Қазіргі қазақ тіл біліміндегі тіл арқылы ұлт болмысын тану үрдісі

27 
коммуникативтік байланысын ашуға болады. Нақты айтқанда, антропоөзектік 
парадигма бойынша анықталатын коммуникация кезінде тілдік форма екінші 
қатарға кетіп, тілдің коммуникацияға түскен көрінісі алдыңғы орынға шығады. 
Тілдің шеңберінен шықпай, оның таза өзін ғана тану жеткіліксіз. Оны 
тудыратын, қолданатын және болашаққа алып баратын адамға, нақты бір жеке 
тілдік тұлғаға назар аудармау мүмкін емес. Міне, біздің зерттеуіміз осы бағытта 
жүргізіледі. Иә, тіл қызметінің антропоөзектік коммуникацияға негізделген бұл 
үрдісін зерттеуге тілдің құрылым жүйесі (статикалық күйі) жеткіліксіз. Оның 
айшықты да кешенді кеңістігі – мәтін аясында. Сондықтан антропоөзектік 
жүйедегі зерттеу үдерісі тіл білімінде мәтін лингвистикасының қалыптасуымен, 
ондағы дискурс мәселесімен тығыз байланысты. Осымен байланысты 
лингвистикада қалыптасқан дәстүрлі құрылымдық парадигмадан жаңа 
антрополингвистикалық парадигмаға ауысқан зерттеу бағыттары өріс алды. 
А. Киклевичтің еңбегінде тіл қызметіне әсер ететін алты фактор бөлініп 
көрсетілген: Әлем, Адам, Интеракция, Дискурс, Конвенция, Тілдік жағдаят. 
Ғалымның ойынша, аталған факторларға сәйкес тіл экспликативті-
процедуралық модельде мынадай қызметтер атқарады екен:
1) атауыштық, 
2) магиялық, 
3) индексалды, 
4) экспрессивті, 
5) социативті, 
6) прагматикалық, 
7) стилистикалық, 
8) этнологиялық, 
9) когнитивтік, 
10) креативті, 
11) конститутивті, 
12) интерлингвистикалық [7, 61 б.]. 
Көрсетілген қызметтің қайсысын алып қарасақ та, адамның көмегінсіз 
ешқайсысы жүзеге аспайды. Мәселен, номинативті қызмет әлем туралы 
мәліметті тілдік таңбамен жеткізсе, магиялық қызмет адам сеніміне негізделеді. 
Ал индексалды қызмет әлеуметтік лингвистиканың аясында анықталса, 
сөйлеушінің эмоциясы, ойы экспрессивті қызметке жатады. Прагматикалық 
қызмет – субьектінің қоғамдық қатынастардың ықпалымен сөйлеушінің 
коммуникация кезінде қолданған амал-әрекеті. Когнитивті немесе танымдық, 
аккумулятивті, гностикалық қызмет адамның танымына, түсінігі мен ойына 
келіп тіреледі. Креативті қызмет тілдік субьектілердің сөз қолданыстарының 
деңгейіне байланысты атқарылады. Бұл қызметті Э.Сепир «концептуалды 
қызмет» деп атаған. Конститутивті қызмет тілдік жағдаятқа байланысты жүзеге 
асады. Осы айтылған мәселердің антропоөзектік парадигмада тиімді зерттеу 
мәтіндік лингвистиканың қалыптасып дамуымен тығыз байланысты. 
Д.Исабеков шығармаларын лингвистикалық тұрғыдан талдау бірнеше 
міндеттерді шешуге көмектеседі.

28 
Лингвистикалық және стилистикалық талдаулар көркем шығарманы 
түсініп оқудың жоғарғы мәдениетін қалыптастырады. Көркем туындыны ой 
мен сезім арқылы белсенді қабылдауға, оқырманды суреткермен бірге 
толғантып, көркем бейнені бірге сомдауға баулиды. Сонымен оқушының 
жалпы тілдк мәдениетін көтереді.Тілдік құбылыстарға сергектігін артырады. 
Көркем шығарманы өнер туындысы ретінде қабылдап, эстетикалық сезім 
талғамының ұшталуына жәрдемдеседі. 
Әдеби туындының идеялық көркемдік болмысын шынайы терең түсінуге 
оның «бірінші элементін» − тілін талдау арқылы ғана қол жетеді. Бұл тұрғыдан 
тілдік талдау – стилистикалық және әдеби талдауларға жәрдемші. Олай 
болатын себебі, тілдік тұлғалар мен категориялар (дыбыс, сөз т.б) көркем 
мәтінде өздерінің тікелей ұжымдық мәндерінде ғана жұмсалып қана қоймайды. 
Көркем мәтін құрамында жүзеге асатын олардың мән-мағыналарының көлемі, 
беретін ақпараттың ауқымы әдеттегіден әлдеқайда кең болады. Бұл олардың 
бүтіннің құрамында атқаратын эстетикалық қызметінің сипатына байланысты. 
Тілдік талдау осы қосымша мағына ақпараттардың сырын ашуға, қарапайым 
сөздер мен тіркестердің поэтикалық сиқырлығын бағалауға, олардың 
эстетикалық әсерінің күші ғана емес, мехнизімін сезінуге көмектеседі. 
«Тіл – адамның адамдық белгісінің зоры» деп ұлт ұстазы А. Байтұрсынұлы 
сонау ХХ ғасырдың бірінші ширегінде тіл мен адамның біртұтастығы жайында 
айтып кеткен. Тіл мен адам ұғымдарының қай заманда да тығыз 
байланыстылығы туралы белгілі болса да, ол заманда тілді зерттеудің 
парадигмалары өзгеше болғаны да шындық. Қазіргі таңда ғалымдар 
антропоөзектік парадигманы жеке-дара бағыт ретінде алып шығып, өзіндік 
алғышарттары мен тармақтары бар үлкен ілім ретінде пайдалануда. Тіл 
біліміндегі бұл бағыт – тілді зерттеудегі үлкен жаңалық. Соның негізінде тілдің 
адам өміріндегі маңызы, адамның тілдегі көрінісі жан-жақты қарастырылуға 
мүмкіндік алды.
Қазақ топырағындағы когнитивтік, адамтанымдық зерттеулердің бастау 
көзін табуды мақсат еткен Н. Уәли, Э. Оразалиева, Ж. Манкеева, т.б. 
ғалымдардың еңбектеріне сүйеніп, ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде 
А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, С. Аманжолов сынды ғалымдардың адам мен 
тіл арасындағы үздіксіз әрі ажырамас байланысты аңғарғанын байқауға болады. 
Сол 
заманның 
өзінде-ақ 
қазақ 
тілінің 
төл 
болмысын 
танытқан 
тұжырымдарында А. Байтұрсынұлы тіл мен адам идеясын ұстанған. Мысалы, 
ғалымның «Тіл – құрал» еңбегінің тиімділігі, ең алдымен халыққа түсінікті, 
қабылдауға жеңіл, халықтық таным мен ділге сай екендігімен бағаланады. 
Сонысымен А. Байтұрсынұлының аталмыш еңбегі ерекшелене түскен. 
Ғалымның антропоөзектік бағытта жазылған осы «Тіл 

құрал» еңбегі жайлы Э. 
Оразалиева мынадай тұжырым жасайды: «Халық қабылдауына жақындатылып, 
түсінік-пайымдауына негізделіп жазылған бұл еңбек, біріншіден, терең 
этнолингвистикалық зерделеудің үлгісін танытты. Екіншіден, «Тіл-құрал» 
атауының өзі жеке қазақ тіліне емес, жалпы тіл ұғымына, оның қызметіне 
арналып тағайындалған. Үшіншіден, ғалым тіл табиғатын зерделей келе, тілдің 
ойлау жүйесімен байланысына ерекше мән берді» [23, 23-24 бб.].

29 
Көріп отырғанымыздай, тілді қай жағынан зерттеп қарасақ та, айналып 
барып, ой мен адамға тіреледі. Сол ой мен адам сабақтастығы арқылы тіл өз 
қызметін атқаратыны белгілі. Сондықтан А. Байтұрсынұлының негізгі 
қағидаттарының бірі ретіндегі халыққа жақын, түсінікті етіп жазу қағидаты – 
бүгінгі күнде де тіл оқыту тәжірибесінде өте қажет әдіс. Бүгінгі күнгі 
қоғамдық-рухани деңгей даму күшіне сәйкес қай саланы алып қарасақ та, нені 
зерттесек те адами көзқараспен, қазақи түсінікпен жасалған дүние халық 
сұранысында, қоғамдық-әлеуметтік мүддеге сай. А.Байтұрсынұлы осы идеясын 
сол кезде ғылымға ұсынған. Демек, қазір ғалымның ұстанған қағидаттары мен 
қолданған әдістері, тұжырымдары мен ойталқыларын қазіргі қазақ тіл білімінің 
антропоөзектік парадигмасының қайнар көздерінің бастауы деп бағалауға 
болады.
Ұлт ұстазы А. Байтұрсынұлымен қатар тілдің құрылымдық-жүйелік 
ерекшеліктерін түзуші ғалымдардың бірі – Қ. Жұбанов. Тілді адам, қоғам, 
мәдениет факторларын негізге алып қарастыруды негізгі қағидаттарының біріне 
айналдырған ғалымның зерттеулерін бүгінгі күні өзекті бағытқа айналып 
үлгерген антропоөзектік парадигма аясында тануға болады. А.А. Жұбанова 
«Общая лингвистическая концепция Х.К. Жубанова» атты кандидаттық 
диссертациясында Қ. Жұбановтың тіл біліміне қатысты көзқарастарын 11 топқа 
бөліп көрсеткен: 1) тарихи принцип; 2) психологизм; 3) тілдің қоғамдық 
сипаты; 4) тірі тілдер мен диалектілерге ерекше мән беруі; 5) тілді 
функционалды тұрғыдан зерттеуге негізделетін семасиологизация және 
морфологизация теориясы; 6) тілдік бірліктерді таңба және символ ретінде 
қарастыруы; 7) тілдің жүйелік сипатын кең әрі жан-жақты зерделеп, тіл 
жүйелілігіне синхрондық сипатта ғана емес, диахрониялық тұрғыдан көңіл 
бөлуі; 8) тіл статикасы мен динамикасын айқын ажыратып, осы кездегі жай-
күйі мен тарихи өзгерістерін көрсетуі; 9) қазақ тілі мәселелерін салыстырмалы-
салғастырмалы аспектіде қарастыруы; 10) тілдің «ішкі» және «сыртқы» 
тарихын ажыратуы, яғни тілдің өзін, оның грамматикасын («ішкі») және тілді 
сөйлеуші халықтың тағдырымен, географиялық және этнографиялық 
ерекшеліктерімен, шет тілдердің әсерімен және т.б. байланыстыра зерттеуі;
11) тілдің жалпы даму заңдылықтарын қарастыруы [24]. Бұл жіктемеден адам 
мен тіл тұтастығы Қ. Жұбанов еңбектерінің өзегіне айналғанын көруге болады. 
Себебі тілді қоршаған ортамен, қоғаммен, адам сезімінің жай-күйімен, 
халықтықтың тарихымен, этнографиялық ерекшеліктермен байланыстыру 
антропоөзектік парадигманың негізгі белгілері болып табылады. Бұл ойымызға 
Қ. Жұбановтың «Біз жекелеген лингвистикалық фактілерді тілдің басқа 
салаларымен жалпы бірлікте қарастырып, осы байланысты қоғамның даму 
деңгейі, экономикалық, әлеуметтік дүниетаным тұрғысынан зерделеуді қажет 
етеміз» [25, 405-406 бб.] деген сөздері дәлел болмақ. Бүгінгі таңда профессор 
Қ. Жұбановтың құнды тұжырымдары А. Байтұрсынұлының антропоөзектік 
концепциясымен қатар қазақ тіл біліміндегі антропоөзектік парадигманың 
бастау көздерінің біріне айналып отыр. Себебі ғалым қазіргі тіл ғылымында 
қалыптасқан «ұлт пен тіл біртұтас» деген қағидаға сүйене жасалған когнитивті 
лингвистика, психолингвистика, этнолингвистика, паралингвистика, гендерлік 

30 
лингвистика 
сынды 
тіл 
ғылымының 
жаңа 
бағыттарын 
профессор 
Қ. Жұбановтың ғылыми мұрасынан табуға болады. «Қ. Жұбанов өмір сүрген 
заманда аталған ұстаным дәл қазіргідей антропологиялық (антропоцентристік) 
принцип немесе лингвомәдениеттаным деп аталмаса да, ғалым ұстанған негізгі 
қағида осыған саятын». Профессор Қ. Жұбановтың ғылыми мұрасындағы 
антропоөзектілік жөнінде Ж. Сұлтанның «Тілтанымдағы антропологиялық 
парадигманың Қ. Жұбанов мұраларындағы көрінісі» деп аталатын (2007) 
кандидаттық диссертациясында Қ. Жұбановтың еңбектеріндегі тіл білімінің 
жаңа бағыттары туралы едәуір баяндалады.
Тілді танымдық қызметіне қатысты зерттеген ғалымдардың бірі – 
С. Аманжолов. Ғалым тілді қоғамдық қатынас құралы, тап құралы ғана емес, 
таным құралы екенін ескертіп айтады. Сонымен қатар тіл саласының басқа 
ғылым салаларымен байланысы жайында мынандай тұжырым жасайды: «Тіл 
ғылымы – бүтіндей адам баласының тіршілігіне байланысты ғылым... Бұл 
ғылым тарих, философия, психология, политэкономия, әдебиет, көркемөнер т.б. 
ғылымдармен тектес, сыбайлас екені айқын болса керек. Байланыс жағынан 
алып қарағанда бұл ғылым география, этнография (халықтардың салт-санасы, 
мәдениет мұрасы жөніндегі ғылым), археологиямен тығыз байланысты 
екенінде ешкімнің дауы жоқ. Өйткені бұлардың бәрі – бірін-бірі толықтыратын, 
біріне-бірі материал беретін ғылымдар» [26]. Сайып келгенде, қай ғылымның 
болмасын, нысанында тіл арқылы бейнеленген адам болмысының тұтастығы 
айқындалады.
Отандық тіл білімінде тілдегі антропоөзектік парадигма аясында 
Ә. Қайдар, Р. Сыздық, Н. Уәли, Ж. Манкеева, Ф. Оразбаева, Э. Сүлейменова, 
Б. Хасанов, Б.Момынова, А.Салқынбай, Г.Шоқым, Г.Смағұлова, Э.Оразалиева, 
Ш. Елемесова, А. Әмірбекова, А. Абасилов, Ж. Сұлтан сияқты ғалымдар тілді 
тіл тарихы, тілдік жаңа бағыттар (когнитивті лингвистика, этнолингвистика, 
психолингвистика, лингвоелтаным, лингвомәдениеттаным, нейролингвистика, 
прагмалингвистика, 
гендерлік 
лингвистика, 
лингвопалеонтология, 
эколингвистика, компьютерлік лингвистика және т.б.) тұрғысынан жан-жақты 
қарастырып, қазақ тіл білімін жаңа іліммен толықтыруда.
Қазақ тіл біліміндегі антропоөзектік парадигманың негізін қалаушылар – 
А. Байтұрсынұлы, Қ. Жұбанов, С. Аманжоловтың тұжырымдарын одан ары 
жалғастырып, қазіргі таңда тілді антропологиялық танымның, этникалық 
қалыптасудың құралы ретінде қарастырған – академик Ә.Т. Қайдар. Ол «Қазақ 
тілінің өзекті мәселелері» атты еңбегінде «Тіл – Этнос – Таным» мәселелерінің 
сабақтастығын танытатын ғылыми тұжырымдарын ұсынған. Қазақ тіл 
біліміндегі жаңа ілімдердің бірі этнолингвистика саласын негіздеген ғалым тіл 
мен этнос тоғысатын ілім жайында былай дейді: «Тіл әлемінің» өзіндік 
табиғатын, даму заңдылықтарын толық та жан-жақты зерттеу барысында іштей 
жіктеліп, 
дүниеге 
келген 
социолингвистика, 
психолингвистика, 
статолингвистика, паралингвистика іспеттес этнолингвистика да – «этнотаным» 
мен «тілтаным» ғылымдарының ортақ проблемасы шеңберінде тоғысы 
нәтижесінде пайда болған жаңа сала. Ол – этностың инсандық һәм дүнияуи 
табиғатын тереңнен танып-білу үшін басқа емес, тек тіл феноменінің өзіне ғана 

31 
ғажайып мүмкіншіліктері мен қазына байлығын зерделеп зерттеуді мақсат 
ететін ғылым» [27, 8 б.]. Осы тектес тұжырымдарына сәйкес ғалым жоғарыда 
аталған еңбегінде этнос, этнос болмысы, мәдениет, мифология ұғымдарына 
тоқталып, оны сан салалы тілмен бір аспектіде қарастырған.
Академик Ә. Қайдардың осы тұжырымдарының негізінде қазақ тіл 
білімінде этнолингвистикалық мектеп қалыптасты. Ғалымның осы бағыттағы 
ұзақ жылдар бойғы танымдық-тәжірибелік еңбегінің нәтижесі ретінде жарық 
көрген «Қазақтар ана тілі әлемінде» атты үш томдық этнолингвистикалық 
сөздігі қазақ болмысын, оның ұлттық таным әлемін «Адам», «Қоғам», 
«Табиғат» жүйесі негізінде деректелген тілдік бірліктер арқылы дәйектейді. 
Сайып келгенде, бұл үш жүйенің мазмұнының да тоғысатын қазығы адам 
(қазақ) болмысы, танымы, қызметі, тұрмысы т.б. Мысалы: адам мінезі: .., 
қызметінің сипаты: .., қоғамдағы қызметі: .., табиғатпен байланысы... Олай 
болса, қазақ тіл біліміндегі антропоөзектік парадигмасының дамуында 
академик Ә.Қайдар еңбектерінің маңызы ерекше екені даусыз.
Аталған сөздіктің алғашқы томының «Адамнан» басталуының өзі қоғам 
мен табиғаттың басты байлығы, негізі, тірегі адам екенін, оларға қатысты 
барлық сөздердің адам санасы арқылы туындайтынын аңғартып, еңбектің 
антропоөзектік сипатын айқын танытады. Адамның, соның ішінде қазақтың 
ұлттық сипатын, дүниетанымын, ой-өрісін, болмыс-бітімін және әртүрлі 
қасиеттерін жинақталған лингвистикалық және этнолингвистикалық факторлар 
мен деректер негізінде көрсететін бұл сөздік адам баласының шыр етіп дүниеге 
келген сәтінен бастап дүниеден өткен кезеңіне дейінгі аралықтағы барлық 
мәселелерге арналады. Атап айтар болсақ, «Адам табиғаты», «Өмір-тіршілік», 
«Туыстық-жақындық», «Азық-түлік», «Денсаулық», «Тіл әлемі», «Кісі аттары», 
«Өлім-жітім» атты сегіз тараудан құралған. Әр тараудың басында тарау 
тақырыбына қатысты ақпарат беріліп, қысқаша шолу жасалып отырған. 
Алғашқы бөлімде адамның жақсы-жаман, жағымды-жағымсыз қасиеттеріне, 
физиологиялық және психологиялық қасиеттеріне, сонымен бірге сыртқы түр-
тұрпатына, дене кемістіктеріне, іс-әрекеті мен қалып-күйіне қатысты атаулар 
беріліп, адамның бүкіл ішкі болмысы мен сыртқы тұлғасы жан-жақты 
ашылады. «Туыстық-жақындық» бөлімінде атаның түрлері, әйелдің түрлері, 
әкеге қатысты ұғымдар, баланың түрлері, жиеннің түрлері, қыздың түрлері, 
құданың түрлері, нағашының түрлері, т.б. туыстық қарым-қатынас түрлері 
берілген. Автор бұл қатынасты беруде ерекше шеберлік, ізденімпаздық таныта 
білген. Себебі бүгінгі күн тұрғысынан қарағанда ара жігі толық 
ажыратылмайтын атаулардың айырмашылығын, ортақ және айырым белгілерін 
саралап, талдап берген. Еңбектің өзге де бөлімдерінде қазақ қоғамының, 
қазақтың дүниетанымының қыр-сырын біліп, толық меңгергісі келетін 
оқырманға қажетті ақпарат қоры мол қамтылған. Автор сөздікте берілген 
реестерлерге мысал ретінде тіліміздегі тұрақты тіркестерді, мақал-мәтелдерді, 
көркем шығармалардан алынған үзінділерді келтіріп отырған.Бұл сөздікті 
халықтың бүтін бір тарихының, мәдениетінің жиынтығы десек те болады [28]. 
Сөздіктің екінші томы қауымдық, қоғамдық ерекшеліктерді білдіретін 
тілдік бірліктерді қамтиды. «Адамның саналы ғұмыры адамдардың бір-бірімен 

32 
қауымдасқан, қарбаласқан, бір-біріне қарайласқан белгілі бір қоғамында өтетіні 
белгілі. Адам баласының өзара бірігіп тіршілік етуі де қоғамнан басталып, сол 
қоғамның біртіндеп дамуымен бірге ол да өніп-өсіп, өркениет биігіне өрлеумен 
келеді» [29, 3 б.]. Бұл дәуірлердің белгілерін біздің заманымызға барынша 
өзгеріссіз жеткізген негізгі дереккөз, әрине, тілдік бірліктер екені белгілі. 
Сөздіктің екінші томы «Қазақ этносының шежіресі», «Қазақстан – қазақ елі», 
«Әлеуметтік жағдайы», «Материалдық-экономикалық жағдайы», «Рухани 
мәдениетке қатысты салт-дәстүрлер, «Ұлттық өнер», «Ұлттық ойындар мен 
мейрам тойлар», «Өлшемдер», «Дін», «Аңыздар мен мифтер» деп аталатын он 
тараудан тұрады. Аталған тақырыптардың барлығы да қазақтың ұлттық 
мәдениетін тілдік бірліктер арқылы сипаттайды. Бұл еңбекте де 
этнографизмдердің сипатын ашып көрсетуде көркем мәтіндер, соның ішінде 
батырлық жырлар, көркем шежірелер, шешендік сөздер, ел жадында сақталған 
аңыз әңгімелер, т.б. деректер көмекке келеді. Әсіресе ру, тайпа, 
қауымдастықтар және олардың таңбалық, заттық негіздерінің атаулары 
шешендік сөздер мен батырлық жырларда жақсы сақталған.
Еңбектің үшінші томында табиғатқа қатысты ұғым-түсініктер мен заттық 
атаулар тақырыптық топтарға бөлініп, жүйеленіп, реттеліп берілген. Автор 
еңбектің кіріспесінде-ақ: «Қазақ халқы өздеріне қажетті нәрселерді табиғаттан 
алғанда кеңестік ғалымдар сияқты оны «табиғаттан тартып аламыз» 
(И.В. Мичурин) демеген. «Адамға табын, Жер, енді» (О. Сүлейменов) деп 
астамсынбаған. Табиғатты өздеріне бейімдеу арқылы емес, өздері табиғатқа 
бейімделу арқылы тіршілік еткен», 

деп, бұл ұғымды халықтың танымымен, 
табиғатқа деген көзқарасымен байланыстырады [30, 3 б.]. Автор халық 
табиғатпен етене байланыста өмір сүргендіктен, оның тілінде қалыптасқан 
сөздер мен тіркестер де төрт түлік мал, тау-тас, аспан денелері атауларынан 
туындап отыратынын көрсете отырып, оларды көркем шығармадағы 
қолданысы арқылы дәлелдейді.
Қазақ әдеби тілі тарихының, қазіргі таңдағы қолданысы мен қазақ тіл 
біліміндегі маңыздылығын академик Р. Сыздық зерттеулерінде айқындаған 
тілдің ұлттық сипаты, қазақ әдеби тілінің функционалдық белгілері, сөздің 
танымдық-мәдени ерекшеліктері арқылы дәйектеген болса, «Сөздер сөйлейді. 
Сөздердің қолданылу тарихынан» [31] еңбегінде көнерген лексикалық 
бірліктердің тіл иесінің қолданысындағы бүгінгі күндегі дәрежесі, ескіру 
уәждері, түптөркіні мәселелеріне тоқталып, қазақ тілінің тілдік бірліктеріне тіл 
мен тарих, тіл мен мәдениет, тіл мен таным, тіл мен этнос тақырыбы аясында 
талдау жұмыстарын жүргізген. Көркем шығарманы нағыз этнографиялық 
дереккөз ретінде қолдану бұл еңбектің басты сипатынан саналады. Өйткені 
реестрге алынған сөздер мен сөз тіркестерінің мағыналары түсіндірмелі, 
диалектологиялық немесе этимологиялық сөздіктердегі сияқты бір-екі сөйлем 
аясында қарастырылып қоймайды, тұтас мәнмәтінмен (контекст) беріліп, 
талданып, түсіндіріліп отырады. Мұнда қазіргі қолданыстағы сөздердің 
ұмытылған мағыналары көркем шығармалардағы қолданысы арқылы белгілі 
болып, оқырманның таным көкжиегін кеңейте түседі. Мәселен, қазіргі әдеби 
тілімізде «сәлем беру, сәлемдесу, амандық сұрау» мағынасында қолданылып 

33 
жүрген амандасу сөзінің «қоштасу» мағынасында да жұмсалатынын автор 
эпостық, лиро-эпостық жырлар арқылы дәлелдеп көрсетеді. Бұл еңбек 
этимологиялық, уәждемелік, мәтіндік талдаулардың басын біріктіретін кешенді 
зерттеу десек те болады.
Жоғарыда аталған еңбектердің қай-қайсысы да бүгінде антропоөзектік 
парадигма негізінде қалыптасып келе жатқан лингвоэкология (тіл мәдениеті) 
саласын дамытудың негізі болып табылады. Адам мен тіл тұтастығын зерттеуде 
лингвоэкология саласының алатын орны ерекше. Себебі тіл бүтіндей бір өзі 
өміршеңдігін сақтап қала алмайды. Оны сақтауда, әрине, көптеген тіл саласы 
қатар жұмыс жасайды. Сондай саланың бірі 

лингвоэкология саласы. Бұл сала 
тілдің қалыптасу заманынан бастап, бүгінге дейінгі қалыптасып келе жатқан тіл 
тарихы мен жылдар бойы ғалымдармен жаңқаланған тілдік нормаларын негізге 
ала отырып, ұлттық тілдің ұлттық сипатын жүйелеп отырады.
Зерттеу жұмыстарының мазмұны басынан аяғы дейін антропоөзектілікке 
тұнып тұрған ғалым Н.Уәли адам болмысы мен тіл табиғатын бір бүтін ұғым 
ретінде қарастыруды ұсынады. Ғалым «Қазақ сөз мәдениетінің теориялық 
негіздері» атты докторлық диссертациясында «тілді халық арқылы, халықты 
тілі арқылы, сондай-ақ адамды тілі (сөзі) арқылы, сөзі арқылы адамды тану 
идеясы» жөнінде айта келіп, «тілдік тұлға тек тілдің ғана субъектісі емес, 
адресант және адресат ретінде сөздің де субъектісі. Дәстүрлі парадигма сөз 
мәдениеттің түп қазығы, орталық ұғым тілдік норма болса, ендігі жерде, жаңа 
парадигмада сөз мәдениетінің түпқазығы тілдік тұлға болуға тиіс» [32] деп ой 
қорытады. Бұрын-соңды тіл мәдениеті саласы құрылымдық жүйеде 
қарастырылған болса, ғалым оны жаңа бағыттардың бірі антропоөзектік 
парадигма аясында зерттеген. Яғни тілдің функционалдық, коммуникативтік-
прагматикалық, когнитивтік, лингвомәдени қырларын ашу арқылы жаңа, 
өзгеше нәтижеге жетуге болатынын ғалым зерттеулерімен дәлелдеп шыққан. 
Сонымен қатар автор «Сөз мәдениеті» еңбегінде бұған дейін қолданылып 
жүрген «тіл мәдениеті» деген тіркестің орнына «сөз мәдениеті» деген 
қолданысты енгізді. Себебі тіл – статикалық қалыптағы абстрактілі құбылыс 
болса, сөз – динамикалық, қарым-қатынас барысында өзгеріп, дамып, жетіліп 
отыратын күрделі құбылыс. Автор осы мәселені ескере отырып, тілді таза 
жұмсалымдық, қатысымдық, яғни коммуникативтік қызмет тұрғысынан 
қарастырады. Бұл туралы автор былай дейді: «Сөз» деп әңгіме, хабарды да 
айтады. Айталық «бос сөз», «қыдырма сөз» дегендерді бос әңгіме, қыдырма 
әңгіме деп ұғамыз. Ал біз оның дәл осы кітаптағы қолданысы жайына келсек, 
«сөз мәдениеті» дегенді «сөйлеу», яғни «тілді жұмсау» (пайдалану) тәртібі 
(дұрыстығы, мәдениеті) деп танимыз. «Сөз мәдениеті» – тек тілдің 
фонетикалық, 
лексикалық, 
грамматикалық 
нормаларын 
бұлжытпай 
(«сықитып») дәлме-дәл сақтау ғана емес, айтпақ ойды тыңдаушыға (оқырманға) 
жүрекке жылы тиетін, «айналасы теп-тегіс жұмыр келген», әсерлі етіп жеткізу 
жайын да қамтуға тиіс» [33, 3-4 бб.]. Ал коммуникация міндетті түрде адресат 
пен адресант, яғни адам арқылы жүзеге асатыны белгілі. Тіл адамға қызмет 
етіп, жұмсалу барысында, яғни сөйлеуде түрлі өзгерістерге ұшырап жатады. 
Автордың бұл еңбекті жазудағы басты мақсаты тіл тұтынушыны дұрыс сөйлеп, 

34 
дұрыс жаза білуге, ұлттық тілдің ішкі заңдылықтарын сақтауға бағыттау. Сол 
себепті Н.Уәлиұлының аталған еңбегін антропоөзектік бағыттағы зерттеу деп 
айтуға толық негіз бар. Тағы бір айта кетерлік жайт, ғалым қазіргі 
қолданыстағы жекелеген сөздерді лексикалық мағынасына сай дұрыс не бұрыс 
жұмсалып жүргеніне бұрыннан келе жатқан көркем шығармалар арқылы көз 
жеткізеді, сол арқылы оқырманның көзін ашады.
Профессор Ж. Манкеева тілді антропоөзектік бағытта зерттеуді қазақ 
сөзінің тарихи-танымдық негіздерінен бастайды. Ол көне түркі ескерткішітері 
тілінде қолданылған материалдық мәдениетке қатысты жинақталған тілдік 
деректерге сүйене отырып, қазіргі қазақ тіліндегі олардың атауларына тарихи-
салыстырмалы талдау жұмыстарын жүргізген. Зерттеу барысында ғалым бұл 
аталған этномәдени тілдік бірліктердің тарихи-лексикологиялық құрылымын 
және этнолингвистикалық сипаттағы мазмұнын ажыратып қана қоймай, 
антропоөзектік парадигмаға сай талдап түсіндіреді: «Тіл – тек коммуникативтік 
құрал емес, сонымен бірге адам болмысының, оның мәдениетінің көрінісі. 
Өйткені мәдениет таңба, белгіден тысқары, яғни тілден тысқары өмір сүре 
алмайды. Адамды түгелдей дерлік таңбалық әлем қоршаған. Өйткені адам 
болмысының өзі таңбалық, тілдік болмыс. Адам бір мезгілде таңбаны 
тудырушы да, оны талдаушы да. Тіл – тек денотативті (белгілі сигналдық) 
коммуникация құралы ғана емес, сонымен бірге коннотативті (белгілі 
әлеуметтік-мәдени, идеологиялық мәні бар) құрал. Тілде әр халықтың тарихы, 
оның өмірі, тіршілігі, шаруашылығы мен мәдениеті жатыр» [34, 126 б.]. Атап 
айтқанда, тіл табиғаты мен адам болмысын бір арнаға тоғыстыра отырып, 
тілдің коммуникативтік қырынан басқа коннотативті жағын танытуды мақсат 
еткен. Бұл жердегі коннотативті деп отырғанымыз, «тілдің заттық-ұғымдық 
мәнін толықтыратын кез келген компонент». Сонымен қатар ғалым 
көмескіленген компоненттердің шеткерілігін (перифериялығын) сипаттайтын 
фразеологизмдердің құрылымдық ерекшеліктерін зерттей келе, мәдениеттің 
сақталуы, кейінгі ұрпаққа жетуі, жаңғыруы, танымда игерілуі, жаңа заманға сай 
тіл арқылы яғни қазіргі тіл білімінің антропоөзектік бағыты арқылы жүзеге 
асатынын айқын көрсетеді. «Демек, белгілі бір этностық (ұлттық) ұжымда 
мәдени коммуникацияның іске асырылу құралдарының дені тіл арқылы қызмет 
етеді де, мәдениетті тарихи - әлеуметтік процесс ретінде сипаттайды. Олай 
болса, тіл тек коммуникативтік құралы емес, сонымен бірге адам болмысының, 
әрекетінің, соның нәтижесінде туған мәдениетінің көрінісі. Осылайша 
қалыптасқан мәдениеттің этнотаңбалық белгісі тілден тыс көріне алмайды. 
Осыған орай тіл тек денотативті коммуникация құралы ғана емес, сонымен 
бірге, коннотативті (белгілі бір әлеуметтік, мәдени, танымдық мәні бар) құрал» 
[34]. Ғалымның бұл пікірінен адам мен тілдің бір-бірімен сабақтасып жатуы 
заңды екенін ұғынамыз. Тілді зерттеуде адам тілді жан-жақты зерттеп жүрген 
субьект ғана емес, ол тілдегі маңызды обьект. Яғни бұрындары ғалымдар 
дәстүрлі, әбден қалыптасқан, ғалымдардың сүзгісінен өткен тіл заңдылықтарын 
зерттесе, бүгінде тілдің жанды құбылыс екендігін практикалық тұрғыда 
қарастыра бастады. Тілді қолданушы халық болғандықтан, қарым-қатынас 
кезіндегі тілді зерттеу қазіргі кезде актуалданып барады. Ал ол қатынас екі 

35 
адамның арасындағы қарапайым қатынас қана болмайды, ол жазушы мен 
кейіпкер, кейіпкер мен оқырман, оқырман мен автор арасындағы қатынас 
болуы да әбден мүмкін. Бұл зерттеу жұмысында жазушы мен кейіпкер, 
кейіпкер мен оқырман, оқырман мен автор арасындағы қатынас жайында ой 
қозғалатын болады.
Сөздің тіларалық зерттеулердегі семантикалық өлшемдерін, яғни 
салыстырмалы (контрастивті) талдаудың теориялық және қолданбалы 
қырларын зерттеген профессор Э.Д. Сүлейменованың зерттеулері қазіргі 
таңдағы әлеуметтік лингвистика саласында жалғасуда. Ғалымның «Языковая 
ситуация и языковое планирование в Казахстане», «Макросоциолингвистика» 
және «Языковые процессы и политика» атты еңбектері бүгінгі таңда аса өзекті 
болып табылады [35]. Э. Сүлейменова, Н.Ж. Шаймерденова, Ж.C. Смағұлова, 
Д.Х. Ақановалардың «Словарь социолингвистических терминов» атты 
еңбегінде антропологиялық лингвистикаға келесідей анықтама береді: 
«антропологиялық лингвистика – бұл «антропологиялық қағидат» (тіл адамның 
бір бөлігі ретінде) әдіснамалық негізі ретінде көрсететін және «тіл-адам» 
диадасында тілдік құбылыстарды зерттейтін лингвистикалық зерттеулер 
бағытының шартты атауы. Мысалы, тілді меңгеруді, оны білуді және 
пайдалануды қамтамасыз ететін мидың күрделі инфрақұрылымын талдау 
негізінде тілдік қабілетін зерттеу; тіл тасымалдаушыларының және лингвисттің 
өзінің интуициясына аппеляция (интроспекция); тілдің танымдық қызметін 
әлем көрінісінің формасы ретінде зерттеу; тілдің, адам мен қоғамның өзара 
қарым-қатынасын зерттеу; тілдің өзара байланысын, халықтың рухани 
мәдениетін, халық менталитетін, халық шығармашылығын және т.б. зерттеу; 
тілге адам бейнесін беру, соның нәтижесінде тіл – ағзаның, тіл – жүйенің, тіл – 
тетіктің және т. б. бейнесі қалыптасады; тілді және т.б. сипаттау арқылы 
адамды зерттеу» [36]. Бұл сөздікте тіл табиғатын зерттеуде тіл мен адам 
диадасының алатын орны жөнінде ой қозғалған. Авторлардың пікірінше, тіл 
табиғатын түсіну үшін адам табиғатын түсіну керек. Яғни, адамның мінез-
құлқы, танымы, психологиясы, өскен ортасы және т.б. тіл табиғатын зерттеуде 
аса маңызды орын алады. Диада деп отырғанымыз бір-біріне қызметтік немесе 
мағыналық жағынан ұқсастығы лексемалар. А.Н. Чудиновтың «Словарь 
иностранных слов, вошедших в состав русского языка» атты сөздігінде бұл 
терминге мынадай анықтама береді: Оппозициялық семантикасы (бинарлық) 
бар мағынасы жағынан жақын тілдік бірліктердің жұптарын белгілеу үшін 
диада лексемасын лингвистикалық термин ретінде пайдалану өте орынды. Бұл 
қос ұғым тіл ғұмырында ешқашан бір-бірінен ажыратылып қолданыла 
алмайды. Ол заңды да. Себебі адамсыз тіл, тілсіз адам өмір сүре алмайды [37].
Тілдік 
қатынастардың 
теориялық 
негіздерін 
зерттеген 
ғалым 
Ф. Оразбаеваның пікірінше, ол «тіл – қатынас құралы», «кумулятивтік қасиет», 
«танымдық әрекет» сияқты категориялардан құралған. Ал осы категориялардың 
негізінде халықтық діл, өмірлік тәжірибе, білім мен дәстүр жатыр. Бұндай тілге, 
халыққа қатысты ұғым-түсініктерді тіл білімінің этнолингвистика, когнитивті 
лингвистика, психолингвистика, лингвоелтаным, лингвомәдениеттану сияқты 
бағыттары зерттей алатынын ескере отырып, ғалым тілді таныммен, 

36 
өркениетпен, қоғаммен, мәдениетпен ортақ аяда қарастыруды жөнсіз деп 
есептейді. Оның мына пікірі соған дәлел болмақ: «Тілді «тіл – адам – 
мәдениет», «тіл – этнос – өркениет», «тіл – адам – таным» т.б. әмбебап 
бірліктермен сабақтастықта қарастыру я болмаса, тілді олардан жеке бөліп 
алып қарастыру ғылыми-логикалық тұрғыдан сәйкес келмейді. Қазіргі 
уақыттағы ғылыми бағыттар мен уақыт талабы аталған бірліктерді өзара 
сабақтастықта зерттеуді жаңа сатыға көтерді. Адамзат баласы үшін тілдік 
қатынастың бүкіләлемдік маңызы ел мен елдің, ұлт пен ұлттың саяси 
байланысына жан-жақты жол ашудан көрінеді. Сондықтан тілдік қатынас 
бүгінгі күннің ең өзекті мәселесі ретінде әлемдік лингвистикада жаңа ғылыми 
еңбектердің шығуына әсер етуде. Яғни өмірде адамдар тек сөйлесу арқылы ғана 
бір-бірімен түсініспейді, кейде әртүрлі жағдайларға байланысты олар бір-бірін 
тілсіз-ақ ұғып, соған қарай іс-әрекет жасайды» [38, 267]. Ғалым тілсіз қарым-
қатынас үстіндегі бейвербалды әрекеттердің көмегін жоққа шығармайды, себебі 
ым-ишара да коммуникативтік тілдік бірліктер қатарына жатады. 
Қазақ 
тіл 
біліміндегі 
когнитивтік 
бағыттың 
қалыптасу, 
даму 
алғышарттарын, ғылыми парадигмаларын арнайы зерттеген Э. Оразалиева 
қазақ тілтаным ғылымының даму кезеңдерін айғақтайтын негізгі бес 
парадигманы бөліп көрсетеді:

жүктеу/скачать 2,11 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: