Академик С.Қирабаев атындағы Қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының меңгерушісі, ф.ғ. д., профессор Қ.Ө. Есенова
жүктеу/скачать 123,4 Kb.
|
Лекция материалы
| Әйелдердің кеңістік әлемінің шектеулі болуы «өзім»-«өзге» жағдаятымен байланысты символдық нышандар іспетті болды. Жаңа түскен келін қайын ата, қайын ағаларының алдында көлбеңдей немесе кесе көлденең жүрмеуге тиіс болды. Олар отырған үйдің есік алдынан кесе көлденең өтпеуі, олар кетіп бара жатқанда соңынан қарап тұрмауы, төрге шықпауы, енесінің төсегіне отырмауы, жасы үлкендерге бетпе-бет қарап отырмай, қырындай отыруы, жасы үлкен адамдар үлкен үйден шығып бара жатқанда отырған орнында отыра бермей, түрегеп тұруы, қайын атасы, қайын ағасының ат байлаған мамаағашына қатарластырып атын байламауы келіннің кеңістік әлемінің шектеулі болғанын байқататын белгілер.
Келіннің іс-әрекеті тактильдік жақтан шектеулі болды. Қайын атасы, қайын ағасына тағамы бар ыдыс ұсынғанында тікелей қолына бермей, дастарқанға жақындатып қою немесе басқа бір адам арқылы беруге, қайын ата, қайын ағасының ыдысына тамақ құйып ішпеуге тиіс болды. Мифологиялық санадағы «өзге» мен «өзім» тілдік коммуникацияда маркерленген тілдік және арнайы тілдік емес таңбалар арқылы реттеліп отырды. Қайын атасының жағалы киімі болса, келін оның жағасына қол тигізбеуі керек, себебі қолы атасының жағасына жармасқан болып есептелген. Бұндай түсінік қазақ әйелдерінің арасында ХХ ғасыр орта шеніне дейін ішінара сақталған деуге болады. Бұл жөнінде танымал тұлға көрнекті этнограф ғалым, жазушы Ақселеу Сейдімбектің өз көзімен көрген мына бір дерегін қысқаша келтіріп, атап айтуға болады. Ауыл-үйдің адамдары: «Ырыс десе ырыс-ақ қой, келін болса осындай болсын!»- десіп, Ырыстың әрбір қылық-қасиетін үнемі үлгі-өнеге тұтып отырады. Десе дегендей, Ырыста үлкен-кішіге бірдей қадірлі, қылық-қасиетімен іші-бауырыңа еніп тұратын, айрықша сүйкімді жан еді. Әсіресе, ата-енесінің асты-үстіне түсіп, үкідей ұшып жүріп қызмет көрсететін... Бірде, киіз үйдің көлеңкесінде домбырға тиек жонып отыр едім, көрші үй жақтан: «Қайным!» - деген дауыс естілді. Қарасам, Ырыс, киіз үйдің есігінен басын ғана шығарып, мені шақырып тұр. Шілденің ыстығында көлеңке іздеген жылан, бақа, кірпі сияқты жәндіктердің киіз үйге кіріп кететіні болатын. Сондай бірдеңеме деп, жүгіріп келсем, Ырыс: «Төрде жатқан атамның шапанын керегінің басына іліп берші!» - деп қиылады. Мұнысын мен әзілге балап: «Ой, сөзің құрсын, бірдеңе болып қалған екен десем!» - деп бұрылып кете бермекші болдым. Сол кезде Ырыс шыншыл қалпымен: «Ойын емес, өтінемін, ата-енемді көрші үйлер қымызға шақырып кетіп еді. Күннің ыстығы мынау, келгенше отыратын орындарын қағып-сілкіп, іргені түріп, үйді салқындатып қояйын деп едім. Нең кетеді, атамның шапанын іліп бере қойшы!» - деп одан бетер қиылады. Ырыстың жүзінен де, сөзінен де әзіл-қалжыңның нышаны білінбейді. Мен әлденені түсінбей тұрған қалпымда таңырқап: «Өзің неге ілмейсің?!» - деппін. Сонда Ырыс өзгеше бір байсалды қалыпқа түсіп, айтуға болмайтын киелі құпияны амалсыз айтып тұрғандай, даусы дірілдеп: «Онда,.. онда, атамның жағасына қолым тиіп кетеді ғой!.. Олай етуге болмайды ғой!» - деді. Мен сол кезде осы сөздің байыбын білмесем де, бұрын беттесіп көрмеген аса маңызды істі атқарудың қажет екеніне күмәнсіз сеніп, еш қарсылықсыз қарияның шапанын керегенің басына іліп бердім. Ырысты нұрлы дидары бал-бұл жанып, үлкен бір шаруа тынғандай көңілі әпсәтте жайланып, шыншыл шыраймен «Тәңір жарылқасын!» - деді[4]. Академик Ғ.Мүсіреповтың айтуынша, қазақ әйелінің ең бақытты шағы оң жақта отырған қыз кезі. Қыз баланы су әкелу, кесте тоқу, бала жұбату т.б. жеңіл-желпі жұмыстар болмаса, күн ұзын, ертеден қара кешке дейін үй шаруасына салып қоймайды. Қазақ қызы бұла өседі. Тұрмысқа шыққан соң бұл жайт мүлде өзгереді. Міне, осындай шақта жаңа жағдайға бейімделу кезеңі басталады. Мұндай жағдайда көндіге алмай жүрген жас келіннің «Құдай-ау, оң жақтағы күнім қайда?» деп мұңаятын сәттері де болады. Келін боп түскен соң түндік ашқаннан бастап, түндік жапқанға дейін, яғни таңның атысынан күннің батысына дейін, ел ұйқыға жатқанша үй шаруасымен айналысады. Жаңа түскен келінді жат босағаға, жат жұртқа бейімдеудің салттық, ғұрыптық жолдары болған. Байырғы кезде қазақы отбасында келін түскен үйдің өткізетін келіншай жоралғысының келінді жат жұртқа бейімдеуде тағылымдық мәні ерекше болған. Жаңа түскен келіннің ауылдағы енелеріне, жасы үлкен сыйлы абысын-ажындарына арнайы жайылған дастарқанда шай құйып қызмет көрсету рәсімі келіншай деп аталған.Бұл концептілік ұғымның мәні қазақтың тұңғыш этнографиялық энциклопедиясында фрейм формасында сипатталып, мән-мағынасы сараланып ашылған: «Келін түсірген үй көп ұзамай арнайы дастарқан жасап, жаңа түскен келіннің құйған шайын ішуге көңілжетер сыйлы абысын-ажындары шақырады. Әсіресе, шай әбзелі мен дастарқан жабдығына ерекше көңіл бөлінеді. Дастарқан басына бауырсақ, тәтті тоқаш, мейіз, науат, жент, майсөк, сарымайға шыланған, тәтті қосылған талқан т.б. қойылады. Самаурын, шәйнек (аққұман), кесе, шыныаяқ, қасық, табақ т.б. қойылатын өз орындары болады. Дастарқан басына жиналған әйелдер (шамамен 8-12 адамдай) өздерінің әлеуметтік мәртебесіне қарай рет-ретімен жайғаса бастайды. Жас келін «шынашақ шиырып» кесеге шай құйып, ізетпен ұсынады. Шайдың қоюлығы, қаймақ қатқан түсі әркімнің қалауынша құйылады. Ізет бойынша келін шай құйған кесені оң қолымен ұсынады, ал сол кесе ұстаған оң қолдың шынтақтан төмендеу тұсында тұруға тиіс. Дастарқан басына жиналғандардың басты назары , әдетте, шай ішуден гөрі оның «церемониясында» болады. Шайдың қызылы кесілмеуі үшін келін оны дәл уақытында әлсін-әлсін демдеп отыруы керек. Шай құйған кесені иесінен шатастырып алмауы қажет. Тәртіп бойынша келін дастарқан шетінде бір қырын отырады, сөзге араласпайды, тек сұраса ғана жауап береді.. Жиналғандар ішінде сыйлы, беделді әйел (коммуникация лидері) сөз бастап, әңгімеге бағыт беріп отырады. Әңгіме арқауы негізінен келін тәрбиесіне қатысты болады. Өнеге, сабақ болсын деп алғашқы түскен кезіндегі жайттарды еске түсіріп, ұялған кездерін немесе өз келіндерінің кейбір жаңылшақ сәттерін айта отырады. Шай беру рәсімі аяқталар сәтте жас келінге көп жаса қарағым; көсегең көгеріп, көрпең ұлғайсын; дастарқаның берекелі болсын, етегіңді бала бассын деген игі тілектер айтылады. Келіннің шайы пәмілшай болды,келіннің шайы көңілашар шай болды, келіннің аяғынан деп бағалауыш мазмұнда ризалықтарын білдіріп, келіншайға баға беріседі. Келіннің жақын абысындарының бірі дастарқан мәзірінен келген қонақтардың әрқайсысына мынау үлкен енеме; мынаны немереңізге, сіз де келінді болыңыз; мынау пәленшенің апасына, мынау жеңешеме, мынау әпкеме деп жеке-жеке атап түйіншектер береді. Жас келін мұның бәрін қалт жібермей көңілге тоқып тұрады. Жас келін алдымен абысын қауымы арқылы жат ортаға бейімделе бастайды. Байырғы қазақ тұрмысындағы келіншай (шай церемониясы) біріншіден, тәрбиелік мәні, екіншіден, жас келінді бөтен ортаға психологиялық жақтан бейімдеу, үшіншіден, үй шаруасына үйрету, икемділікке дағдысын жетілдіру, төртіншіден, ең бастысы, келіннің әлеуметтенуіне, абысын ортасының, яғни абысындастық қауымының мүшесі болып қалыптасуына тигізер ықпалы ерекше болған. Сонымен, келіншай рәсімінің әке үйінде еркін өскен қызды жат босағаға бейімдеудің гендерлік тактикасы мен стратегиясына байланысты қалыптасқан ғұрыптық-салт екені байқалады»[5]. Бұл жерде аталмыш лұғаттық мақалаға алып қосарымыз жоқ. Дегенмен келіншай рәсіміне қатысқан абысындар да реті мен кезегіне қарай жас келінді отқа шақырып, сый-сияпат білдіреді. Осылайша келін ауыл елдегі абысындастық қауымына енеді. Сөйтіп «өзім» мен «өзге» бинарлық концептісіндегі қарама-қарсылық бірте-бірте бәсеңдеп, келін жат босағаға адаптациялана бастайды. Ал келін екі-үш балалы болған соң, тыйымдар сақталғанмен, бастапқыдай емес, қатаң этикеттік норма бәсеңдей бастайды. Күйеу жұртының мифологиялық санасындағы «өзге» де бірте-бірте бәсең тартады да «өзім» мен «өзге» қарама қарсылық үйлесімді сипатқа көшеді.
жүктеу/скачать 123,4 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|