Қазақша үстіміздегі 1922 жылдың календарі

164
жылда  болатын  мейрам  күндері  де  көрсетілген.  Қысқасы,  календарьда 
тіршілік шаруа, тұрмыс жүзінде ұшырайтын өлшеуіштер жайынан тәуір 
ғана түсінік берілген. Календар меніңше кемшіліксіз емес, бар. Бұл, кем-
кетікті болашақ 23-нші жылдың календарінде түзеу керек. Олар, мынау: 
1) Қазақша жыл басы ескі есеп бойынша 9-ншы март. Қазақ жыл басын 
ескіше 9-ншы март жаңаша 22 март наурыз көргеннен санапты. Қазақша 
22-мартта биыл тауық жылы бітіп, ит жылы кірді. Календарь орыстың 
есебінше бірінші январдан басталған. Сондықтан, қазақша да жыл басы 
орыстың ғинуары сияқты көрсетіп отыр. Бұл басталуға тиісті еді. 22 март 
наурыздан алынып, мұның есепке бір елі қиыншылығы жоқ.
1. Календарьде қазақша ай аттары деп мынаны санайды: 1) Қаңтар, 
2)  Ақпан,  3)  Отамалы,  4)  Сәуір,  5)  Май,  6)  Шілде,  7)  Саршатамыз,  8) 
Сүмбіле,  9)  Қыркүйек,  10)  Қазан,  11)  Қараша,  12)  Қарыс.  Сондағы, 
айтылған  «кыркүйекті»  қазақ  айтқанын  естігенім  жоқ.  Қазақша  ай 
аттарына мен де жетік емеспін. Сүйіткенмен де мынау аттардың біразына 
тағы  қанағат  еткім  келеді.  Қазақша  жыл  тоқсан,  тоқсан  деген  бар.  Бұл 
да,  ай  аты  болуға  керек.  Бірақ,  қай  айға  қойған  ат  анық  айталмаймын. 
«Абай»-дың өлеңінде.
«Қараша, желтоқсан мен сол бір-екі ай,
Қыстың басы бірі ерте,
Біреуі жай, дейді.»
Тағы Абай екінші өлеңінде:
«Қарашада өмір тұр,
Тоқтатсаң тоқсан көнер ме» дейді.
Бірінші өлеңге қарағанда нағыз күз айларының бірінің аты. Оның бір 
жағында мәнісіне де қарап, күз тоқсанның ақырғы айы-ноябрь, қараша 
емес, желтоқсан шығар деймін. Бұл, менің ойыма келген бір пікір. Әрине 
пікірге жол ашық. Біздегі ай аттары һәр жерде һәр түрлі көрінеді. Мәселен, 
Семей  «Дәлу,  құт»  дегенді  білмейді,  римше,  қазақша  айтады.  Орал, 
Торғай, римше кем (тіпті түсінбейді де) арабша айтады: «Қараша, қауыс; 
кәрі құртаныңызды тауыс» деген қазақтың үлгі сөзіне қарағанда, қараша 
мен қауыстың арасында желтоқсан жоқ желтоқсаннан, бүтін күз тоқсаны 
мұрат  деп  айту,  тағы  болмайды.  Абайдың  өлеңіне  қарағанда  болсын, 
қазақтың  сөзіне  қарағанда,  болсын,  желтоқсан  ай  аты  болу  керек.  Бұл 
календарьда жоқ. Айлардың ілгері, сондылығы, қосымшалары барма деп 
ұғамын. Мәселен, «саршатамыз» деп қосарынан қазақ айтпайды. «Тамыз» 
дейді. Айлардың атын Файзулла Байтұрсыновтың оқу құралдарынан алса 
керек. Оқу құралдарындағы ай аттарының көбі жоба һәлі. Болашақ 23-
нші  жылдың  календарьінде  бұл  жағын  қатты  тексеру,  қарастыру  керек 
болар деймін.
2. Метір өлшеулерін баян еткен қазаққа тиынға керегі жоқ. 5-6 жол-
дық  сөз  жазылған,  бұл  сөздер  орыстын  жаңаша  ескіше  емлесі  туралы. 

165
Орыс емлесін тоқсан тоғыз кұбылтып жазсын, оның керегі аз. Олардың 
орнына қазақ-қырғызға пайдалы тіршілік, шаруа жайынан біраз сөздер 
айтылса,  бұл  ұстатпайды.  Мен  «календарді»  газетке  жазып,  сынға 
алғанымда,  жақсысын  асырып,  жаманын  көрсету.  Өйткені,  календарь 
жыл  сайын  шығатын  нәрсе  пікір  қосылған,  келістігі  айтылған  сайын 
келесісі толымды болып отырмақ.
4. Біз, осы еліктеудің соңына түспесек екен. Календарьда академик я 
көбі орысша, қазақша да жазылған. Қазақ, қазақшасын оқырлық болған-
нан кейін оны тағы орысша жазып не керегі бар? Календарь оны тағы 
орысша  жазып  не  керегі  бар?  Календар  қазақ  үшін  шығарылған,  орыс 
үшін  емес.  Қазақшасын  оқып  түскеннен  кейін,  орысша  түр  көрсетудің 
керегі жоқ. Бізге бұл құлдықты, еліктеушілікті тасымауға керек.
5. Біздің бұл күнде өз тілімізге арналған дыбысымыздың таңбалары 
бар. Жүзеге шығармақ болып тырысқан бір істі, бұзбастан бастап шыға-
ру керек.
Қазақ  емлесінда  «ш»  орнына  «ч»  алынған.  Календарьде  уйршок 
сияқты  сөздер  «ш»-мен  жазылыпты.  Қазақ  баласы  өз  матбуғатында  өз 
тіліндегі таңбалары ғана қолдануы, өз тіліндегі таңбаларды ғана көрсету-
лері керек. Оны енді жаркештендіріп басқа тілдегі таңбаларды қыстыр-
масқа керек.
Тағы  «дәйекші»  жаңылыс  қойылған.  Мәселен,  шаршы  деп  қалың 
айтылатын сөз «Шәрші» болып жіңішке жазылып кеткен.
Бұл,  қазақша  орын  шыққан  бірінші  календарь,  екіншісін  түзеу.  Һәр 
неше  мұны  шығарған  Файзулла  жолдасқа  рахмет  айтып  ісінің  жемісті 
болуын тілейміз.
 О.Ғ.
О.Ғ-ның сынына жауап
«Ақ жолдың» 157-ші санында қазақша шыққан 1922 жылдың кален-
дары  туралы,  О.Ғ-ның  сыны  басылды.  Календардың  міндері  туралы 
айтылған  О.Ғ-ның  пікірлеріне  бірден-бірден  жауап  беріп  өтпекшімін. 
Қазақша  ай  аттарында  қате  бар  болса  бар  шығар,  өйткені  қазақша  ай 
аттарына мен өзімде жетік емеспін. Қазақ арасында ай аттары әр жерде 
әр түрлі: бір жерлерде Қазақ айлардың Римше аттарын ғана біледі, басқа 
аттарын білмейді. Бір жерлерде арабша аттарын ғана біліп, басқа аттарын 
білмейтін, бірақ бар болуы ықтимал деп ойланғандықтан, календарда әр 
айдың  атын  үш  түрлі  (римше,  арабша,  қазақша)  көрсету  қажет  болды. 
Аз  уақытта,  қазақша  ай  аттарынын  дұрысын  білетін  басқа  жол  таба 
алмағандықтан Ахмет Байтұрсыновтың «Оқу құралындағы» көрсетілген 
аттары алынды.

166
Қазақша  ай  аттарының  дұрысын  білетін  кісілер  яки  дұрысын 
біле  алатын  кісілер  ерінбей  аз  ғана  уақытын  беріп  «Ақ  жолға»  жазса 
да  яки  тура  маған  жіберсе  де  (1)  көп-көп  Алла  разы  болсын  айтар 
едік  және  тоғыстың  не  екенін  жақсы  білетін  кісілер  ол  туралы  да 
түсінікті  қылып  жазып  жіберсе  жақсы  болар  еді.  О.Ғ  календарды  22 
марттан яғни наурыздан бастау керек еді дейді. Марттың 10-шы күнін 
календардың  басына  беріп  21-ші  күнін  аяғына  жіберіп,  календардың 
сиқын кетіргенше осы күнгі түрімен шыққанының өзі дұрыс. Өзіміздің 
қолайсыз  нәрселеріміздің  орнына  ретте  келіскенде  басқа  жұрттардың 
қолайлырақ нәрселерін ала беруіміз керек екендігіне ешкім таласпай-
тын шығар. Олай болса бір оқиғаның болған уақытың аз сөзбен анық 
қылып көрсету үшін, жыл есебін 12 жылда айналып келе беретін хайуан-
дардың  атымен  көрсеткеннен  бір  белгілі  жылдан  бастап  сан  ретімен 
көрсеткен ыңғайлырақ. Сондықтан, біз өз алымыздағы жыл басы (эра) 
тауып алмасақ жыл есебін я мұсылманша, я еуропаша алуымыз керек 
болады. Жыл есебін мұсылманша алғаннан еуропаша алған дұрысырақ. 
Себебі мұсылманша жыл басы жыл сайын бір уақытта келіп отырмайды. 
Жыл есебін Еуропаша алуды дұрыс десек календарды 22 марттан бастап 
21 мартпан бітірсек, ол календерды қай жылдың календары дейміз?
1922 жылдың календары дейміз бе? Болмаса 1923 жылдың календары 
дейміз бе яки, 1922 һәм 1923жылдың календары дейміз бе? Календарға 
бұл  көрсетілген  аттардың  қайсысын  қойсақта  дұрыс  болмайды.  Сол 
себепті  календарды  1-ші  январдан  бастап  31  декабрмен  бітіру  дұрыс. 
Өзіміздің  ұлтшылығымызды  да  ұмытпау  керек  десек  ұмытылған  жоқ. 
Календардан  өзіне  лайық  ол  да  орын  алды.  «Тиынға  керегі  жоқ  5-6 
жолдық сөз жазылған» болса, ол патшалар заманындағы хүкімет хатта 
пайдадан  басқа  түк  зияны  жоқ  нәрселерді  де  қабыл  алуға  шабандық 
қылатын  еді  деген  пікірді  дәлелдеу  үшін  жазылған  сөз.  «Ш»  хәріпі 
туралы айтатыным біздің колданғанымыз Ахмет Байтұрсыновтың емлесі 
болатын болса, бұл хәріп өз орнында ғана жазылды. Басқа еш бір хәріпке 
зорлық қылып орнын тартып алған жері жоқ. Берірек келген соң қазақ 
емлесін түзетушілер болса, олар онысын мәнбұғат жүзінде жарияланған 
жоқ. Сондықтан қай жерде кімнің не қылғанын жұрттың көбі білмейді. 
Шығып жатқан газеттердің емлесіне қарап ондайды білуге тағы болмай-
ды  себебі  газетшілер  өздері  емле  білмегендіктен  жазып  жүр-ау  деп 
ойлауға да болады. «Шаршы» деген сөзді жуан да жіңішке де айтатын 
жерлер бар шығар. Бір жерде жуан, бір жерде жіңішке айтылатын сөздер 
одан басқа да бар. Мәселен «мауты», «ара» деп те айтатын жерлер бар. 
«Мәуті», «аре» деп те айтатын жерлер бар.
Ф. Ғалымжанов
(1) Менің адресім: Ташкент. пр.К.Маркса 11 редакц.газет «Ақ жол» 
Ф.Галимжанову.

167
Затқа ат іздеу, ұғынысқа сөз іздеу
Тіршілік  жүзіне  ойлы  зат  туады.  Ол  затқа  іле  ат  қойылады.  Ойлы 
мағына  туады.  Сонан  соң  ол  мағынаға  ат  керек  болып  бір  белгілі  сөз 
тағайындалады.  Өнерлі,  білімді,  шебер  халықтар  һәр  түрлі  тұрмыста 
керек  нәрселер,  заттар  жасайды  һәм  оларға  өзінше  лайықты  аттар 
қояды.  Және  тұрмыстың,  табиғаттың,  адамның  ғақлиқатының  әр  түрлі 
жұмбақ, ғажайып халдерін шешуге ой жіберіп, тәжірибеге қарап баяндап, 
солардың һәр түрлі халдарына һәр түрлі ұғыныстарға һәр түрлі ат қояды. 
Сөйтіп өнерлі, білімді, шебер халықтың тілі бай болады. Ол тіл ді туралап 
түзейтін әдебиет басшылары болмақ. Өнерсіз, олак, надан халықтың тілі 
кедей болады. Ол халықтың да әдебиеті кедей болмақ. Үлкен білімнен, 
шеберлікпен һәм зор уақиғамен бір халықтың туғызған кейбір заттарын 
сол халықтың берген аттарын өзгертпей басқа халықтар алады. Мәселен: 
машина, аэроплан, автомобиль, телеграф, революция, коммунизм, боль-
шевик, совет, комитет.
Біздің қазақ халқы өнерсіз, олақ, надан болғандықтан тілі кедей, әде-
биетіміз жоққа тән болған соң тіліміз де сараланған жоқ. Қазақ әдебиеті 
жаңадан туды. Баспасөзіміз хүкімет өзгерісі болғаннан бері ұлғая баста-
ды. Қазақтың баспасөзі ұлғая бастағаннан бері, қазақ оқығандары хүкі-
мет һәм әлеумет ісіне кіріскеннен бері, қазақ тілі орыс тілімен хүкімет 
алдында  бірдей  болғаннан  бері  Европаның  һәм  орыстың  қазақ  тіліне 
кірген һәр түрлі сөздеріне қазақша сөздер керек болғандықтан баспасөз-
ге араласып жүрген қазақ баласы орысша затқа ат іздеуде, ұғынысқа сөз 
іздеуде.
Бұл  жолда  кей  сөздерге  қазақша  сөздер  дәл  табылған,  кей  сөздерге 
дәл табылған жоқ. һәр түрлі ұғынысқа һәр кім өзіне басқа-басқа сөздерді 
жұмсап  жүр.  Мәселен:  орыс  тіліндегі  «район»  деген  сөзді  Түркістан 
оязының Созақ қаласында «аймақ» деп жазады. Семей, Ақмолада «район» 
дегенді «аудан» дейді. Орал, Орынбор, Бөкейлік жақтарында «район» ды 
Қазақшаға аудармай «район» деп айтады. Центральный комитет дегенді 
«кіндік комитет» деп жазып жүр. Былтырдан бері біздің Қазақстанның 
кейбір азаматтары орталық комитет «ордалық комитет» деп жазып жүр. 
Орысша «облыс», «край» деген сөздерді «аймақ» деп жүр. «Коммунист» 
деген  сөзді  кей  жерде  «ортақшыл»  деп  жүр.  Кей  жерде  қазақшаға 
аудармай айтып жүр. Кей жерде (Орынборда жастар ұйымы) «еншілес» 
деп жазып жүр. «Большевик» дегенді біреу қазақшаға аудармай айтады, 
біреу  «көпшіл»  дейді.  Народный  сот  дегенді  кей  жерде  «халық  соты» 
деп  жазады.  Кей  жерде  қазақшаға  аудармай  жазады.  Семей,  Ақмолада 
«халық биі» деп жазады. Революция дегенді біреулер қазақшаға аудармай 
айтады, біреулер «төңкеріс» деп жазады. Біреулер « өзгеріс» деп жазады. 
Һәм  переворот  деген  сөзді  де  солайша  жазады.  Председатель  дегенді 

168
біреулер « топ басы» дейді, біреулер «бастық» дейді, біреулер қазақшаға 
аудармай жазады. Осындай орысша бір сөзді бір мағынаны қазақша һәр 
түрлі аттармен атау қазақ оқығандарының арасында көп оқушылардың 
тыңдаушылардың түсінуіне бұл едәуір қиын, едәуір шатақ.
Едәуір шатақ. Мұндай халыққа күнде айтылатын орыс жұрты арқы-
лы алып отырған сөздерді енді һәр бірін қазақша һәр түрлі аттармен ата-
май күллі Қазақстанда һәр бірін қазақша бір-бір сөзбен атауы керек. Бір 
затты һәр түрлі атпен атаса оған халықтың түсінуі бек қиын. Мәселен: бір 
кісіні біреу Құдайберген десе, біреу Ахмет десе, біреу Иван десе шатақ 
емес пе?
Және басқа көп халықтарға аты да заты да, бірдей сөздерді қазақшаға 
аудармай-ақ  алу  керек.  Құр  «қазақ  тілі  бай,  Европаның  қай  сөзі  болса 
да қазақшаға аударуға болады» деген қиялмен Европадан алып отырған 
күллі  ұғыныстағы  заттарымыздың  бәрін  бірдей  қазақшаға  аудармақ 
қиын жұмыс. Европадан алып жүрген кейбір сөзді қазақша бір-ақ сөзбен 
түсінікті қылып атау мүмкін емес. Ондай сөздерді қазақша бір-бір сөз-
бен  түсінікті  қылып  жазбақ  болғандардың  жазуына  түсіну  бек  қиын. 
Мәселен:  1918  жылы  Сибирьде  шыққан  бір  қазақша  газета  былай  деп 
жазды... «Атаман Аннековтың көңілді әскерінде темір тәртіп жоқ...» Осы 
күні жазып жүр былай деп... «әскери төңкеріс кеңесінің мүшесі жолдас 
пәлен көпшіл һәм төңкерісшіл...» Міне, бұған қай қазақ түсіне қояды? Не 
деп түсінеді.
Россияда да алғашқы әдебиеті туып ұлғая бастағанда осындай Евро-
падан алған сөздерден орысшаға аудара-аудара, бір кезде күлкі де болған 
осы  революциядан  бергі  қазақтың  әлеумет  һәм  хүкімет  ісіне  һәр  түрлі 
атпен жұмсап жүрген төмендегі сөздерді былай алу керек.
1) Центральный комитет дегенді «орталық комитет» деу керек, «кін-
дік комитет» деген дұрыс емес, «кіндік» сыпайы сөз емес.
2)  Председатель  дегенді  «төрағасы»  деу  керек,  «бастық»  деген  сөз 
начальник деген сөздің орнына айтылады. «Топ басы» деген жалғыз топқа 
жиылысқа лайық сөз. Комиссияға тройкаға «топ басы» аты лайық емес.
Революция  дегенді  қазақша  да  революция  деу  керек.  Бұл  көп  ха-
лықтарға бірдей сөз. «Төңкеріс» дегенді орыстың перевород деген сөзінің 
орнына айту керек.
4) Большевик дегенді қазақша да «большевик» деу керек. Бұл сөзді 
күллі  жер  жүзі  орысшадан  аудармай  алып  жүр.  «Көпшіл»  деген  сөз 
түсініксіз.
5) Советская власть дегенді «совет хүкметі» деу керек. Мұны да басқа 
халықтар  аудармай  алып  жүр.  «Кеңес»  деген  сөзді  орысша  заседание 
дегеннің орнына жұмсау керек.
6)  Коммунист  дегенді  қазақша  да  «коммунист»  деу  керек.  «Ортақ-
шыл», «еншілес» деген сөз лайық емес.

169
7) Нар.суд дегенді «халық биі» деу керек.
8) Край, область дегенді аймақ деген дұрыс.
9)  Район  дегенді  «аудан»  деген  дұрыс.  «Аймақ»  «ауданнан»  үлкен 
мағынаға айтылады.
Бұдан басқа да талай сөздер табылады. Әзір осы сөзді айттық. Міне 
осы көрсетілген сөздерді осылай қолданып жүргізу керек. Бұл сөздерді 
татар елі де алу керек. Және бұл мақаланы басқа қазақ газеталары көші-
ріп жазуларын өтінемін.
Сәкен (Манат Шамил).
Басқарма: Бұл мақала ескерту үшін басылып отыр. Бұл пікірге қосылып қосылмастан 
бұрын  айтатынымыз  мынау:  жалпы  ғылым  тіл  (научный  һәм  саяси  терминдер).  Һәр 
жерде һәр түрлі қолданылып жүр. Бұған себеп жалпы қазақ үшін білім кеңесінің жоқтығы. 
Сондықтан  жалпы  ғылым  тілінде  бір  жол  бір  термин  қолданылмай  келеді.  Төңкеріс 
заманындағы  істер  ілгеріндікейінді  кем-кетік  те  болып  отырмақ.  Кейінгілер  ысқақтар 
иә мақтар ол тарих ісі. Бірақ қазақтың өз тілінен көркем лайықты сөз табылса басқа 
жұрт демей алу керек. Сондықтан мақаладағы пікірдің көбіне қосылсақ та, көбіне қосыла 
алмаймыз.
Қазақ-қырғыздың календары туралы
«Үстіміздегі  1922  жылдың  календары  басылып  шықты»  –  дегенді 
«Ақжолдың»  159,  158  саңдарын  оқыған  азаматтар  білетін  шығар.  Бұл 
қазақ-қырғыз  ұлтының  тұңғыш  календары.  Қазақ-қырғыз  ұлты  мәдени 
тұрмысқа бірте-бірте жуықтап келе жатқандығы соңғы уақытта білініп 
отыр. Соның үшін мәдениетті халықтардың тіршілік тұрмысында, мінез-
құлқында бар белгілердің бәрі бізде де болуға тиіс.
Мәдениетті халықтар «тық...» еткен дыбысты белгілі уақытқа есептеп 
«секунд», «минут» қылып отырғанда біз ғұмырды түйдектеп 12 жылдық 
«мүшел»-мен  өлшеп,  адамның  жасын  (жылын)  қар  белгісімен  өлшеп, 
ұзақ күнді көлеңкемен есептеп отырсақ, әрине «мәдениетті халықтардың 
қатарына  тез  арада  жуықтай  аламыз»  –  деп  айтуға  да,  үміт  етуге  де 
болмас еді. Мұндай есептер мәдени халықтардың есебіндей тура есеп, 
толық есеп болып шықпайды. Мысалы үшін мынаны алайық: қазақтың 
әйелі октябрь айында босанса (1 айдан соң) декабрьде қар жауса, әкесі: 
«менің шырағым бір қар көрді, бір жасқа шықты» – деп қуанады. Келесі 
октябрьде (баланың туған күнінде) қар жауып қалса «шырағым екі жасқа 
шықты»  –  дейді.  Баланың  енді  ғана  бір  жасқа  шыққанымен  жұмысы 
жоқ. Егер бір жыл қыс жұмсақ болып, қар жаумай қалса, балалы шал не 
қылмақшы?.. Әрине мұндай қолайсыздықтардың бәрі де календарьдың 
жоқтығынан. Соның үшін календардың керектігі жалғыз ғана қазақтың 
туған  баласының  жасын  белгілеу  үшін  емес,  ұлттың  бүтін  ғұмырына, 
тіршілігіне керекті бір зат болып шығады.

170
Файзолла мырзаның тізген календары біздің ұлтқа тұңғыш календар 
болғандықтан, бұл календарды ортаға салып сынап, артық-кемін мінеп 
пікір алыстыруымыз керек-ақ.
Мен өзім астроном да емеспін, жұлдыз санайтын қазақтың есепшісі 
де  емеспін.  Сондай  күнде  де  Файзолланың  тізген  календары  туралы 
мынаны айтпақшымын:
Файзолла  ай  аттарына  мыналарды  алып  отыр:  1)  Қаңтар,  2)Ақпан, 
3) Отамалы, 4) Сәуір, 5) Май, 6) Шілде, 7) Сарша тамыз, 8) Сүмбіле, 9) 
Қыркүйек, 10) Қазан, 11) Қараша, 12) Қауыс.
1) «Қаңтар» деген сөз «қысқару» мағынасында. Күзден қысқа қарай 
күн қаңтарыла (қысқара) бермекші. Январь айында күн каңтарылуы (қыс-
қаруы)  бітіп,  онан  күн  ұзара  бермекші.  Сондықтан  бұл  ай  аты  болмай 
жай ғана бір құбылыс мезгіл болып шығады. «Тоқсанда торғай адымы, 
шілдеде  шыл  адымы,  қаңтарда  қарға  адымы  ұзарады»  деген  қазақтың 
сөзі  бар.  Бұған  қарағанда  да  тоқсан  күндік  қыстың  қаһарлы  күндерін 
құстардың адымына салыстырып, осындай түрлі құбылыс мезгілдермен 
шаруаны өлшеп отыратындығы көрінеді.
2)  «Ақпан»  –  бұл  алты  күндік  ызғырық  желдің  аты.  «Ақпан  алты 
күн,  тоқпан  тоғыз  күн,  аямүйіз  алты  күн,  қаһарын  алса  жеті  күн»  – 
деген қазақтың сөзі бар. Рас бұлар февральдің ішінде келеді. Қазақтың 
бұл сөзіне қарағанда февраль айын үшке бөлу керек. Болмаса тұтас бір 
айдың атын «Ақпан тоқпан аямүйіз» – деп қоюға тура келеді. Өйткені, 
«Ақпанның»  алты  күні  февральдің  28-29-ыншы  күніне  татиды  деп  кім 
кепіл болғандай?!
3)  «Отамалы»-деген  екі  сөзден  құралған:  Бірі  «от»  –  шөп,  екіншісі 
«хмл»-қозы.  Бірақ  арабтың  «хмл»-деген  сөзі  қазақша  «қозы»  мағына-
сында болса да қазақ «амал туысы, амал шығысы»-деп «мезгіл»-ге алып 
жүр. Сондықтан «отамалы» деген сөз «от мезгілі» мағынасы «көк шөптің 
шыққан мезгілі» болып табылады, бұл бір. Екінші: «март» айын арабша 
«хмл»дейді.  Бұл  жағынан  да  Файзолла  ойланбаған  сияқты,  болмаса 
«отамалыға»  арабтың  «хмлы»  қосылған  соң,  басындағы  қазақтың  от-
шөбін алып тастап, арабшалап «хмл», «үр», «шора»-деп даңғыл жолмен 
айдай беруі керек еді. Жоқ «қазақ түсінігі керек» десе, «от мезгілі» деп 
қою керек. Мұны ұнамды көрмесе, «от, хмлдың» нағыз аудармасы «от-
қозы» болсын.
4) «Сәуір» – бұл арабтың «үры» (қазақша өгіз), латынның «телец» – 
деген жұлдызына арналған. Бұл сөз календарьдан алып тастауға мүмкін 
болмаса қазақтың «қопал» сөздерінен календар жасап та керегі жоқ.
5)  «Май»  айы  латынның  «май-ай-Майи»  –  деген  құдайының  атына 
арналып  қойылған  бір  ай.  Кейін  өзгеріп,  Май  делініп  кеткен.  Қазақ-
қырғыз мейлі мұсылман болсын, мейлі кәпір болсын, әңгіме онда емес. 

171
Бірақ  көзі  ашықтардың  айтатыны  мынау  болуға  тиіс:  қазақ-қырғызды 
мұсылманның  құдайы  жетістірді  де,  латынның  құдайы  қалды  ма?!. 
«Коммунист күшейген соң, ескі құдай ұмытылып, жаңа құдай керек бол-
ды» - деген көп тілегі болса, мен қарсы болмадым.
6)  «Шілде»  парсы  сөзі.  Парсыша  «шланд»  –  деп  «қырық  күндік 
кідірісті» айтады. «Үркер» жұлдызының қырық күн батып кетуі (июнь 
айында)  және  де  босанған  қатындардың  шілдеханасы  болады.  Қырық 
күнге  шейін  босанған  қатын  тоқталады.  Мұны  бір  айға  алса,  бір  айда 
отыз күн. Қырық күн «шілде»-нің он күні кімнің қалтасына сияр. Жоқ, 
жұрт парсы сөзіне құмар болса, «шілде» демей «сы роз» (отыз күн) деп 
қояйық.
7) «Сарша тамыз» жоғарыдағы шілденің ішінде келетін тоғыз күндік 
ыстық керімсал желдің аты. Сарша тамыздың тоғыз күнін бір ай қылсақ, 
жылдың 21 күні кем келмей ме?!
8)  «Сүмбіле»  –  арабша  сөз.  «Диуа-дева»  жұлдызына  арналған.  Қа-
зақша «егіннің басы» – деген сөз. Қазақ календарында сүмбіле демей-ақ 
«егіннің басы» деп қою керек еді. Өзіңнен сөз табылса, басқаның сөзінің 
тиынға керегі жоқ емес пе?
9)  «Қыркүйек»  –  бұл  сөздің  «құр  күйек»  пе  (қыркүйек)-пе  екеніне 
түсіне алмадым. (Құркүйек) болса екі сөзден: бірі (құр) мағынасы (байлау), 
«түйіндеу» деген сөз. Екіншісі: (күйек). (Күйек) деген зат-төрт бұрышты 
кигіз, көлденеңі 5 бүршек, ұзыны 10 бүршек шамасында. Бұл екі сөзді 
қосқанда  мағынасы  (күйек  байлау)  болып  шығады.  Қойдың  қашатын 
мезгілі июнь айында басталады. Сондықтан қой июль, август, сентябрь 
айларында қашса, бұл шаруаға өте жайсыз. Өйткені сол мезгілде қашқан 
қойлар,  декабрь,  январь,  һәм  февраль  айларында  қоздайды.  Ол  мезгіл 
суық болғандықтан, қозылары өліп қалуға тиіс. Соның үшін, шаруаның 
қылатын  қулығы  қошқарға  күйек  байлау.  Ол  күйекті  октябрьдің  аяғы, 
ноябрьдің бас шамасында шешіп алады. Өйткені, бұл кейінгі көрсетілген 
екі айларда шешіп алса, қойдың қоздайтын мезгілі март, апрель айлары 
болуға тиіс. Сөйтіп, құркүйек-күйек байлау июль айында болып, күйек 
алар  мезгілі  октябрь  я,  ноябрь  айлары  болуға  тиіс.  «Қыркүйек»  болса, 
ол қара боран, үш күндік жел. Бұл жел сентябрьдің ішінде келеді. Бұл 
желдің  атын  «қыркүйек»  деп  қоюдың  себебі  мынадан:  қырдағы  ел 
қошқардың  күйегін  сентябрьдің  ішінде  алады.  Өйткені,  қырда  құмның 
ішінде қыстаған елдің қойлары февраль ішінде қозылағаны мен шаруаға 
ешбір зияны жоқ. Құм жылы болады. Сөйтіп февраль ішінде қозылайтын 
қойлардың  қошқары  сентябрь  ішінде  күйегінен  ажырайды.  Сондықтан 
бұл  мезгілді  «қыр  күйегін  алатын  мезгіл»  –  дейді.  Баяғы  жыл  дәл  сол 
уақытта келгендіктен «қыркүйек жылы» – дейді. Сөйтіп, календарьдағы 
«қыркүйек»  айы  сентябрь  тұспа-тұс  болғандықтан  «құр  күйек»  емес, 

172
«қыркүйек» қыр күйегін алатын мезгіл болуға тиіс. «Құр күйек» болсын 
«қыр күйек» болсын бұл екеуін ай атына алу меніңше болмайды. Оның 
себебі  күйек  алатын  мезгіл  қырда  бір  бөлек,  Сырда  бір  бөлек.  Қырда 
сентябрьде алса, Сырда ноябрь ішінде алады. Сөйтіп, «күйекті» ай атына 
алсақ, «қыр күйегі» үшін бір календарь, «Сыр күйегі» үшін бір календарь 
екі календарь жасауға тура келеді. Екіншісі «күйек» деген нәрсе тарихи 
ай аты болуға сыпайы сөз емес. Бәлки, сол мезгілде де шаруа тіршілігінен 
алған күйектен басқа да сыпайырақ неше түрлі ат бар шығар. Қарасты-
рып солардан біреуін қолдану керек еді.
10) «Қазан» – парсыдан алынған сөз. «Хзан» – деп парсылар солған, 
қуарған жапырақты айтады. Біздің қазақ «қазан желі», «қазанның суығы 
деп,  үш  күндік  суықты  айтып  жүр.  Бұл  суық  октябрь  ішінде  болады. 
Суықтан кейін ағаштардың жапырағы қурап қалады. Мұны «қазан ұрды»-
дейді.  Бірақ  шын  түбін  тексергенде  парсының  «хзаны»-да  қазақтың 
«қазаны»-да бір сөз. Бұған шатақ қылу керек емес. Сөйтіп, бұл да болса 
ақпан, тоқпан, ая мүйіз сияқты көп құбылыс мезгілдердің бірі. Мұндай 
құбылыс  мезгілдерді  ай  есебінде  былықтырып  ала  берсек,  қазақша  ай 
саңдары 40-50-ден асып, қазекең ғылымға жарлы болса да «айға» байыды.
11) «Қараша» құстың аты. «Қара жерге қар жауса, қарашамен қош-
тасар» – деген қазақтың өлеңіне қарағанда, «қараша» құс қар жауғанда 
кететін болуға тиіс. Қараша айы ноябрьге тұспа-тұс келіп отыр. Егер бір 
жыл  қар  ноябрьде  жаумай  қалып,  «қараша»  құс  кетпей  қалса,  онда  не 
қылмақшымыз?  Календарьдағы  қарашаны  қаңтарға  қарай  сүйремекші-
міз бе?!.
12) «Қаус» – араб сөзі. Арабша «қос» – деп өлшейтін, салыстыратын 
бір  затты  айтады.  «Стрелец»  –  деген  жұлдызға  арналған.  Бұл  «қос» 
ноябрде  келеді.  Декабрьге  қайдан  адасып  жүр?  Жоқ,  біздің  наука 
(ғылымы)-мыздың күшті болғаны ма?!.
Жоғарыдағы  көрсетілген  ай  аттарына  қарағанда  Файзолла  кален-
дарды қазақ тіршілігіне лайықтап, һәм жаратылыстың түрлі құбылыс-
тары-на  көз  жіберіп  тізген  сияқты.  Менің  түсінігімше  календарь 
тіршіліктен  алып  жасалмайды.  Астраномия  ғылымының  тексеруі 
бойынша  жасалады.  Солай  болғанда  «Гиппарх-Гиппарфтың  12-ші 
жұлдызы», «Зодияк-зодиок»-гі құр дияк қалып қазаққа жағымсыз түрлі 
ыстық  суықты  желдерменен  календарь  тізіп  отырсақ  тарих  алдында 
жүзі қара болып ғылымға сенбегеніміз ғой.
Жалпы  дүние  жүзінде  календар  бір  жобада  жұлдыз  есебімен  келе 
жатыр.  Сондықтан  бізде  жұлдыз  есебімен  кетуіміз  керек.  Өйткені 
«Гиппарктың»  12-ші  жұлдызын  арабтар  өз  тіліне  көшіріп,  ол  бүтін 
мұсылман ғаламында қолданулы.
Ол мынау:

173

жүктеу/скачать 1,66 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: