—
удаление
микронеровностей с поверхности твѐрдого
ионды-сәулелі тегістеу / ion-beam polishing
— үдетілген иондармен тозаңдандыру,
жоғары қарқынды иондық шоқтың кӛмегімен
366
тела в результате распыления ускоренными
ионами, испарения атомов из жидкой фазы
на
поверхности,
созданной
высокоинтенсивным ионным пучком, или
залечивание
дефектов
в
результате
перераспределения вещества в жидкой фазе
вдоль поверхности.
жасалған
беттің
сұйық
фазасынан
атомдардың булануы нәтижесінде қатты дене
бетінен микротегіссіздіктерді алып тастау
немесе бет бойындағы сұйық фазада заттың
қайта үлестірілуі нәтижесінде ақауларды
жою процесі.
шлифовка
(полировка)
электронно-
лучевая / electron-beam polishing— удаление
микронеровностей с поверхности твѐрдого
тела в результате испарения атомов из
жидкой фазы на поверхности, созданной
высокоинтенсивным электронным пучком,
или залечивание дефектов в результате
перераспределения вещества в жидкой фазе
вдоль поверхности.
электронды-сәулелі тегістеу / electron-beam
polishing
—
үдетілген
иондармен
тозаңдандыру,
жоғары
қарқынды
электрондық шоқтың кӛмегімен жасалған
беттің сұйық фазасынан атомдардың булануы
нәтижесінде
қатты
дене
бетінен
микротегіссіздіктерді алып тастау немесе бет
бойындағы сұйық фазада заттың қайта
үлестірілуі нәтижесінде ақауларды жою
процесі.
Шлюзование
Locking, lockage
Загрузка
(или
выгрузка) изделия
в
вакуумную камеру плазменной установки,
ускорителя и т.д. через специальный шлюз,
без потери вакуума или специально
созданной газовой среды.
Шлюздау
Locking, lockage
Ваккумның немесе арнайы жасалған газды
ортаның шығынысыз арнайы шлюз арқылы
плазмалық
құрылғының
вакуумды
камерасына, үдеткішке және т.б бұйымның
ендірілуі (немесе шығарылуы).
Э
Эвтектика
Eulectic
(от греч. eutektos – легко
плавящийся)
1.Смесь двух или более твердых фаз,
одновременно
кристаллизующихся
из
расплава
при
температуре
ниже
температуры
плавления
отдельных
компонентов или любых других их смесей
(твердая эвтектика). 2. Жидкий расплав или
раствор, из которого возможна такая
кристаллизация (жидкая эфтектика).
Э
Эвтектика
Eulectic
(от
греч.
eutektos
–
легко
плавящийся)
Жеке компоненттердің немесе олардың кез
келген
басқа
қоспаларының
(қатты
эвтектика)
температурасынан
тӛмен
температурада
балқымадан
біруақытта
кристалданушы екі немесе бірнеше қатты
фазалар қоспасы. 2. Осындай кристаллдану
(сұйық эфтектика) мүмкін болатын сұйық
балқыма немесе ерітінді.
Эжекция
Ejection
Процесс смешения двух каких-либо сред
(пара и воды, воды и песка и т.п.), в
котором
одна
среда,
находясь
под
давлением, воздействует на другую и,
увлекая за собою, выталкивает ее в
необходимом направлении.
Эжекция
Ejection
Қандай да бір екі ортаның араласу процесі.
Мұнда жоғары қысымда тұрған бір орта
екіншісіне әсер етіп, оны қажетті бағытқа
итереді.
Эквивалент рентгена физический — см. ФЭР.
Рентгеннің физикалық баламасы- ФЭР-ді қараңыз.
Экран защитный
Shield
Поглотитель или отражатель, помещаемый
между
источником
ионизирующего
Қорғаныш экраны
Shield
Адамдардың, қондырғының немесе басқа
объектілердің сәулеленуін мүмкін деңгейге
367
излучения и людьми, оборудованием или
другими объектами с целью ослабления
излучения до допустимого уровня.
дейін әлсірету мақсатында олар мен
иондаушы сәуле кӛзінің арасына қойылатын
шағылдырғыш немесе жұтқыш.
Экситон
Exciton (от греч. Excito — возбуждать)
Квазичастица
в
полупроводнике
или
диэлектрике,
представляющая
собой
электронное возбуждение, мигрирующее по
кристаллу и не связанное с переносом
электрического
заряда
и
массы.
Представление об экситоне было введено в
1931 Я. И. Френкелем. Он объяснял
отсутствие
фотопроводимости
у
диэлектриков при поглощении света тем,
что поглощѐнная энергия расходуется не на
создание носителей тока, а на образование
экситона. В молекулярных кристаллах
экситон представляет собой элементарное
возбуждение
электронной
системы
отдельной молекулы, которое благодаря
межмолекулярным
взаимодействиям
распространяется по кристаллу в виде
волны
(экситон
Френкеля).
В
полупроводниках экситон представляет
собой
водородоподобное
связанное
состояние электрона проводимости и дырки
(экситон Ванье—Мотта).
Экситон
Exciton (гр. Excito — қоздыру)
Кристалл бойымен қозғалатын, бірақ электр
заряды
және
масса
тасымалдаумен
байланысты емес электрондық қозу түріндегі
жартылай ӛткізгіштегі немесе диэлектриктегі
квазибӛлшек. Экситон түсінігін 1931 жылы
Я.И.Френкель енгізген. Ол диэлектриктердегі
жарықты жұту кезіндегі фотоӛткізгіштіктің
жоқтығын
жұтылған
энергияның
ток
тасымалдаушыларды
туындатуға
емес,
экситонның
туындауына
кететіндігімен
түсіндірді.
Экситон
молекулалық
кристалдарда
жеке
молекуланың
электрондық жүйесінің молекула аралық
әсерлесу нәтижесінде кристалда толқын
түрінде таралатын элементарлы қозуын
бейнелейді (Френкель экситоны). Жартылай
ӛткізгіштерде экситон ӛткізгіштік электроны
мен кемтіктің сутегі тәрізді байланыс күйін
түрінде болады (Ванье-Мотт экситоны).
Экспандер
Expander
Элемент
ионного
источника,
представляющий собой расширительный
сосуд (с отверстием для проникновения
плазмы), в котором образуется плазменный
эмиттер с развитой поверхностью.
Экспандер
Expander
Дамыған беті бар плазмалық эмиттер пайда
болатын кеңейткіш ыдыс (плазманың енуіне
арналған саңылауы бар) тәрізді ионды кӛз
элементі.
Экстинкция
Extinction
Ослабление пучка света (или др. излучения)
при его распространении в веществе в
результате совместного поглощения и
рассеяния света.
Экстинкция
Extinction
Жарықты
шашырату
және
жұту
процестерінің салдарынан жарық (немесе
басқа сәуле) шоғының әлсіреуі.
Экстракция / экстраги́рование
Extraction
(от позднелат. extractio -
извлечение)
Процесс разделения смеси жидких или
твердых веществ с помощью избирательных
(селективных)
растворителей
(экстрагентов).
Процесс
экстракции
включает три последовательных стадии:
смешение исходной смеси веществ с
экстрагентом; механическое разделение
(расслаивание) двух образующихся фаз;
удаление экстрагента из обеих фаз и его
Экстракция / экстраги́рование
Extraction (кейінгі лат. extractio - шығару)
Сұйық және қатты заттардың қоспаларын
таңдамалы
(селективті)
еріткіштердің
(экстрагенттер) кӛмегімен айыру процесі.
Экстракция процесі үш тізбекті кезеңнен
тұрады:
заттың
бастапқы
қоспасын
экстрагентпен араластыру; пайда болған екі
фазаның механикалық бӛлінуі; екі фазадан
да экстрагенттерді алып тасау және оларды
қайта қолдану үшін регенерациялау.
368
регенерацию
для
повторного
использования.
Эктон
Ecton, от первых букв англ. слов explosive
centor (взрывной центр) или emissive centor
(эмиссионный центр).
Новое
понятие,
не
являющееся
общепринятым; известны две трактовки.
1.
Микровзрыв на поверхности катода,
вызванный перегревом вещества (обычно
морфологического дефекта, микроострия)
из-за большой плотности энергии (порядка
10 КДж/г). Сопровождается короткой по
времени (около 10
-8
с) эмиссией лавины
(отдельной порции) электронов, количество
которых составляет 10
11
- 10
12
штук.
Эктоны имеют место в электрических
разрядах в вакууме, в катодном пятне
вакуумных дуг, в объѐмных газовых
разрядах, в псевдоискровых и коронных
разрядах и т.д.
2.
Сообщество электронов (лавина,
порция), покидающее поверхность металла
при микровзрыве.
Эктон
Ecton, explosive centor (жарылу орталығы)
немесе emissive centor (эмиссиялық орталық)
деген ағ. сӛздерінің бас әріптерінен алынған.
Танымал емес жаңа түсінік; екі түрлі
түсіндірмесі белгілі.
1. Үлкен тығыздықты энергияның (10 КДж/г)
әсерінен
заттың
жоғары
қызуынан
туындайтын катодтың бетіндегі микро
жарылыс. Саны 10
11
- 10
12
дананы құрайтын қысқа уақытты (шамамен
10
-8
с)
электрондардың
кӛшкінінің
эмиссиясымен
(жекелеген
порциясы)
қабаттаса жүреді. Эктондар вакуумдағы
электрлік
разрядтарда,
вакуумдық
доғалардың катодтық дақтарында, кӛлемді
газ разрядтарында және т.б. орын алады.
2. Микрожарылыс кезінде металдың бетінен
ұшып
шығатын
электрондар
жиыны(кӛшкіні, порциясы).
Электродиффузия
Electrodiffusion
Перенос
вещества
в
расплавах
с
электронной или дырочной проводимостью
(например, сплавов Na с K, Hg с Cd, Ga с
As)
при
пропускании
постоянного
электрического тока.
Электрлі диффузия
Electrodiffusion
Электрондық немесе кемтіктік ӛткізгіштігі
бар ерітінділердің бойымен тұрақты электр
тогы ӛткен кездегі заттардың тасымалдануы.
Электроды плазменные
Plasma electrode
Плазменные поверхности, образующиеся
непосредственно у поверхности электродов
(катодов
и
анодов)
и
обладающие
повышенной электронной эмиссией.
Плазмалық электродтар
Plasma electrode
Тура
электродтардың
(катодтың
және
анодтың) бетінде пайда болатын және
жоғары электрондық эмиссияға ие плазмалық
беттер.
Электрод фокусирующий
Focusing electrode
Специальный
электрод
в
источнике
заряженных частиц для фокусровки пучка.
Например, электронная пушка состоит из
катода,
управляющего
электрода
(модулятора), ускоряющего электрода и
одного и более анодов. При наличии двух и
более анодов первый анод принято
называть «фокусирующий электрод».
Тоғысушы электрод
Focusing electrode
Шоқты
тоғыстыру
үшін
зарядталған
бӛлшектер
кӛзіндегі
арнайы
электрод.
Мысалы, электронды зеңбірек катодтан,
басқарушы
электродтан
(модулятордан),
үдетуші электродтан және бір немесе
бірнеше анодтардан тұрады. Екі және одан да
кӛп анодтардың болуы кезінде бірінші
анодты «тоғысушы электрод» деп атау
қабылданған.
Электродиффузия – см. ст диффузия
Электродиффузия – қара ст. диффузия.
Электрокристаллизация
Electro-crystallization
Электрлі кристалдану
Electro-crystallization
369
Электроосаждение,
кристаллизация
металлов и сплавов на катоде при
электролизе растворов и расплавов солей.
Рост
кристаллов
при
электрокристаллизации металлов имеет
много общего с кристаллизацией из пара
или раствора. Фактором, определяющим
перенасыщение
при
электрокристаллизации,
является
перенапряжение, возникающее на электроде
в ходе электрохимической реакции.
Катодта
ерітінділердің
және
тұздар
балқымаларының
электролизі
кезінде
металдар мен қорытпалардың кристалдануы
мен электрлі тұндырылуы. Металдардың
электрлі
кристалдануы
кезіндегі
кристалдардың ӛсуі будан немесе ерітіндіден
кристалдануға
ұқсас.
Электрокристализациялану
кезіндегі
шамадан тыс қанығуды анықтайтын фактор
электрохимиялық реакцияның барысында
электродта туындайтын кернеудің шамадан
тыс артуы болып табылады.
Электролиз
Electrolysis (от электро…и греч. lysis –
разложение, растворение, распад)
Совокупность электрохимических реакций
(т.е. химических реакций с участием
свободных электронов), протекающих на
поверхностях электродов в гальванической
цепи
при
пропускании
через
нее
электрического тока от внешнего источника
и приводящих к химическому разложению
растворителя
или
др.
компонентов
электролита (ионного проводника) и к
образованию новых веществ.
См. также электролиты.
Электролиз
Electrolysis (электр…және гр. lysis – ыдырау,
еру)
Электролит (иондық ӛткізгіш) құрамындағы
еріткіштердің
немесе
басқа
да
компоненттерінің ыдырауына және жаңа
заттардың пайда болуына алып келетін,
гальваникалық
тізбекте
тұрақты
ток
жүргенде ондағы электродтар бетінде жүзеге
асатын электрохимиялық процестердің (яғни,
бос электрондардың қатысуымен жүретін
химиялық реакциялар) жиынтығы.
Сон. қ. қараңыз: электролиттер.
Электролиты
Electrolyte
Жидкие и твердые вещества, обладающие
ионной проводимостью, т.е. проводники, в
которых электрический ток обусловлен
движением ионов (проводники 2-го рода).
См. также электролиз.
Электролиттер
Electrolyte
Иондық ӛткізгіштікке ие сұйық және қатты
заттар, яғни заряд тасымалдағыш рӛлін
иондар атқаратын ӛткізгіштер (2-ші текті
ӛткізгіштер).
Сон. қ. қараңыз: электролиз.
Электролюминесце́нция
Electroluminescence
Люминесценция,
возбуждаемая
электрическим полем. При прохождении
электрического тока в газах наблюдается их
свечение.
См. также люминесценция.
Электролюминесце́нция
Electroluminescence
Электр ӛрісінің әсерінен пайда болатын
люминесценция. Газдың бойымен электр
тогы ӛткен кезде олар жарқырайды.
Сон. қ. қараңыз: люминесценция.
Электромигра́ция пове́рхностная
Electromigration
Направленное
движение
атомов
на
поверхности
при
пропускании
электрического тока через образец.
Беттік электромиграция
Electromigration
Электр тогын үлгі арқылы ӛткізу кезінде
оның бет бойымен атомдардың бағытталған
қозғалысы.
Электро́н
Electron
Стабильная
отрицательно
заряженная
элементарная частица с зарядом 1,6·10
-19
Кл
и массой 9·10
-31 кг
. Один из основных
структурных, элементов материи. Самая
легкая из всех заряженных элементарных
Электрон
Electron
Заряды 1,6·10
-19
Кл және массасы 9·10
-31 кг
болатын
орнықты
теріс
зарядталған
элементар бӛлшек. Материяның негізгі
құраушы элементтерінің бірі. Зарядталған
элементар бӛлшектердің ішіндегі ең жеңілі.
370
частиц. Стабильная элементарная частица,
одна из основных структурных единиц
вещества.
Из
электронов
состоят
электронные оболочки атомов всех веществ.
Движение электронов определяет многие
электрические
явления,
такие
как
электрический ток в металлах и вакууме.
Заряд электрона неделим и равен
−1,60217653(14)·10
−19
Кл (или 4,803×10
−10
ед.СГСЭ в системе СГС). Эта величина
служит единицей измерения электрического
заряда других элементарных частиц (в
отличие от заряда электрона, элементарный
заряд обычно берѐтся с положительным
знаком). Масса покоя электрона равна
9,1093826(16)·10
−31
кг.
Согласно
современным
представлениям
физики
элементарных
частиц, электронтнеделим и бесструктурен
(как минимум до расстояний 10
−17
см).
Электрон
участвует
в
слабых,
электромагнитных
и
гравитационных
взаимодействиях. Он принадлежит к группе
лептонов и является (вместе со своей
античастицей, позитроном) легчайшим из
заряженных лептонов. До открытия массы
нейтрино электрон считался наиболее
лѐгкой из массивных частиц — его масса в
1836 раз меньше массы протона. Спин
электрона равен 1/2, и, таким образом,
электрон относится к фермионам. Иногда к
электронам
относят
как
собственно
электроны, так и позитроны (например,
рассматривая их как общее электрон-
позитронное поле, решение уравнения
Дирака). В этом случае отрицательно
заряженный
электрон
называют
негатроном, положительно заряженный —
позитроном.
Находясь
в
периодическом
потенциале
кристалла,
электрон
рассматривается
как
квазичастица,
эффективная
масса
которой
может
значительно отличаться от массы покоя
электрона.
Зат негізгі құрылымды біріліктерінің бірі,
тұрақты
элементар
бӛлшек.
Барлық
заттардың
атомдарының
электрондық
қабықшалары
электрондардан
тұрады.
Кӛптеген
электрлік
құбылыстар,
атап
айтқанда, металдардағы және вакуумдағы
электр тогы, электрондардың қозғалысымен
анықталады.
Электрон заряды бӛлінбейді және ол
мынаған тең: 1,60217653(14)·10
−19
Кл (немесе
СГС жүйесінде 4,803×10
−10
СГСЭ бірл.). Бұл
шама
басқа
элементар
бӛлшектердің
(электрон зарядынан басқа, элементар заряд
әдетте оң таңбамен алынады) электр зарядын
ӛлшеуде
қолданылады.
Электронның
тыныштық массасы 9,1093826(16)·10
−31
кг-ға
тең.
Қазіргі кездегі элементар бӛлшектер
физикасындағы
кӛзқарастар
бойынша
электрон бӛлінбейді және құрылымсыз (10
−17
см ара қашықтыққа дейін). Электрон әлсіз,
гравитициялық
және
электромагниттік
әсерлесуге қатысады. Ол лептондар тобына
жатады және зарядталған лептондар ішіндегі
аса жеңілі болып табылады. Электрон
нейтрино
ашылғанға
дейін
массалы
бӛлшектердің ішінде ең жеңіл бӛлшек болып
саналған – оның массасы протон массасынан
1836 есе кіші. Электронның спині ½ -ге тең,
сондықтан да ол фермиондар қатарына
жатады. Кейде электрондарға электронның
ӛзімен қоса позитрондарды да жатқызады.
(мысалы, Дирактың теңдеуін шешуде оларды
жалпы электрон-позитронды ӛріс ретінде
қарастырады).
Бұл
жағдайда
теріс
зарядталған электронды негатрон, ал оң
зарядты бӛлшекті – позитрон деп атайды.
Электрон
кристалдың
периодты
потенциалды жүйесінде эффективті массасы
тыныштық
массасынан
айтарлықтай
ерекшеленетін
квазибӛлшек
ретінде
қарастырылады.
электроны валентные / valence electron —
внешние электроны атома.
валентті электрондар / valence electron —
атомның сыртқы электрондары.
электроны горячие (горячие дырки) / hot
electron — подвижные носители заряда в
твѐрдом
проводнике,
энергетическое
распределение
которых
существенно
смещено в сторону больших энергий от
ыстық электрондар (ыстық кестіктер) /
hot electron — энергетикалық таралулары
Ферми-Дирак
таралуындағы
тепе-теңдік
күйінен үлкен энергиялы бағытқа қарай
айтарлықтай ығысқан қатты ӛткізгіштегі
371
равновесного
распределения
Ферми-
Дирака .
қозғалғыш заряд тасымалдағыштар.
электрон Оже / Auger electron —
электрон,
испускаемый
атомом
или
молекулой при оже-эффекте.
Оже электроны / Auger electron — оже-
эффект
кезіндегі
молекуланың
немесе
атомның шығаратын электроны.
электрон отдачи / Compton (recoil) electron
— электрон, приобретающий скорость при
столкновении с фотоном в
эффекте
Комптона.
тебілу электроны / Compton (recoil) electron
—
Комптон
эффектісінде
фотонмен
соқтығысуы нәтижесінде жылдамдыққа ие
болатын электрон.
электроны проводимости / conduction
[conductivity]
electron
—
электроны
твердого тела, упорядоченное движение
которых
(дрейф)
обусловливает
электропроводность.
өткізгіштік
электрон
/
conduction
[conductivity] electron — қатты денедегі
реттелген қозғалысы электр ӛткізгіштікті
тудыратын электрондар
электроны свободные / free electron,
unbounded [uncoupled] electron — валентные
электроны атомов металла.
еркін электрондар / free electron, unbounded
[uncoupled] electron — металл атомдарының
валентті электрондары.
электроны убегающие / fleeing electron —
электроны
полностью
ионизованной
плазмы,
ускоряемые
внешним
электрическим полем, в котором находится
плазма.
қашқын электрондар / fleeing electron —
толық иондалған плазманың сыртқы электр
ӛрісімен үдетілген электрондары.
Достарыңызбен бөлісу: |