется в радиационной физике твердого тела). 2. Специфический макродефект в твердом теле,
вытянутый вдоль
траектории тормозящегося высокоэнергетического иона и не подвергавщийся травлению химическим реагентом (это определение используется в минералогии, кристаллохимии и т.д.) Жасырын трек Latent track 1. Тежеуші жоғары энергетикалық ион траекториясын бойлай созылған қатты денедегі спецификалық макроақау. (берілген түсінік
қатты дененің
радиациялық физикасында қолданылады). 2.Тежеуші жоғары энергетикалық ион траекториясын бойлай созылған және химиялық реагентпен ӛңдеуге ұшырамаған қатты денедегі спецификалық макроақау (бұл түсінік
минералогияда, кристалды химияда және т.б қолданылады). Тре́ние радиацио́ нное (реа ́ кция излуче́ния) Radiation reaction Сила, действующая на ускоренно движущуюся заряженную частицу со
Radiation reaction Үдемелі қозғалып келе жатқан зарядталған бӛлшекке ӛзі туындатқан сәуленің электромагниттік ӛрісі тарапынан әсер ететін 329
стороны создаваемого ею
электромагнитного поля излучения и приводящая к торможению частицы; работа этой силы равна энергии, уносимой
және бӛлшектің тежелуіне алып келетін күш; бұл күштің жұмысы сәуленің алып кеткен энергиясына тең. Тре́ние Friction Үйкеліс Friction трение внешнее / external friction — механическое сопротивление, возникающее в плоскости касания двух соприкасающихся тел при
их относительном перемещении. сыртқы үйкеліс / external friction — бір- біріне жанасып тұрған екі дененің бір-біріне қатысты салыстырмалы қозғалысы кезінде пайда болатын механикалық кедергісі. трение внутреннее / internal friction — затухание упругих колебаний в материале, обусловленное внутренними процессами, приводящими к необратимому рассеиванию механической энергии при деформации вследствие преобразования ее в тепловую. ішкі үйкеліс / internal friction — деформация кезінде механикалық энергияның жылулық энергияға түрленуінің салдарынан, оның қайтымсыз шашырауына алып келетін ішкі процестердің нәтижесінде материалдағы серпімді тербелістің ӛшуі. трение качения внешнее / external rolling friction — механическое сопротивление, возникающее в зоне контакта при качении одного тела по другому; силы трения качения очень малы по сравнению с силами трения скольжения. сыртқы тербеліс үйкелісі / external rolling friction — бір дененің екінші бір дене бетінде тербелуі кезінде олардың әсерлесу аймағында туындайтын механикалық кедергі; тербелмелі үйкеліс күші сырғанау үйкеліс күшімен салыстырғанда ӛте аз. трение скольжения внешнее (контактное трение) / sliding fraction — механическое сопротивление движению одного тела по поверхности другого; в очаге деформации возникает при взаимодействии инструмента и обрабатываемого материала.
— бір дененің басқа бір дененің бетімен қозғалысына әсер ететін механикалық кедергі. Деформация құрал
мен дәнекерленуші заттың арасындағы әсерлесу кезінде іске асады.
Crack
Преимущественно двухмерный дефект — нарушение сплошного материала с образованием свободных поверхностей. См. также трещиностойкость. Сызат Crack
Еркін беттердің пайда болуының әсерінен бүкіл материалдың бұзылуы. Мұндай ақаулар негізінен екі ӛлшемді болып келеді. Сон. қ . қараңыз: Сызатқа төзімділік Трещиносто́йкость Crack growth resistance Способность материала сопротивляться развитию трещин (разрушению) при однократном, циклическом и замедленном разрушении.
Crack growth resistance Материалдың бірдүркін, циклдік және баяу қирауы кезіндегі сызаттардың дамуына қарсы тұру қасиеті.
Triboluminescence Люминесценция, возникающая при трении или разрушении кристаллов. См. также люминесценция.
Triboluminescence Кристалды ысқылағанда немесе оның қирауы кезінде пайда болатын люминесценция. Сон. қ . қараңыз: люминесце́нция
Tribology Естественно-научная и общетехническая дисциплина, изучающая процессы трения и изнашивания, возникающие при взаимном
Tribology Қоршаған газды немесе сұйық ортаның болуы мен болмауы кезінде байланысушы қатты денелердің ӛзара орын ауыстыруы
330
перемещении контактирующих твердых тел в отсутсвии и при наличии окружающей газовой или жидкостной среды. кезінде туындайтын үйкеліс пен ескіру процестерін зерттейтін жаратылыстану- ғылыми және
жалпы техникалық дисциплина.
X-ray tube Электровакуумный прибор — источник рентгеновского излучения, например, в камерах для рентгеноструктурного анализа.
X-ray tube Рентген сәулелерінің кӛзі болып табылатын электровакуумды құрылғы. Мысалы,
рентгенді құрылымдық талдауға арналған камераларда қолданылады. Трубки дрейфовые Drift tubes Система сосны расположенных вдоль прямой линии полых металлических трубок в вакуумной камере ускорителя заряженных частиц. Частица покидает источник и летит сквозь эти трубки. На них подается переменное электрическое поле, которое действует на частицу лишь когда она пролетает через зазор между ними (внутри трубок поле экранируется). Таким образом, в трубках частицы летят по инерции – дрейфурт, т.е. движутся с постоянной скоростью (поэтому их
называют дрейфовыми). Дрейфті түтікшелер Drift tubes Зарядталған бӛлшектер үдеткішінің вакуумды камерасында қуыс
металл түтікшелердің тік сызықтарын бойлай орналасқан қарағай жүйесі. Бӛлшек қайнар кӛзді тастап осы түтікшелер бойымен ұшады. Бӛлшекке олардың арасындағы саңылау арқылы ұшып шыққанда (түтікшелер ішінде ӛріс қалқаланады) ғана әсер ететін айнымалы электр ӛрісі беріледі. Демек, түтікшелерде бӛлшектер дрейфурт инерциясы бойынша ұшады яғни
тұрақты жылдамдықпен (сондықтан да оларды дрейдты деп атайды) қозғалады. Туннелирование межзонное (пробой зинеровский) Band-to-band tunneling Туннелирование электронов из валентной зоны диэлектрика или полупроводника в зону проводимости через запрещенную зону под действием электрического поля. Его можно рассматривать как рождение пары- электрон – дырка в электрическом поле. См.также эффект туннельный (в ст.
Band-to-band tunneling Электрондарды диэлектрик немесе жартылайӛткізгіштің валентті аймағынан электрлі ӛрістің әсерімен тыйым салынған аймақ
арқылы ӛткізгіштік аймағына туннельдеу. Оны жұп-электронның тууы – электрлік ӛрістегі кемтік деп қарастыруға болады. Сон.қ.қара. туннельді эффект (ст.эффект)
Plasma turbulence Хаотическое, детально невоспроизводимое пространственно-временно́е изменение параметров плазмы, неустойчивой относительно возбуждения сразу многих ее степеней свободы (колебаний, волн и вихрей разл. типов) до уровня, заметно выше теплового. Плазманың турбуленттілігі Plasma turbulence Бір мезгілде бірнеше еркіндік дәрежелерінің қозуына қатысты орнықсыз, хаостық, дәлме- дәл қайталауға келмейтін, кеңістікті- уақыттық плазма параметрлерінің ӛзгерісі.
Angle
Неограниченная геометрическая фигура, образованная двумя лучами (сторонами У Бұрыш Angle
Бір нүктеден шығатын (бұрыш шыңдары) екі сәуледен жасалған (бұрыш жақтарымен) 331
угла), выходящими из одной точки (вешины угла). Является пространственной характеристикой физических параметров многих процессов. шектеусіз геометриялық фигура. Кӛптеген процестердің физикалық параметрлерінің кеңістікті сипаттамасы болып табылады. угол диэлектрических потерь / dielectric loss
angle, lose
angle — величина, характеризующая отношение энергии, поглощѐнной диэлектриком за период колебаний, к средней энергии переменного электрического поля в диэлектрике. диэлектриктік шығын бұрышы / dielectric loss angle, lose angle — диэлектриктегі айнымалы электр ӛрісінің бір тербеліс периоды кезіндегі диэлектриктің жұтқан энергиясының осы
ӛрістің орташа
энергиясына қатынасын сипаттайтын шама. угол каналирования критический / critical channeling angle — максимальный угол между осью
структурного канала
кристаллической решетки и вектором скорости частицы, когда она может войти в режим каналирования (см. ст. каналирование
channeling angle — кристалл торының құрылымдық арнасы мен ол каналдану режиміне кіре алатын кездегі бӛлшек жылдамдығы векторының арасындағы максималь бұрыш ( қараңыз зарядталған бөлшектердің каналдануы ). угол отражения / angle of reflection — угол между
направлением распространения отражѐнной волны и перпендикуляром к поверхности раздела двух сред, на которой происходит отражение волны.
шағылған толқынның таралу бағыты мен осы шағылу процесі іске асатын екі ортаны бӛліп тұрған бетке тұрғызылған перпендикуляр арасындағы бұрыш.
между
направлением распространения падающей волны и перпендикуляром к поверхности раздела двух сред, на которую падает волна.
толқынның таралу бағыты мен толқын түсетін екі ортаны бӛліп тұрған бетке тұрғызылған перпендикуляр арасындағы бұрыш.
между
направлением распространения преломлѐнной волны и перпендикуляром к поверхности раздела двух сред, на которой происходит преломление.
толқынның таралу бағыты мен толқын сынатын екі ортаны бӛліп тұрған бетке тұрғызылған перпендикуляр арасындағы бұрыш.
между направлениями векторов начального и конечного импульсов рассеиваемой частицы. шашырау бұрышы / scattering angle — шашыраған бӛлшектердің бастапқы және соңғы импульс векторларының арасындағы бұрыш. угол трения / angle of friction, angle of repose — угол, тангенс которого равен коэффициенту трения скольжения.
repose — тангенсі сырғанау үйкелісінің коэффициентіне тең бұрыш.
angle — угол между поверхностью тела и касательной плоскостью к искривленной поверхности жидкости в точке ее контакта с телом; характеризуется межмолекулярным взаимодействием на границе
соприкосновения твердого тела, жидкости и газа. жұғу бұрышы / marginal angle — дене беті мен сұйықтың денемен жанасқан нүктесінде қисайған бетіне жанама арасындағы бұрыш; қатты дене, сұйық және газдың жанасу шекарасындағы молекулааралық әсерлесумен сипатталады.
Ion impact Взаимодействие ускоренного иона с
Ионды соққы Ion impact Салдары серпімді, серпімсіз шашырау немесе ядролық реакция болатын үдетілген ионның 332
следствием которого становится упругое, неупругое рассеяние или ядерная реакция. атом, молекула немесе басқа бӛлшекпен ӛзара әсерлесуі.
Thermal shock Развитие высоких напряжений в материале, связанное с резким перепадом температур. Жылулық соққы Thermal shock Температураның бірден түсуіне байланысты материалда жоғары қысымдардың дамуы. Удар тепловой Thermal shock Возникновение и развитие высоких механических напряжений в материале, связанное с резким перепадом температур.
Thermal shock Материал температурасының күрт тӛмендеуі салдарынан жоғары механикалық кернеудің туындауы.
Elongation, extension, enlargement Величина пластической деформации материала (образца, изделия) после разрыва в условиях одноосного растяжения.
Elongation, extension, enlargement Бірості созу жағдайында үзілуден кейінгі материалдың пластикалық деформациясының шамасы.
percent elongation, elongation — отношение изменения линейного размера тела при растяжении к его
первоначальному значению. салыстырмалы ұзару / tensile strain, percent elongation, elongation — дененің созу кезіндегі сызықтық ӛзгерісінің оның
бастапқы мәніне қатынасы. У́зел вакансио́нный Vacancy Узел пространственной решетки кристалла, не занятый атомом. См. также вакансия.
Vacancy Кристалдың кеңістіктік торының атомы жоқ түйіні.
Сон. қ . қараңыз: вакансия. Умножитель фотоэлектронный Photoelectric multiplier, multipier photocell Прибор для
преобразования слабых
световых сигналов в электрические. Его действие основано на фотоэлектронной и вторичной электронной эмиссиях.
Photoelectric multiplier, multipier photocell Әлсіз жарық
сигналдарын электрлі сигналдарға түрлендіретін құрал. Оның әсері фотоэлектронды және екіншілік электронды эмиссияларға негізделген.
Hardening Повышение сопротивления материала
под действием внешних нагрузок. Материалдың беріктелуі Hardening Материалдың сыртқы жүктеме әсерінен туындайтын пластикалық деформация мен қирау процесіне қарсы тұру қабілетінің артуы. упрочнение лазерное / laser hardening — процесс
поверхностного упрочнения, использующий лазер для быстрого нагрева поверхности. упрочнение лазерное / laser hardening — бетті жылдам қыздыру мақсатында лазер қолданылатын бетті беріктеу процесі.
— процесс поверхностного упрочнения материалов и изделий с использованием плазмы. упрочнение плазменное / plasma hardening — плазманы қолдана отырып материалдар мен бұйымдарды беттік беріктеу процесі.
Elasticity; pressure, tension Свойство тел изменять форму и размеры под действием нагрузок и самопроизвольно восстанавливать исходную конфигурацию при прекращении внешних воздействий. Серпімділік Elasticity; pressure, tension Дененің жүктеме әсерінен формасы мен ӛлшемдерін ӛзгерту және сыртқы әсерлер тоқтаған кезде ӛзінің бастапқы пішінін ӛздігінен қалпына келтіру қасиеті. |