Алаш көсемсөЗІ: тіл мәселесі көптомдық 2 том Қайрат сақ

174
Еуропаша
Арабша
Қазақша
Март
Апрель 
Май 
Июнь 
Июль 
Августь 
Сентябрь
Октябрь 
Ноябрь 
Декабрь 
Январь 
Февраль
Хамал 
Сәуір
Жоза
Саратан 
әсет 
сүмбіле 
мизан
ақырап 
қаус
жедды 
дәлу 
хұт
Әз
Отшақпас
Көкек
Шілде 
Сарша
Қыркүйек
Мизам
Қараша 
Қазан 
Қаңтар
Ақпан
-
Қандай қисын мәнімен бұрынғы қазақ айларға бұл аттарды қойған. 
Сол жағын біраз қарастырып өтейік.
  Әз-Әз:  Жаз-Яз  деген  сөзден  өзгерілген.  Бұрынғы  қалған.  Мәселен 
«яз»,  «әз»  қылып  жұмсартып  «әз»  қылған.  Мақал:  «әз  болмай  жаз 
болмайды,  жаз  болмай  мәз  болмайды».  Сол  мақалдағы  «әзіміз»  март 
болмай не болады?
Отжақпас: апрель туса үйге от жақпайтындығы мәлім. Сол ыңғаймен 
бұрынғы қазақ апрель айын «отжақпас» деп атаған. Көкек: көкек дейтін 
құстың шақыратын айы.
ІІІілде: орта мәнісіне келеді. Алты айдың жаздың орта кезі июнь айы 
болады.
Сарша:  июль  туса  шөп  қурап,  жердің  жүзі  сарғая  бастаған  уақыт. 
Оның құшағында тамызы жоқ. Ол тамуз грекше.
Қыркүйек: августь туса көшпелі қазақ қошқарға күйек байлайтыны 
мәлім. Сол қисынмен августь айына қыркүйек деп ат қойған. Календаршы 
Файзулла  мұны  сентябрге  көшіріпті.  Онысы  қате.  Күйекті  сентябрде 
байлаушы  ма  еді?  Мақал:  «қыркүйекте  қырғи  балапанын  ұшырды». 
Қырғидың балапанын ұшыратын кезі сентябрь емес августь болатын.
Мизам: сентябрь туса, қураған шөптің басынан мамыққа ұқсаған бір 
нәрсе ұшып, жердің жүзін қаптайды. Соны қазақ «мизам ұшты» дейді. 
Соның үшін қазақ сентябрьде мизам деп ат қойыпты.
Қараша:  октябрь  туса  қараша  –  қоңыр  қаз  түн  қатып  жылы  жаққа 
көшіп кетеді. Сол ыңғаймен қазақ октябрді қараша деп атайды. Мақал: 
1) қарашаның қары жатпайды. 2) қарашаның тұқымдай қары жатса қыс 
қатаң  келеді.  Файзулла  мұны  ноябрге  көшіріп  календарға  жазыпты. 
Ноябрьдің қары жатпаушы ма еді? Ноябрь нағыз қар түсетін ай емес пе?
Қазан:  қарашада  қазақ,  кәрі-құртаңмен  ауқат  қылып,  ноябрь  туса 
соғымға қол қойысады. Ет мол, әр күн қазан асылады. Міне, соның үшін 
ноябрге «қазан» деп ат қойыпты. Календарьда октябрьде қойғаны қате.

175
Қаңтар: декабрьдің аты.
Ақпан: январьдың аты.
Бұлардың  лұғат  мәнісін  біліп  айтушы  табылмады.  Бірақ  қаңтар  – 
декабрь, ақпан – январь екендігінде шүбә жоқ. Мақал:
1) Қаңтарда қарға адымындай күн ұзайды.
2) Ақпанда ат адымындай күн ұзайды.
3) Ақпан ақпан алты күн, 
Айқай, сенің қатуың. 
өлшеп асқан етіңе, 
қонақ келсе қатты күн.
4) Бай қыздарда бұғақ қалды, 
боз тоқтыда құйрық қалды, 
қырлан ақпан,
сұрлан ақпан.
Қазақта ұлы жүз, орта жүздің адамдары декабрь, январьды аз біледі. 
Қаңтар, ақпан деп сөйлейді. Календарь шығарған Файзолланың ақпанды 
не үшін февральға ат қылып қойғанын өзі біледі.
Ал енді февраль қалды.
Февральдың  қазақша  атын  біліп  айтушыны  таба  алмадық.  Ел 
ішіндегі азаматтар ескі сөзді көп білетін қарияларға жолығып, сұрастыра 
жүріп  қазақтың  бірер  газетіне  жазуларын  міндет  деп  білемін.  Әсіресе, 
календаршы Файзолланың мұны табуы тиіс.
Надан қазақтың: отамалы сәуір, зауза, саратан, қауыс, жейді тоқсан, 
желтоқсан  деп  санағы  бәрі  қате.  Қиын  болмаса  жоғарыдағы  арабша 
аттарға бір қараңыз!
«Отамалы»  дегенің:  хұт,  хамал,  сәуір,  жоза,  желтоқсанның  дегенді 
Файзолла  бұлжытпастан  алыпты.  Календаршылардың  енді  қазақша-
лаймын деп осынша қате аттарға жармаспағаны дұрыс-ақ болар еді.
Күншығыс  халықтарында  және  бір  ғұрып  бар.  Жылды  әр  есеппен 
360 күн санап, 4 тоқсанға бөледі: жар тоқсан, жәй тоқсан (шілде тоқсан), 
күз тоқсан, қыс тоқсан. Надан қазақтың «жеті жыл тоқсан» дегені «күз 
тоқсанға» тура келеді.
Абай: «қараша, желтоқсанмен сол бір екі ай» деп халықтың қатесімен 
кеткен.
«Ақ  жолдың»  №157  санындағы  «О.Ғ»  жолдас  осымен  пікірін, 
календаршы Файзулла ендігі календарын түзетер деп сенемін.
Есенғали Бақара.

176
БҮТІн ӘСКЕрИ ТАҒЫЛЫМнЫң БЕрІЛгЕнДІгІнЕ
БҮгІн 4 жЫЛ ТОЛАДЫ
Әскерлерге жәрдем қолын созу әркімнің адамгершілік
борышы ең керектің бірі
Жер  жүзіндегі  жанды,  жансыз  ғаламның  барлығын  кісіге  бағынды-
рып  отырған  кісінің  білімі  екендігі,  оның  бер  жағында  білімі  кем 
жұрттан  білімсіз  артық  жұрттарға  бағынып,  жем  болып,  айдауында 
келе жатқандығы, тіршілік үшін таласа кеткенде білімді жеңіп, білімсіз 
жеңіліп, көбіне аты өшіп жоқ болатыны һәм бұл қашанда болса, осылай 
болашақ  екендігі  әркімге  белгілі.  Білімді  жұрттың  тұрмысы  білімсіз 
жұрттың тұрмысынан артық екендігі де әркімге мәлім. Сондықтан білім 
керек екендігіне ешкім таласпайды. Бірақ сол білімді қайтсек табамыз? 
Қалай еткенде халқымыз білім иесі болып мәдени халықтардың қатары-
на  қосылады?  Халыққа  білім  таратып,  халықты  мәдени  жұрттардың 
қатарына косылу үшін, ең бірінші шарт ол халықтың ашық пікірлі білім 
иесі  адамдары  болуы  керек,  һәм  мақсатқа  тезірек  жету  үшін  ондай 
адамдар мүмкіндіктің барынша көбірек болуы керек.
Ашық  пікірлі  білім  иесі  кісілерді  көбейту  үшін  қызметке  лайық 
оқытушылар,  дұрыс  жолға  салынған  тәртіпті  оқу  орындары  (мектеп, 
медрессе)  болуы  керек.  Жанға  азық  беретін  әртүрлі  кітаптар  мол 
болуы керек. Бізде бұлар бар ма? Бізде бұлардың біреуі де жоқ, жақсы 
оқытушылар да жоқ, тәртіпті оқу орындары да жоқ, жанға азық беретін 
кітаптар да жоқ. Бізде не бар? Бізде өзі білімге жарамай жүрген шала-
жансар оқытушыларымыз бар. Жоқтан бар игі деп электр шамға жаққан 
білтедей лидер қылып жүрген оқу орындарымыз бар. Балалар тақымына 
кысып  алып  «атым»  дейтін  таяқтар  секілді,  көбі  «кітап»  деп  айтуға 
симайтын бірнеше өлеңдеріміз һәм бірнеше романдарымыз бар. «Дүмше 
молда дін бұзар» дегендей қызметке лайық болмаған оқытушылар білім 
берудің және даярлаудың орнына кісі де оқушыларды адастырады, яки 
бұзылуына  себеп  болады.  Ал  енді  бірлі-жарымды  жақсы  оқытушылар 
табылса оқыту үшін керек болатын әртүрлі оқу құралдарымыз (учебники) 
және  оқу  саймандары  (учебные  пособия)  жоқ.  Бұларсыз  оқу  бола  ма? 
Тіпті  бұлардың  бәріде  болып-ақ  қойсын,  оқытушыларымызда  мектеп, 
медреселеріміз  де  ойдағыдай  жақсы-ақ  бола  қойсын.  Сонда  ең  жақсы 
деген  оқу  орындары  оқушыларға  білім  беріп  шығара  ма?  Яғни  мектеп 
медреседе  оқығандардың  жақсы  біліп,  бірақ  өз  бетімен  әртүрлі  кітап 
оқымаса, кісі білім иесі бола ала ма? Мектеп, медресе кісіге білім бермей 
тек білім алатын құрал береді. Білімнің тілін үйретеді. Білімге жететін 
жол көрсетеді.

177
Білім  кітап  оқумен  табылады.  Бұрынғы  соңғы  өткен  атақты  адам-
дардың қайсысын алсақ та бәрі де білімді кітап оқумен тапқан. Олардың 
арасында ешбірі школда оқымай тек кітап оқумен ғана білім алып атағы 
шыққаңдар да бар. Мәселен, орыстың осы күнгі атақты жазушылардың 
бірі Максим Горький 7 жасында жетім қалып, еш жерде оқымай, түрлі 
қара  жұмыста,  жалшылықта  жүріп,  қолы  босап  кеткенде  кітап  оқумен 
ақыр аяғында бүкіл дүниеге белгілі ірі жазушы болды.
Университет  бітіргендердің  арасында  түк  білмейтіндер  де  көп. 
Төмен  дәрежелі  мектепті  ғана  бітіріп,  білім  иесі  болып,  жұртқа  жол 
сілтеп жол көрсетіп жүргендер де жоқ емес. Кітап оқымаған кісі мектеп 
медреседен  алып  шыққан  аз  ғана  білімнен  айрылып  әуелгі  қалпына 
түсетіндігі белгілі.
Еуропаның бір данышпаны: «ілгері баспаған кейін кетеді, себебі кісі 
бір жерде тоқтап тұра алмайды» деген екен. Кісіліктен бір жерде тоқтап 
тұра алмайды. Оның себебін мынау денеміз ас жесек өседі, ас жемесек 
өшеді. Сол секілді рухымызда (яғни ақылымыз, ой-пікіріміз, сезіміміз) 
азығы  болса  өседі,  азығы  болмаса  өшеді.  Рухымызға  не  азық  болады? 
Рухымызға тіршілікте көрген білгендеріміз, әсіресе, әртүрлі кітаптардан 
оқығанымыз  азық  болады.  Олай  болса  қазақ  мектеп  медресесінде  ғана 
оқып, қазақ тілінен басқа білмейтіндер, қазақша кітап жоқ болғандықтан 
оқудан шыққаннан соң кері шегініп әуелгі орнына қарай жылжуға тиіс, 
бірте-бірте қарая беруге тиіс.
Сөйтіп, біз өзіміздің мектеп медреселерімізге қарап отырсақ мақса-
тымызға жуық арада жетуден күдер үзбеппіз, яғни халыққа білім таратып 
жұртымызды мәдениетті елдердің қатарына қосуға қызмет ететін білім 
иесі  кісілер  жуық  арада  көбейе  алмайды.  Сол  себепті  мектептерде  ең 
керекті  сабақтардың  бірі  орыс  тілі  болуы  керек.  Қазақ  мектептерінің 
бәріне бірдей қазақ балаларына орыс тілін оқыта алатын оқытушы жет-
кізу мүмкін емес. Сонда да мектептеріміздің бір сыпырасында дұрыстап 
орыс тілі оқытылса һәм ондай мектептерде балалар бірнеше жыл оқып, 
орыс  тіліне  түсінерлік  болса  орыс  мектептеріне  барып  кіруге  болады. 
Бұлай деуіме себеп біздегі әрбір жетімсіздік. Сондықтан бұл мәселе ең 
керектің бірі болуға керек.
Ф.Ғ
жергілікті халықтың тілінде
Алмата-21.  Кейбір  үйездерден  келген  хабарлардағы  қарарларда  ай-
тады: барша болыстық мекемелерінде қандай түрлі істер болса да жер-
гілікті ұлттың тілінде жүргізіліп жатыр.

178
ҚАЗАҚ ТІЛІнДЕ жАңА КІТАПТАр
БАСЫЛЫП ШЫҚТЫ
Осы  күні  Түркістан  республикасының  баспасөз  таратушы  бөлімі 
баспаханада  даярлап  басып  төменде  көрсетілген  кітаптарды  сатуға 
шығарып тұр:
1 – оқу құралы жазушысы – А. Байтұрсынов
2 – тіл құралы 1 -ші жылдық – А.Байтұрсынов
3/2 – Байтұрсынов
4 – Есеп құралы 1-ші бөлім жазушысы М.Дулатов 
Алдырушыларға  адрес:  Ташкент.  Карл  Маркс  проспекті,  Ержар 
көшесінің бұрышы.
Ташкент, проспект Карла Маркса, угол Иржарский.
Осы күні баспаханада басылып жатқан, жақын арада жарыққа 
шығатын қазақ тіліндегі кітаптар:
1 – зоология (жануарлар жайынан) жазушысы – Х.Досмұхамедов.
2 – табиғат тану – Х.Досмұхамедов.
3 – жағрафия – жазушысы – АТоқтыбаев.
4 – «Батырлар» қазақтың бұрынғы уақыттағы өткен батырлары туралы 
жазылған өлеңдердің ертегі сөздердің жиындысы.
5 – Есеп құралы 2-ші бөлім жазушысы – М.Дулатов.
Өзбек тіліндегі шыққан кітаптар:
1 – өзбекше оқуы 1-ші жылдық.
2 – жазу жолдары.
3 – сауға (өзбек тілінің құралы).
4 – үлкендер үшін «әліппе».
5 – саяси словарь жазушысы – Н.Төреқұлов.
6 – педагогика сабағы.
7 – оқу жасына жеткенше балаларға тәрбие кітабы.
8 – тақпақ сөздер жинағы (өлеңдер).
9 – (находка) өзбекше театр кітабы.
10 – өзбек жұмыскерлер сиезінің материалы.
11 – Жолбасар Әлім – театр кітабы.
Басылып жатқан жақын арада шығайын деп тұрған кітаптар:
1 – өзбекше оқуыштың 1-ші жылдығы
2 – « » « ».
3 – геометрия.
4 – жағрафия картасы.

179
Түрікпен тілінде басылып шыққан кітап:
1 – екінші жыл оқу үшін түрікпен тілінің құралы.
жергілікті халық тілінде
Полторацк-23. Полторацк үйезінің іс атқару комитеті өзінің кеңсесі-
нің ісін жергілікті халықтың тілінде жүргізуге кірісті.
Қазақ елінде ағарту ісі
Аттысы шапты, жаяуы қапты
Қайырылып сөзді кім ұқсын.
                                                   Абай
Шегіртке жаздай ойнап өлең айтты 
Қырық мысал
Қазақ елінде оқу-оқыту жұмысының көгере алмай тұрғаны бәрімізге 
белгілі. Қаладан қашық жатқан қалың ел ішін былай қоя тұрып, халық 
ағарту  бөлімдерінің  есік  алдындағы  мектептерін  көзімізді  салсақ, 
адамның денесі түршігеді. Мектептеріміздің: «анасы жетіспейді, мынасы 
жетіспейді»  деп  несін  айтамыз.  Қағаз  жүзінде  қазақ  интернаты,  қазақ 
мектебі көп. Бірақ қағаздың сыртында шын қазақ мектебі жоқ. не бар? 
Не ол емес, не бұл емес «түрік» мектептері, «мұсылман» мектептері бар..
«Ақ  жолдың»  235-ші  санында  «Тоқпақ»  жолдас  «халық  ағарту  оқу 
майданынан күшті аудару керек» деп жазып отыр. Осы күнге дейін оқу 
ісінің  көгермеуінің  себептерін  көрсеткенде,  қазынаның  кедейшілігін, 
оқытушыларымыздың кемдігін айтады. Сөз ыңғайында тілмаштарға да 
айыптың бір жағын арта салады.
Бізде бір қызық мінез бар: қандай болса да оңбай, көгермей тұрған 
бір ісіміз болса, аты шулы тілмаштарға аудара саламыз. Осы тілмаштар 
болмаса,  біз  қазақ  еліне  сүттен  өзен,  майдан  бұлақ  ағызатындай-ақ 
түріміз бар сияқты.
Оқу,  оқыту  жұмысының  оңбай,  көгермей  тұруына  қазынаның  ке-
дейлігі, оқытушылардың кемдігі, өз пайдасынан бөлек түк ойламайтын 
тілмаштардың халық ағарту жұмысына араласып кетуі үлкен себеп екені 
рас.  Бірақ,  бұл  себептер  түпкілікті  себеп  емес.  Аурудың  жуан  тамыры 
халық ағарту комиссариатында тұр. Қазақ елінде халық ағарту жұмысын 
жолға қою туралы комиссариаттың белгілі бір жолы, тұтқан бір планы 
жоқ. қалтасында бар ақшасын жұмсағанда да сол плансыздығы кесірінен 
істеген ісі қазақ мектебіне пайдалы болып шықпай тұр.
Қазақ  мектебінің  терезесі  қирап,  оқытушыларының  алған  айлығы 
тамағына  жетпей,  жылап  отырғанын  жаңа  шаруашылық  саясатына 

180
«нэпке» аударып, ішкі тәрбие-оқу жағына көз салсақ не көреміз? Қазақ 
мектептеріндегі ішкі тәрбие-оқу туралы халық ағарту комиссариаты бір 
белгілі жол жоба, программа түзіп берді ме? Жоқ. Оқу жылы басталғалы 
3-4 айдың жүзі болды. Үйездегі халық ағарту бөлімдері қазақ кітаптарын 
алған жоқ. Бұл істер комиссариаттың қолынан келіп те істемегені. Мұнда 
нэп-те жоқ, тілмаш та жоқ.
Халық ағарту комиссариатының қазақ мектебі үшін істеген істеріне 
қарайық.
Қазақша  әліппе  («оқу  құралы»  А.Байтұрсыновтікі)  басылып  шық-
қанына 4 ай болды. Ташкендегі қазақ мектебінде болмаса, басқа үйездерде 
бұл  кітап  әлі  жоқ.  Қырық  мың  нұсқа  басылған  бұл  кітаптың  таралмай 
тұруына  жаңа  шаруашылық  саясаты  айыпты-ақ  болсын.  Оның  шала 
басылғанына (дыбыс таңбаларының белгілері қойылмаған) кім айыпты?
Ескі  баспасында  қазақ  әріпі  жетпегеннен  ғой  деп  едік.  Биыл  тас 
баспада  (литографияда)  басылғанда,  бұл  кемшілікті  түзетуге  болатын 
еді. Халық ағарту комиссариаты бұрынғы әскерде етік беретін байларша, 
баспаханаға қырық мың кітапқа заказ бере салған.  Баспахана  бұрынғы 
баспасын алып кемшілігін, қатесін бұлжытпай басып берген.
Бірінші «тіл құрал» туралы да айтатынымыз сол. Оның үстіне бұл «тіл 
құралдың» 20 беті жоқ. Халық ағарту комиссариатында қызмет қылатын 
азаматтарымыз шапка алғанда да қарап алатын шығар-ау. Бірақ, 35 мың 
«тіл құрал», «оқу құрал» деген кітаптарды, қазақ мектебінің маңдайына 
басқан екі кітабын қарамай бастырыпты, қарамай алыпты.
Қазақ мектебі үшін бір оқу кітабы жоқ. Қазақстан, Түркістан халық 
ағарту комиссариаттары күштерін қосып болсадағы бір оқу кітабын түзіп 
бере  алмады.  2  жүз  мыңнан  артық  «тіл  құрал»  бастырғанша,  бір  оқу 
кітабының қамын ойлау керек еді. «Тіл құрал» мектеп басына 2-3 дана 
болса да жетеді.
Шолақ «ұ» «ы» ережелерін халық ағарту комиссариаты қазақ тілінің 
барып тұрған жері деп ойласа керек... «Айта берсе сөздерді былшық басар 
көздерді». «Әліппеге баяншы» дейтін кітапты халық ағарту комиссариаты 
аянбай-ақ бастырса керек. Әр қазақ мектебіне 100 нұсқадан жыл сайын 
келе береді. Оқу жылының басында-ақ бере салады!!...
Халық ағарту бөлімінде қызмет еткен азаматтарымыз қазақ кітабын 
оқып көруді өздерінің адамшылықтарына лайық таппаса, тым болмаса, 
орысша  «метод  запись»  деген  сөзді  көрсейші!...  бұл  оқу  кітабы  емес, 
молдаларға «баяншы» ғой жарықтықтарың!
Қазақ мектептерінде орыс тілі сабағы тағы мазасыз, қазақ баласының 
рухына  лайықты  бір  кітап  жоқ.  Орыс  мектептеріне  бұл  басылған  оқу 
кітаптары  оқытылып  жүрсе  рухын  былай  қоя  тұрайық:  ескі  замандағы 
бұратаналар  үшін  жазылған  кітаптардай  да  кітап  жоқ.  Орыс  тілі  қазақ 
баласына бір азап болыпты. Қазақ баласы үшін орыс тілі кітабы туралы 

181
ойлау  халық  ағарту  комиссариаты  қасындағы  «қазақ-қырғыз  білім 
комиссиясының» жеті ұйықтаса, бір түсіне кірмейді.
Ұзын  сөздің  қысқасы,  оңбай  тұруымыздың  себебін  бір-бірімізге 
аудара  берсек,  айыптың  бәрімізге  де  жететін  түрі  бар.  Бізге  енді 
аударыспақ ойнауды қойып қазақ мектебі туралы ойлауға керек. Халық 
ағарту комиссариаты «қазақ-қырғыз білім комиссиясын» қызметке жегу 
керек, бұл бір. Екінші, олардың қызмет жемісі болған кітаптарды складқа 
қамап қоймай, таралуына басшы болу керек.
Қазақ мектебі деген мектеп керек.
Дәрібай Сабденов.
Іс атқару үйрететін курстар
Қазақ  тілінде  іс  атқару  үшін  қазақтың  оқыған  жастарына  Семей 
губисполком жақын арада курс ашпақшы. Ол курсты бітірген жігіттер әр 
болысқа хатшы һәм іс атқарушы бола алады.
Басқарма  қазақтың  көптен  бері  көкейін  тесіп  жүрген  істің  бірі  де 
хүкімет істерін қазақ тілінде жүргізу еді. Жоғарыдағы хабарға қарағанда 
өрнек есігін Семей губисполкомы ашайын деп отыр. Соның үшін қазақ 
облыстары мұнан үлгі алу керек.
Құнытсыздықты қою керек
Қазақ-қырғыз зиялылары екі тапқа бөлінеді: 1) мұсылманша оқығандар, 
2) орысша оқығандар болып. Қазақ зиялылары мұсылманша оқығаңдар 
табы, жұрт ғой өз ұлтын басқа мәдени ұлттардан кем көрмейді. Қазақ-
қырғыз  зиялыларының  орысша  оқыған  табын  алсақ,  олардың  сөйлеп 
жүрген  сөзі  мен  істеп  жүрген  ісі  бір  болып  шыға  бермейді.  Олардың 
бір сөздерін шын ойы мен шын сыры болмай, әшейін «осы жақсы сөз, 
жұрттың жақсы көретін сөздерін сөйлесек, зиян көрмеспіз» дегендіктен, 
айтылып  жүрген  секілді  болып  шығады.  Мәселен,  орысша  оқыған 
зиялыларымыздың  көбі  қазақтың  тілі,  қазақтың  жазуы  орыс  тілінен, 
орыс жазуынан кем емес деп өзі айтса да, осы күнгі өздері қазақша дұрыс 
жаза алмайды. Қазақ емлесін білмейді, һәм білгісі де келмейді. Ол-ол ма? 
Әлі  онан  да  жаман  сорақысы  бар.  Орысша  оқыған  зиялыларымыздың 
көбі қазақша әліпті таяқ деп білмейді. Яғни, оларға қазақ жазуы қытай 
жазуымен бірдей, қытай жазуын сондай біледі. Бұл зиялыларымыз қазақ 
жазуын һәм қазақ емлесін білгісі келсе де, біле алмай жүр деп ешкім айта 
алмайды.  Олар  қазақ  жазуын  білгісі  келмей,  менсінбей  жүр.  Олардың 
түсінуінше  кісілік  дәреже  жасына  жету  үшін  орыс  жазуын  дұрыс  білу 
керек, қазақ жазуын білсе де, онан келер пайда жоқ.

182
Сондықтан,  олар  орысша  жаза  бастаса,  бірінен  бірі  асып  түседі:  ал 
енді,  кейде  атын  шығарып,  көзге  көріну  үшін  газетке  журналға  неме 
жазбақшы болса, бір жұмысты екі жұмыс қылып, әуелгі білген жазуымен 
өзі  бір  жазып,  онан  соң,  ол  жазғанын  дұрыс  білетін  екінші  біреуге 
қайтадан көшіртіп әуре болады. Зиялымын деп жүрген кісіге басқаға құл 
болып, басқаны үлгі көріп, өзін-өзі менсінбей, өз тілін, өз жазуын керек 
қылмай жүріп, кісілікке жеттім деп, көкірегін кере беру, үлкен ұят екенін 
білу  керек:  Ол  ілгергі  басқындықтың  белгісі  емес,  кері  кеткендіктің 
белгісі  екенін  білу  керек.  Үйренгісі  келген  кісіге  қазақ  емлесін  үйрену 
қиын емес. Қазақ емлесін үйрену бес, он күндік-ақ жұмыс. Қазақ-қырғыз 
зиялыларының  көбі  шаһарлы  жерлерде  тұрады.  Шаһарлы  жерлердің 
қайсысы  болса  да,  қазақ  емлесін  білетін  кісі  табылады.  Емле  білетін 
кісілердің  біреуін  алып,  емле  білмейтіндер  күніне  бірер  сағаттан  бес, 
он  күн  бастарын  қосса,  қазақ  емлесін  таза  біліп  алады,  иәки  Ахмет 
Байтұрсыновтың  тіл  құралын  тауып  алып,  әркім  өз  бетімен  оқыса  да 
бес, алты күнде емле біліп алуға болады. Бірақ, осы секілді оңай тұрған 
білімді жұрт құнытсыздық қылады. Ол құнтсыздықты қою керек.
Б.А.
Біз де ілгері басудамыз
Көптің көздегені мәдени тіршіліктің жемісінен пайдаланбақ. Солар-
дың қатарында қазақ-қырғыз жұрты да ілгері қарап, ұмытыла бастаған-
дығы, соңғы кездерде сезіліп отыр.
Күні кеше жалпы Россияны қаптаған қара тұман қазақ-қырғыз ұлтын 
да қажытқан еді. Адастырған-алжастырған еді. Ол кезде қазақ елі елеусіз, 
ескерусіз еді, бара жері, басар тауы белгісіз еді. Ел естиярларында ерік 
жоқ еді. Халық қамын қайғыру, ел мұқтажын ізеттеуге жол да жоқ, жөн 
де жоқ еді. «Қаңқ еткенде, тырп етпе» деген жауап дайын еді. Баста ерік 
жоқ айдауда, малда ерік жоқ байлауда еді. Ел еріксіз, ер көріксіз еді. Мал 
ұрысы,  жұрт  қонысы  тарылды:  Кеңі  тарылып,  ұзыны  қысқарып,  елдің 
есеңгіреген  есалаң  болған  жағында  дәл  сол  замат  еді.  Ол  дәуір  өтті. 
Кеңшілік дәуір де жетті. Бұл да болса, үстіміздегі төңкеріс дәуірі.
Енді елге ерік берілген, жұртқа жол көрсетілген. Жұртты жоқтау, елді 
ескеру ендігі жерде екпінді істерден саналады. Қор болған қазақ-қырғыз 
ұлты да ескерусіз, есіркеусіз қалып отырған жоқ.
Қазақ-қырғыз  елінің  ер  азаматтарына  өз  елінің  қамын  қайғыруды, 
мұңын шағуды, мұқтажын ізеттеуді тапсырған еді. Өз билігін, өз тізгінің 
өздеріне берген еді.
Енді  ел  азамат  ерлері,  елін  қалай  бастамақшы,  бағытын  қалай 
түземекші,  мақсат  нысанасын  қалай  белгілемекші?  Мінеки,  әңгіме 
осында. Төңкерістің бес жылдық тәжірибесіне қарағанда, қазақ-қырғыз 

183
елінің  естияр  ер  азаматтары  елін  бастаудан  ерінген  жоқ,  айныған  жоқ, 
адасқан  жоқ,  бағыттары  таза,  жөндері  түзу,  жолдары  төте,  мақсат 
нысанасы  белгілі,  адал  жүрек,  айқын  тілек,  арымайды  талмайды,  елін 
бастап, көздеген мақсатына жетпей қоймайды, бұған иманымыз кәміл.
Бес  жылғы  төңкеріс  жемісінен  халқымыз  кем  пайдаланған  шығар. 
Оған  себеп,  жалпының  надандығы,  халқының  шабандығы  шығар.  Ол 
ешнәрсе емес! Көш жүре түзелмекші, шабандық оңалмақшы, надандық 
жоғалмақшы, әйтеуір бізде ілгері басуымыз хақиқат.
Оған  дәлел  қазақ-қырғыз  азаматтарының  құбыласындай  құрметтеп 
отырған «талап» қауымы.
Сондықтан, бұл орынға ардақты оқушыларды «талап» қауымымен 
таныстырып өтуді айрықша лайық көремін. Үстіміздегі жылдың 4 де-
крабрінде халық ағарту комиссариатының жанындағы мемлекет білім 
кеңесінің  бір  тармағы  болып,  дүние  жүзінің  «талап»  қауымы  пайда 
болды.
«Талап»-қауымы қазақ-қырғыз ұлтының  еншісіне тиіп  отырған  қау-
ым. «Талап» қауымы бар күшін, бар ісін қазақ-қырғыз ұлтының игіліне 
жұмсамақшы. «Талап» қауымының түпкі мақсаты:
1)  Қазақ-қырғыз  халқының  мәдениетін  өркендету.  Оның  үшін:  а) 
қазақ-қырғыздың әдебі, тілін, сөзінің түбірін (терминология), емлесін һәм 
басқа сондай мәселелерді тексеру. б) Ұлт өнерін (исскуствасын) тексеру. 
т)  Қазақ-қырғыз  халқының  тарихын  һәм  салтын  тексеру.  ж)  Қазақ-
қырғыз мектептерінде оқыту мәселесін реттеу. х) қазақ-қырғыздың білім 
һәм  өнер  қайраткерлеріне  көмек  көрсету.  2)  Жоғарыдағы  мақсаттарды 
жүзеге шығару үшін қауым мына нәрселерге ерікті: а) Айтыс (диспут), 
лекция, баяндама һәм басқа сондай нәрселер жасауға. б) Экспедиция һәм 
экскурсиялар  шығаруға.  т)  Көрме  (выставкалар)  жасауға.  ж)  Уақытша 
һәм  түпкілікті  баспасөздер  бастыруға.  х)  кітаптар,  қол  жазбалар  және 
ескіліктің  һәм  өнердің  эсерлерін  жинауға.  д)  Білім  һәм  өнер  әсерлері-
не  жарыс  жасап,  бәйге  тігуге  тағы,  тағылары  бар.  Толық  жобасын  га-
зетіміздің келесі сандарында басуға әрекет қылармыз. «Талап» қауымын 
жарыққа шығаруға іс бастап қызмет етушілер мына азаматтар: 1) Қазақ-
қырғыз  білім  комиссиясының  бастығы,  ардақты  доқтырымыз  Халел 
Досмұхамедов. 2) Атақты ғалым, профессор Шмид Александр. 3) Қазақ-
қырғыз  салтын  тексеруші  ардақты  ғалымымыз  Әбубакір  Диваев.  4) 
Білім  жолында  қызмет  етуші  талапты  жастарымыздан  Кәрім  Жалетов. 
5)  Атақты  ақынымыз  Мағжан  Жұмабаев.  6)  Білім  иесі  Архангелский 
Николай.  Жоғарыда  аты  көрсетілген  азаматтардың  шақыруы  бойынша 
13-декабрьде Ташкенттегі қазақ-қырғыз зиялылары «Талап» қауымының 
жалпы  жиылысында  болып,  «Талап»  қауымының  басқармасына 
мына  кісілерді  сайлайды:  Доктор  Халел  Досмұхамедов  төбе  ағасы.  2) 
Мырзағазы  Есболов  орынбасары.  3)  Әуезов  Мұхтар  хатшы:  Бұл  үшеуі 

184
стол басылар. Басқарманың мүшелігіне 1) Иса Тоқтыбаев 2) Профессор 
Шмид 3) Мұхамеджан Тынышпаев, 4) Қасым Тыныстанов сайланды.
Мінеки,  осылар  айтып,  жаңа  туған  жас  «талапты»  алақанымызда 
көтеріп, мәпелеп, ермек қылып отырған жайымыз бар. Бұл жаңа туған 
жас «талаптан» үмітіміз зор. Тілегіміз мол, мақсатымыз терең.
«Талаптың» жасауы үшін, міндетін атқаруы үшін, мақсатын майданға 
шығару  үшін  қазақ-қырғызына  қайрат  күшін  жұмсау  үшін  керекті 
нәрсенің бәрі де дүние. Әсіресе, жаңа шаруа саясатында әрбір кеңселер 
өз әрекеттерін өздері зерттеуде болып түрғанда біздің «талаптың» үлкен 
сүйеніші қазақ-қырғыз ұлты. Соның үшін қазақ-қырғыз «талапқа» еткен 
жәрдемін  сабырсыздықпен  күнде  күтіп  тұрамыз.  Білімділер  білімімен, 
байлар малымен, кедейлер барымен, әлділер әлімен дегендей, жәрдемін 
аямайтынына шексіз сенеміз. «Талап» қауымының аты да, заты да қазақ-
қырғызға жат көрінбес: Көптен аңсап, көре алмай, көмегіңді бере алмай 
жүрген  талабыңда  осы  «талап».  Ұйықтасаң,  түсіңнен  кетпейтін,  ояуда 
есіңнен кетпейтін «талап» осы «талап» еді. Көздеген бағытыңа, ойлаған 
мақсатыңа  жетекші  болар-ау  деген  талабың  да  осы  «талап».  Кіршіксіз 
жаңа туған жас нәресте, ел-жұртыңның құбыласы болғай да.
Тана.

жүктеу/скачать 1,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: