Алаш прозасы Сайын МҰратбеков: «Жабайы Алма» бірінші бөлім көкінай

кеп жарқабақ боп тоқтаған. Қораның алдын кеңейтіңкіреп қарын ашып, неше 
күннен бері қамауда тұрған қоңыр сиыр мен ешкілерді шығарып, шағындап-
шағындап бір-екі ашадай шөп шаштым. 
Тек осы шаруаларды жайлағаннан кейін ғана, көрші Нұрсұлудың үйіне қарай 
темір күрекпен кертпіштеп ойып, биік жалмен баспалдақтап көтерілетін жол ашып, 
өзім соның үстіне көтерілгем. Төрт күн соққан боран қарды әбден істелеп 
сірестіріп-ақ тастапты, қаттылығы сондай, аттылы адам шауып шықса, ойыла 
қоятын түрі жоқ. Әрі-бері секіріп, тепкілеп көріп едім, тіпті із түсер емес. Қар деп 
осыны айт! Егер мына қарға Ырысбек басымызды төмен қаратып қойып қалар 
болса, төбеміздің жапырылып қалары анық. Бүкіл ауыл осындай сірескен қатты 
қалың қардың астында қалған. Әдеттегі тақтайдай жап-жазық көшелер мен ауыл 
үйлердің арасына дөңкиіп-дөңкиіп ақ жалдар тұрған, үйлердің төбелерімен бірдей. 
Әр тұстан қора төбесіне үйілген шөптер мен жетім баладай сүмірейген мұржалар 
ғана көрінеді, кейбірінен будақтап түтін шығып жатыр, тіршіліктің белгісі. 
Нұрсұлудың үйінің есігі жартылай ашық тұр екен. Қар есікті екі жағынан 
бірдей үрлеп, істелеп, не ашылмайтын, не жабылмайтындай етіп сіреп тастапты, 
ал ауыз үйдің кіре берісіне әжептеуір жал тұрған. «Есіктерін жабуға да шамалары 
келмеген-ау» деп, дереу темір күрекпен әлгі үйілген қарды кертіп-кертіп ойып, 
ауыз үйді, естіктің алды-артын тазартып ішкі есікті тартқам, міне, қызық, сыртынан 
кеспелтек ағашпен мықтап тіреп қойыпты. «Үйлерінде ешкім жоқ, болғаны ма, 
сонда бұлар таң атпай жатып қайда кетті екен»,- деп таңырқап кеспелтекті алып 
ішке енгем, күңгірт қана жарық түскен, ел көшкендей шағын бөлмеден үрейлі 
салқын азынап қоя берді. Нұрсұлудың шешесі Бәкиза кемпір екі немересі екі 
жағында ошақты іргелеп «бүрісіп жатыр екен. Ошаққа кемі бір тәулік от 
жағылмаған тәрізді. Мен кіргенде, үшеуі де тым-тырыс қозғалмай жатты. Қорқып 
кеттім. Әуелі: 
− Апа! Апа! — деп жайлап дыбыс беріп кердім де еш қыбыр болмаған соң: 
— Серік!.. Берік!..- деп Нұрсұлудың екі баласының аттарын айтып, дауыстап 
жібердім. 
− О не?! Біреу шақыра ма?! — деді кемпір оянып. 
− Қанат қой, келіп тұрған,- деді Берік, менің келгенімді бақылап ояу жатса 
керек. 
Мен өзімнің үрейлене дауыстағаныма ұялып: 
− Апа, бұл мен ғой, әжем жіберіп еді, амандықтарыңызды біл деп. 
− Ә, Қанатпысың, қарағым? — деді кемпір сол қозғалмаған күйінде 
жайбарақат үнмен,-Әзірге тіріміз. Мына Серік ауырып қалды. Денесі өртеніп, күйіп-
жанып жатыр. Түні бойы осыны күзетем деп көз ілмеп едім. 
− Сыртқы есіктеріңіз ашық қапты ғой. 
− Кеше іңір кезінде біреу кеп, сыртымыздан бекітіп, ауыз үйге кіргізіп 
жүрген екі тауығымызды ұстап әкеткен, сол ашып кеткен ғой… 
Мына кісінің аттандап ойбай сап, қиянат жасағандарды қарғап-сілеп шаң-
шұң айғаймен болса да ашу-ыза білдірудің орнына бейжай ғана сөйлеп, ешбір 
әрекет-қимылсыз бұлай жатқаны маған бұ дүниеден күдер үзгендей боп көрінді. 
Үйге кеп жайды әжеме айттым. 
− «Жау жағадан алғанда, бөрі етектен» деген осы да,- деді әжем күрсініп.- 
Қандай үй еді?! Бір кездері саусақтың саласындай азамат ұлдары у-ду боп жататын 
шаңырақ еді ғой!.. 
Онан соң әжем қандай-қандай күн бар алда деп, бізден — балалардан 
тығып жүрген кебеже түбіндегі ала дорбасынан бір тостаған тары салып алды, 
күзде сары серкешті сойғанда, соның іш майын шыжғырып кішкене табаққа 

қатырып алған еді, сол тоң майдың біраз бөлегін және опырып бөліп алды, әлгінде 
ғана сауып алған қоңыр сиырдың сүтінің жартысын құйып алды.да: 
− Сен мына қалаққа ошақтан тамызық от салып алып жүр,- деді. Өзі 
қалталақтай басып алға түсіп, әлгіндегі мен күреп ашқан қылта жолмен 
Нұрсұлудың үйіне келдік. 
Бәкиза кемпір мен кіші немересі Берік екеуі орындарынан тұрып киініп, үй 
іштерін жинастырған боп жүр екен. Ашыққандары көрініп тұр, екеуі де әлсіреп 
баяу қимылдайды. Мен қоламтаны ошаққа салып, сырттан бір құшақ сабан кіргізіп 
от тұтаттым. Әжем шәугімге су құйып шай қойып, өзі әкелген сүтті пісірді. Үйдің іші 
жылынған кезде, әжем Серіктің жастығын көтеріңкіреп, үстіндегі көрпесін 
жеңілдетті, онан соң тамырын ұстап тыңдап, сырқаттың бетіне үңіле қарап біраз 
отырды. 
− Апыр-ай, Бәкиза-ай, ауруды асқындырып апсың ғой,- деді. 
− Е, жарықтығым-ай, менде қазір не ес қалды дейсіз, Өлмеген соң кеудеңде 
жаның бар, құр сүлде жүреді екенсің де,- деді иегі кемсеңдеген Бәкиза кемпір 
жыламсыраған ұнмен,-Кеше сізді шақырып осы баланы көрсетейінші деп, есіктен 
үш рет шығып үйді айналып адасып, өлдім-талдым жығылып-сүрініп үш рет қайта 
кірдім. Қарыс жер аттап жүре алмадым. Ақырында, қой, екі ортада адасып боранға 
ұшып өлсем, мына қос жетімек мүлде сорлап қалар деп қорықтым. Осы үйде тірі 
жәндік атаулыдан екі тауық қап еді, соның ең болмаса біреуін ұстап мына ауру 
балаға сорпа жасап беруге де халім келмеді. Уһ.. Осыдан боран басылар күн 
болса, екеуін де Қанатжанға ұстатып, бауыздатып алармын-ау деп едім, онымызды 
да құдай көп көрді ме, бұйыртпады ғой. 
− Жетімнің аузындағысын жырып жегеннен көгере қоймас, кім де болса,- 
деді әжем ызалы үнмен. 
− Желкесінен шықсын… 
Ыстық сүтке бір қасықтай май салып, сапырып-сапырып алды да: 
− Балам, мына сүттен ұртташы,- деп, Серіктің аузына тосқан. Көзі жасаурап, 
жағы сопиып, алқымы ісіп кеткен Серік басын көтергісі кеп ұмтыла емінгенімен, 
сүттен ұрттап іше алмады. Әжем енді ақырындап оның аузына қасықпен тамыза 
бастады. Менің таң қалғаным — Серіктің түрінің адам танымастай боп осынша тез 
өзгеріп кеткені еді. Осыдан біраз күн бұрын әжем: «Кем-кетікке көмектесіп тұру 
керек, балам, одан қор болмайсың»,-деп жұмсаған соң, мен үйлеріне сабан түсіріп, 
қораларында жатқан үлкен бір томарды қиқалақтатып жарып бергенімде, осы 
Серік шамасының келгенінше маған көмектесіп, мені өзіне кәдімгідей жанашыр 
тірек тұтып, «Қанат аға» деп соңымнан қалмап еді. Өзі тісеп жүр екен, күлген 
кезінде, екі қасқа тісінің орны кетіліп, түрі сондай сүйкімді, әрі күлкілі боп көрінеді 
екен. 
− Әй, сен өзің тісің түсіп, шал бопсың ғой,- дегем мен әзілдеп. Ол аузын 
алақанымен көлегейлей тұрып: 
− Жоқ, шал емеспін,- деген басын шайқап. 
Сол сүйкімді баланың қазіргі түрі — жағы сопиып қатты жүдеп, адам 
танымастай боп өзгеріп кетіпті. 
Мен қорадан тағы бір құшақ сабан, әнеугүнгі өзім бұтаған ағаштың 
қалғанын, бес-алты тапа тезек кіргізіп бердім де, енді мектепке кететінімді 
білдіргем. 
− Бара, ғой, сабағыңнан қалма,- деді әжем.- Әлгі Нәзираны оятып кет, 
тұрып анау балаларға қарасын. 

Сыртқа шығып өзіміздің үйге таяй бергенімде, жоғарғы жақтан алба-жұлба 
боп далбақтап жүгіре шыққан Тоштан көрінді. Тоқтай тұр дегендей, маған қолын 
бұлғайды. Тақап келгенде көрдім, көзі бұлаудай боп қызарып ісіп кетіпті. 
− Қанат, әжеңе айта салшы, менің апатайым өліп қалды,- деді түйеден 
түскендей етіп. Мұндайда өлімді хабарлағанда, әдетте өте сыпайы әдеппен ғана: 
«Қайтыс болды», «О дүниеге қайтты» деп жұмсартып айтуға тырысатын, ал мына 
қыз болса дәл бір мал өліп қалғандай дүңк еткізіп тұр. 
− Қашан? 
− Кеше боранда маған бой бермей үйден шығып кеткен, мен соңынан киініп 
шыққанымша, көз жазып қалдым. Содан ары-бері іздеп-іздеп ақыры өзім адасып 
кете жаздап таба алмай қойғам. Өзі қайтып келер деп түні бойы шамды жағып 
қойып күттім. Жаңа ертеңгісін суға барған қатындар тұманың басында серейіп өліп 
жатқанын көріпті. Қазір соны колхоз бастыққа айтқалы бара жатырмын. Әскер 
семьясы ғой, көмуге көмектеспесе, мен жалғыз өзім мына қыста қалай көмем. 
Мұнан әрі Тоштан далбақтай жүгіріп Байдалы шалдың үйіне қарай кетті. 
Мен үйге кіріп Нәзира әпкемді оятып, әжемнің тапсырғанын айтып және 
Тоштаннан жаңа естігенімді — жынды Бүбітайдың боранға ұшып өлгенін 
хабарладым. Көзі бажырайып қалған әпкем: 
− Ойпырмай, Қарақаншық шынымен киелі ит екен-ау! — деді ішегін тартып. 
Мектепке келсем, неше күнгі боранда үйден шыға алмай әбден іш құса 
болған балалардың кейбіреулері алысып-жұлысып ойнап, кейбіреулері осы 
күндерде ауылда болған өзгеріс-жаңалықтар мен өсек-аяңдарды бірінен-бірі асыра 
соғып, гөй-гөйттесіп отыр екен, соның арасында Бүбітайдың боранға ұшып өлгенін 
де, Нұрсұлудың үлкен ұлы Серіктің қатты ауырып жатқанын да және оның жұпар 
деген жұқпалы жаман ауру екенін де, біреулердің кеше іңірде Нұрсұлудың шешесі 
мен балаларын сыртынан бекітіп тастап ауыз үйлеріндегі екі тауығын ұрлап 
әкеткенін де жіпке тізгендей ғып айтысып отыр екен. Менің таңғалғаным осыдан 
бірер сағат бұрын ғана өзім үйлерінің алдын тазалап күреп, сыртынан кеспелтек 
ағашпен тіреп бекітіп кеткен есіктерін өз қолыммен ашқан Нұрсұлудың үйіндегі 
жағдайды мұндағылардың менен жақсы біліп отырғандығы. Мәселен, мен Серіктің 
қатты ауырып жатқанын көзіммен көргенмен, оның қандай сырқат екенін білгем 
жоқ, ал бұлар оның жұпар деген жұқпалы жаман ауру екенін айтып отыр. Иә, 
ауылдың сымсыз телефоны керемет еді. 
− Бұрын біздің ауылда суыртпақ жіп жоғалмаушы еді,- дейді апам,- мына 
соғыс кезінде әр жақтан көшіп келгендер көбейді де, ұрлық-қарлық шыға 
бастады,- дейді. 
− Иә, менің атам да сөйдейді. Әсіресе шешендер ұры дейді. 
− Әй, сен не сөйлеп тұрсың?! — деді осы сәт Бәкке деген шешеннің баласы 
ұшып тұрып. 
− Шешендер — мұсылман, ұрлық жасамайды. 
− Па, шіркін, ұрлықты жасағанда солар жасасын,- деді бағанадан үнсіз 
отырған Санат. 
− Сен немене, шешендердің ұрлығын көріп пе ең? 
− Көргем. Жалғыз мен емес, бүкіл ауыл көрген. Осыдан екі ай бұрын 
Қадауқара кемпірдің қара қойын ұрлап сойып алған шешен емей кім еді? Абдраман 
шешен емес пе еді? 
Бәкке даусы бәсеңсіп: 
− Ой, ол Абдраман — оңбаған. Ол Кавказда жүргенде де ұры болатың,- 
деді.- Обал жоқ өзіне де, комендант айдап әкетті ғой. 

− Сол Абдраман да ылғи мен — мұсылман деп момақансып отыратын,- деді 
Отто деген неміс баласы да шыдай алмай. 
− Ей, сен тыныш отыр,- деді Бәкке оны адам ғұрлы көрмей,- сен неміске не 
жоқ-ей?! 
− Мен советтің немісімін. Әкем — коммунист. 
− Бәрібір неміссің. 
− Тарт тіліңді, әйтпесе көресің! 
− Кім кімге көрсетер екен-ей! Кәне! — деп Бәкке тағы да ұшып тұрған. 
− Сен қожыраңдамай тиыш отыр енді! — деді Санат оған алара қарап, 
Санаттың мінезі белгілі, ашуланса кіміңді болса да қағып жібереді. 
− Өзі неге тиіседі. 
− Ол саған тиіскен жоқ. Абдраман туралы айтты, оған қай қимаң қышып 
барады. Немене, оның ұры екені өтірік пе? 
− Рас. 
− Ендеше, тиыш отыр. 
Осы кезде Әнипа апайымыз келіп сабақ бастады. Бірінші сабақ қазақ тілі еді. 
Үйге берілген тапсырмаларды әрқайсымыздан сұрап көрген, бірен-саранымыз 
болмаса көбіміз сартылдап тұрмыз. Неше күнгі боранда жалғыз мен емес, 
балалардың талайы-ақ сабақты судыратып жаттап апты. Сын есімге мысал ретінде 
апай Абайдың «Күз» деген өлеңін жазып берген болатын, сол өлеңді бірімізден 
кейін біріміз мәнерлеп айтып шығып ішіндегі сын есімдерін атап береміз. 
Сұр бұлт түсі суық қаптайды аспан, 
Күз болып дымқыл тұман жерді басқан… 
Өлеңді оқыған кезде әрқайсымыз-ақ көз алдымызға өзіміздің ауылдың күзін 
елестеткендей боламыз: күзгі сарғайған ойлы-қырқалы тұнжыраған дала, шөп 
атаулы қураған, ауа сызды, ызыңдаған салқын желемік бар; бүкіл аспан реңсіз, 
кір-кір шүберекпен тұтып тастаған сияқты, зілдей-зілдей сұр бұлттар тұтасып-
тұтасып кеп Ешкіөлместің төбесіне сіресе қаптап тұр, төменгі тұғыл жақтан 
сумаңдап жылжыған соқыр тұман сай-саланы қуалап деміне дымқыл бүркіп, 
даланы жым-жылас қып жұтып алардай боп келеді… Әр бала оқыған сайын осы 
тәріздес суреттер келеді көз алдымызға. 
Біз бір класта жеті қазақ баласы, екі орыс, екі неміс, бір шешен, бір татар — 
бес ұлттың балалары оқитынбыз, бәрі де соғыс басталғаннан бері жаңадан көшіп 
келгендердің балалары. Келген кездерінде бір ауыз қазақша білмейтін балалар, 
бірер жылдан кейін-ақ өзімізді сөзден жаңылдыратындай боп сайрап шыға келетін. 
Ауылымыз — қазақ ауылы, сондықтан күнделікті тірліктің бәрі қазақша: ойын 
қазақша, мектептегі оқу қазақша -демек, қазақ тілі — бүкіл ауылға ортақ тіл. Және 
қазақ тілі үйренуге оңай тіл сияқты. Мысалы, Отто көшіп келген соң үш күннен 
кейін көшеде өзімізбен бірге «түлкі-тазы» ойнап, қазақша айтқанымыздың бәрін 
айны-қатесіз түсініп, ойын үстінде біздің сұрақтарымызға «бар, жоқ» деп жауап 
қайтарып, лезде тобымызға қосылып кетті. Орыс баласы Петке мен шешен баласы 
Бәкке де солай болды. Ала жаздай өзімізбен қосылып ойнап жүрді де күзде, 
мектепке қазақ кластарына кеп өзімізбен бірге партаға отырды. Мұқан ағай 
әуелде: «Әй, бұл балаларға қиын болды-ау»,- деп, біраз абыржыған, артынан әлгі 
балалардың оқуға деген ынтасын көріп: «Ойпыр-ай, мына балалар зерек екен»,- 
деп сүйсіне мақтаған. Сөйтіп, әліппені бірге үйреніп, хатты бірге таныған балалар 
біртіндеп қайсымыздың қай ұлт екенімізді де еске алып, сөз етіп көрген емеспіз. 
Қазақ тілінде боқтағанда» әсер етпейді, басқа тілдегі боқтық сөздерді бірге 
жаттаймыз, тіпті төбелессек те қазақша төбелесіп, қазақша боқтасамыз, басқа 
тілде боқтасаң қазақ тілінде боқтағандай әсер етпейді, басқа тілдегі боқтау 

шымбайыңа батып, жаныңды ауыртпайды, ал қазақ тілінде боқтаса шырқыраған 
жаныңды қоярға жер таппайсың… Қысқасы, бүгінде Петке де, Отто да, Бәкке де 
майданға хат жазғанда өзімізден кем түспейтін, қазақша мақал-мәтеліңе де, қара 
сөз бен өлең сөзіңе де желдей есіп тұрғандар. Ал кейбір балалар бұлардай емес, 
тілге әлі де болса шорқақ болатын. Көптеген сөздердің мағынасына түсіне алмай, 
дұрыс айта алмай қиналатын кездері бар. Сондай балалардың бірі Бели еді. Өзі 
мінезі аңқылдақ, айтқаныңды тез үйрене қойғысы кеп туратын елгезек-ақ бала. 
Бірақ ылғи күлкіге қап жүреді. 
Бүгін де сол Бели даусы саңқылдап: 
Сур булт түсі суык қаптайді аспан, 
Куз болып тынкыл туман жерды баскан… – 
деп бастай жөнелгенде, бүкіл класс болып күлкіге баттық та қалдық. 
Байқаймыз, Әнипа апайдың да өңіне күлкі ойнап шыға келген бір езуі сәл қисайды 
да, бірақ күлмеуге, сыр алдырмауға тырысып, қабағын сәл шытынғансып 
барлығымызға қойыңдар, күлмеңдер дегендей сыздана қарап, қолмен ишарат етіп 
Белиді тоқтатты да: 
− Сөздерді дұрыстап айтып, қайтадан оқы,- деді. 
Біздің күлгенімізге де, апайдың тоқтатқанына да қыңған, қымтырылған Бели 
жоқ, асқақ үнмен саңқылдап қайтадан оқи бастаған, тағы да: «Тынкыл туман» 
деген тұста осы сөздің айтылуын күтіп іштей тынып отырған бүкіл класс қайтадан 
ду күлді, апай Белиді қайталай тоқтатты да біздерге: 
− Сендер неменеге күлесіңдер? — деді реніш үнмен. 
− Өздерің немісше бір ауыз сөз білесіңдер ме?! Білмейсіңдер. Ал Бели болса 
қазақ тілін аз уақыттың ішінде-ақ үйреніп алды. Бірді-жарым түсінбеген сөзін 
дұрыс айта алмаса, оған күлуге болмайды,- деді де, онан соң Белиге қайтадан 
бұрылды: — «Тынкыл туман» емес, «дымқыл тұман», кәне, маған ілесе 
қайталашы: «дымқыл тұман» деп. 
− «Тымкыл туман». 
− Міне, енді дұрыс айттың. Өзің «дымқыл тұманның» қандай тұман екенін 
түсінесің бе? 
− Білмеймін,- деп, Бели шынын айтты. 
− Орысша «сырой туман». 
Бели апайдың орысша айтқанына да түсіне қоймаған сияқты. 
− «Дымқыл», «сырой» деген сөздің немісше қалай екенін білесің бе? — деп 
сұраған апай, Бели үндеген жоқ. 
− Штауб, сен білесің бе? — деп апай енді неміс балаларының ішіндегі тілге 
зерек пысығы Оттоға бұрылған. Бұл да: 
− Ол әлгі не еді?.. Қалай еді?..- деп, «дымқыл» деген сөздің немісшесін таба 
алмай біресе қабағын түйіп, біресе көзін сүзіп ойланып әбігер болды да қалды. 
Әнипа апай енді портфеліне салып жүретін көп кітаптарының қалыңдау біреуін 
ақтар.ыстырып әуелі еріндері жыбырлап өзі іштей оқып алды да, онан дауыстап: 
− Фейштер,- деді. 
− Иә, солай,- деді Отто да көзі бағжаң етіп. 
− «Дымқыл» деген сөз «Фейштер», ал «тұман» — «нейбл» деп аударылады 
екен. Сонда «дымқыл тұман» — «Фейштер нейбл» деген сөз екен. Солай ма, Отто? 
− Солай шығар,- деді Отто.- Апай, сіз немісше білесіз бе? 
Әнипа апай оның сөзін естімегендей елеусіз қалдырды да, Белиге қарап: 
− Енді түсіндің бе? — деп сұраған. 
− Түсіндім,- деді Бели басын изеп. 
− Кәне, онда өлеңді қайтадан оқы. «Дымқыл тұман» деп анықтап айт. 

Осы кезде есік қағылып, сырттан басын сұққан Бектай есепші Әнипа апайды 
шақырды. Есік көзіндегі екеуінің сөздері бізге үзік-үзік боп жөнді естілмейді; 
«колхоз бастық… қабір қазу… қар күреу… Санат… Бәтен… Қанат… Бәкке… Отто… 
Петке…» 
Әнипа апай ішке қайта кірді де, жаңағы Бектай есепші аттарымызды атаған 
алтауымызды сабақтан босатты. 
− Тас қойманың төңірегін қардан тазалайсыңдар,- деді. 
Бектай есепші сыртта көк құнанына мініп ап, біздің шығуымызды асыға күтіп 
тұр екен. 
− Бассаңдаршы аяқтарыңды, керікпей,- деді әмірлі үнмен, Өзі бізден үш-
төрт-ақ жас үлкен, бірақ өзін үлкен адамдай салмақты ұстайды. Қысқаша айтқаны: 
тас қойманы қардан аршып, молотилкаға астық беріп жүрген Көлбай керең мен 
төрт-бес шалды бүгінше Бүбітайға қабір қазуға жіберіпті, сондықтан күрек ұстауға 
жарайтын ересек деген біз алтауымыз бүгінше сол шалдардың орнын баса тұруға 
тиіспіз, тас қойманың төңірегін қардан аршуымыз керек, әйтпесе астық бастыру 
тоқтап қалуы мүмкін. Колхоз екі күн ішінде станцияға тағы да төрт шана астық 
жіберуі керек, ал ол майданға жіберілетін астық, жауды түре қуып бара жатқан 
қаһарман қызыл әскердің, майданда қан кешіп жүрген әкелеріміз бен 
ағаларымыздың азығы. Иә, Бектай есепші айтса осылай айтады, жай ғана анау 
жұмысты істе деп бұйырып жұмсамайды, ол жұмысты істеуге міндетті екеніңді, 
өйткені ол жауды жеңу үшін қажет екенін есіңе салып шегелеп айтады. Ал жауды 
жеңу жолындағы жұмыстан кім бас тартсын, тіпті қандай қиын», қандай ауыр 
болса да бір ауыз сөз қайтармастан барасың. Жауды жеңу үшін, жеңіс үшін 
ештеңеден аянар жай жоқ. 
* * * 
Тас қоймада молотилкаға астық бастырып бес-алты әйел жүр екен, баяғы 
апаммен бірге Ырысбекті қорқытатын Бәтиқа, Қалипа, Сәруелерді көргенде, көзіме 
оттай басылып, апам есіме түсіп, — ет жүрегім езіліп кеткендей болды. 
Байқатпауға тырысып ұрланып үшеуіне кезек-кезек қарай берем, үшеуінің бойынан 
да апама ұқсас қасиеттер тапқандай болам: көздеріне дейін түсіре орамал 
тартқандары, белдерін мықтап орап шыт белбеумен байлап алғандары, астық 
бауларын ашамен іліп ап лақтырған сәттегі кіртиген қабақтары, суыққа тотыққан 
жүздері, кезере жарылған еріндері апамның түр-тұлғасын айна-қатесіз есіме 
түсіреді. Бәрінің де әбден титықтап шаршағандары көрініп тұр. «Уһ!» десіп тыныс 
ап, бір бел жазғандарында: 
− Қанатай, халің жақсы ма? — деп сұраған Сәруе. 
Осы бір ауыз ғана сөз маған апамның: «Қарағым-ай!» деп, маңдайымнан 
сипағанындай әсер етті. 
− Жақсы. 
− Әжең қалай, ауырмай ма? 
− Екі-үш күндей ауырып қап еді, бүгін тәуір. 
− Кішкене балалар қалай? 
− Жақсы. 
Мұнан әрі әйелдер өзара сөйлесіп кетті. 
− Бағила марқұм Қанатымның ер жеткенін көрсем деп отырушы еді. 
− Е, байғұс-ай, арманда кетті ғой. 
Әлдеқайдан сап етіп жетіп келген Бектай есепші: 
− Әй, қар күремей неғып тұрсыңдар енді?! Немене, мен сендерді кәмесия 
болыңдар деп шақырды дейсіңдер ме?! Шіреніп тұрыстарын! Дабай, кірісіңдер қар 
күреуге! 

Біз әлгінде келген алты бала Бектай есепші көрсеткен тұстан қар күреуге 
кірістік. 
Қойма іргесіне сірескен қардың қаттылығы ақ кіріштей екен, үшеуміз темір 
күрекпен әлгі біркелкі кірпіштей боп ойылған қарды лақтыра бастадық. Ауыр да 
емес, бірақ онша жеңіл де емес. Әсіресе лақтырған адам тез шаршайды екен. 
Сондықтан алтауымыз жиі-жиі орын ауыстырып, кезектесіп тұрдық. Әуелі жүз 
кірпіш қардан санап лақтырып кезектессек, біраздан соң сексеннен, онан 
алпыстан, ақыры елу күректен кейін алмасатын болдық. Сөйтіп, түске қарай 
белгілеп берген жердің қарын тазалап бітіргенімізде, әйелдер: 
− Ой, бәрекелді, мына балалар мына араны тіпті лезде тазартып тастады 
ғой. 
− Баланың істегені көрінуші ме еді? 
− Жігіт болғандары ғой айналайындардың, өркендерің өссін,- десіп, кеу-
кеулесіп мақтай жөнелді. 
Осы мезетте Байдалы шал да келе қалар ма, біздің ісімізді көріп ол да риза 
боп жатыр. 
− Жарайсыңдар! — деп қойды,- Е, өстіп бір ауық ішкен тамақтарыңды ақтап 
тұрсаңдаршы. Қызталақ, бұлардай күнімізде өзіміз мына Ешкіөлместің қарын 
қолмен аршып, ала қыстай ма бағып шығатынбыз. 
− Ата, ол кезде сіздің қатыныңыз бар ма еді? — деп сұрады Санат. 
− Бар болатын. 
− Ал біздің қатынымыз жоқ,- деді Петке. 
− Қызталақ, сендер қатын алмақ түгілі, алдымен анау мұрындарыңның 
боғын сүртіп алсаңдаршы,- деді Байдалы шал бүгінгі туған балаларды кемсіте 
сөйлейтін дағдысына басып. 
− Сіз құсап күнде ет жесек, біз де қатын алар ек, — деді Бәкке. 
− Сендердің ауыздарыңнан ақ май ағызып қойса да түк шықпайды,- деді 
шақшасын алып аузына насыбайдан атып ұрған Байдалы шал астыңғы ернін 
бұлтитып сақаулана тұрып. 
− Отағасы-ау, әлгі Бүбітайды қашан жерлейтін болдыңыздар? — деп сұраған 
молотилкада жүрген әйелдердің бірі.- Бірге өскен замандас ек, ең болмаса сүйегін 
шығарарда қоштасып қаладық. 
− Мілмеймін,- деді Байдалы шал сол сақауланған қалпында қабағын 
шытып.- Қабылы дайын болмай жатыл. Жел қала, күн дылыда өлмей, 
көлмейсіңдел ме, мынау кісінің бойымен білдей қал жауған қақаған қыста 
өлгөнін…- аузындағы насыбайын шығарып тастады да: 
− Әй, Қанат, ұмытып барады екем, анау сүйменді қабір қазып жатқандарға 
апарып берші! — деді маған.- Әлгі Көлбай кереңге айт, бүгін кешке дейін қалайда 
бітірсін деді де. 
− Мақұл. 
− Айтпақшы, әлгі Нәзира неғып үйден шықпай қалған? Өзі станциядан 

жүктеу/скачать 1,42 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: