Алаш прозасы Сайын МҰратбеков: «Жабайы Алма» бірінші бөлім көкінай

салам, онан қардың қалыңдығын өлшейін деп сүйменді бойлата қадап көрем, 
сүймен түгелдей бойлай қоймайды, бірақ жерге де жетпейді. 
− Әй, Қанат! — деді Байдалы шал соңымнан дауыстап, қамшысын безеп тұр 
екен, ойнамай, сүйменді тез жеткіз дегені. 
Сүймен әлкелгенімді көріп, қабір қазушылар да қуанып қалды. 
− Ой, жақсы болды-ау, әйтпесе мына жерге күрек батпай жатыр еді,- деп, 
Көлбай керең сіңбірініп тастап, сүйменге жабысты. Қабірді ала қыстай қырман 
басында жүретін төрт-бес шал мен шешеннің екі жігіті Махмұд пен Докку қазып 
жатыр екен. Тоң болып қатып қалған жердің аса қиындықпен қазылып жатқаны 
көрініп тұр, қабіршілердің бәрі де қара терге түскен, үсті-бастары топырақ-
топырақ, үшкір темір күрекпен келі түйгендей бар күшін салып гүрсілдетіп ояды 
да, екіншілері қазылған жерге секіріп түсе қалып, топырақты сыртқа қарай 
лақтырады. Қабірдің төңірегінен үй орнындай жердің қары аршылыпты, әлгі жерге 
түсіп өлшеп көріп едім, қардың қалыңдығы менің бойыммен бірдей екен, ал 
қабірдің тереңдігі белуардан боп қапты. Мен Көлбай кереңнің құлағына тақалып 
айқайлап, Байдалы шалдың тапсырмасын, қабірді қалайда бүгін бітіретін болсын 
дегенін айтқам. 
− Немене, бізді ол трактор дей ме?! Мына қатып қалған жерге оның әмірі 
жүрмейді,- деді Көлбай керең жай сөйлеп.- Айта бар, асықса өзі келіп қазсын. 
Мұнан әрі қабіршілер өз сөздерін жалғап кетті. 
− Мұсылман заңында қабір қазғанның сауабы тиеді,- деді шалдардың бірі 
Нүсіп. 
− Біздің шешенде де солай,- деді Махмұд. 
− Әй, Махмұд! — деді Нүсіп кенет қызына сөйлеп,- осы сендер, шешендер, 
мұсылманшылық дегенде ішкен астарыңды жерге қоясыңдар. Оларың дұрыс делік, 
ал енді сөйте тұра белдеріңе сапы байланып, қит етсе жарып тастаймын деп 
тұратындарың қалай? Соларың қай мұсылманшылыққа жатады? Құранда ғой, 
біреуге иненің жасуындай қиянат жасау күнәға саналады… 
Махмұд қалай жауап қайырарын білмей тосылып қалған. Осы сәтті 
пайдаланып Нүсіп шал ойындағы тағы бір күдігін айтып салды: 
− Мұсылман діні ғой ұрлықты да кешірілмес үлкен күнә дейді. Ал енді мен 
басқа жақтағы шешендердің қандай екенін білмеймін, біздің ауылға келгендерінің 
ішінара ұрлық жасайтыны қалай? 
Қазақша нашар түсінетін Докку шешенше Махмудқа бірдеңе деген, сірә, 
Нүсіп шалдың не айтып тұрғанын сұраған болу керек, Махмұд оған шешеншелеп 
айтып берді. Докку көзі жарқ етіп Нүсіп шалға бурылды да: 
− Мен өлтіреді… өлтіреді…- деп тісін шықырлатып әрі қарай қазақша айта 
алмағандарын шешеншелеп кетті. Оны Махмұд дереу қазақшаға аударған. 
− Докку айтады, ондай ұрылар мұсылман емес, оларды аямау керек дейді. 
Егер әлгі немересі қатты ауырып жатқан кемпірдің екі тауығын ұрлаған шешен 
болса, онда оны өзім жарып өлтірем әлі,- деп тұр. 
− Әне, қит етсе, екі сөздеріңнің бірі жарып өлтірем. Оу, екі тауық үшін адам 
өлтірсек, сонда адамның құнының не болғаны? 
Махмұд Нүсіп шалдың бұл айтқандарын да аударған, Докку күліп жіберді, 
аппақ тістері жарқырап, сығырая қарайтын көзі күлімдеген кезде, мүлдем 
жұмылып кетеді екен. Екі алақанын жайып Нүсіп шалға: 
− Ху дичь баһа дүс?..- деді. Махмұд та күліп жіберді. 
− Енді қайт дейсің маған. Қалай етсем жағам,- дейді. 
Бұл дау-шардан бейхабар, бағанадан жер ойып тұрған керең Көлбай екі 
самайынан айғыз-айғыз тер ағып, қолындағы сүйменін Нүсіп шалға ұстатты да: 

− Осы сен шал не сөйлей бересің аузың жыбырлап?! Мә, жұмыс істе,- деді, 
онан соң маған бұрылып: — Сен неғып тұрсың енді мұнда? Немене, көр қазу да 
қызық боп па? Айда, қайт! — деді жекіріп. 
Тас қоймаға қайтып кеп балаларға қосылып, тағы біраз қар күредік, онан 
әйелдерге жәрдемдесіп қойманың түкпір жағындағы астық бауларын молотилкаға 
қарай тасыстық. Біраз қара терге түсіп титықтап-ақ қалдық. 
− Ой, айналып кетейіндер, үлкен жігіт болыңдар! Рақмет! Енді қайтыңдар 
үйлеріңе, қарындарың да ашқан шығар,- деді әйелдер. 
Сөйтіп, мектепте қоңырау соғылып, Әнипа апай бастаған біздің кластың 
балалары сабақтан тараған кезде; біз де тас қоймадан шығып, үйді-үйімізге 
тараған едік. 
Үйге жақындай бергенде, жүрегім сазып, басым айналып, көзім 
қарауытқандай боп кетті. Қарнымның ашқанын енді ғана білдім. Есік алдына 
жеткенімде, сүтке піскен кеспе көженің иісі аңқып сала берді. Нәзира әпкем анда-
санда бір күн, жарым күн үйде болғанында, ылғи өстіп сүт қатып кеспе көже 
жасайтын. Үйге кірген бойда, шешінуге де мұршам келместен, жер үстелді 
шынтақтай жамбастап отыра кеттім: 
− Әпке, қарным ашты,- дедім анда-санда көңілді кездерінде оған еркелейтін 
әдетіммен. 
− Қарның ашса, қазір тойғызамыз,- деді ол да мені еркелетіп.- Естідім, бүгін 
сен тас қоймада қар күресіп жұмыс істепсің. Молодец! 
Бал татыған кеспе көжені асыға-аптыға іше бастадым. 
− Жә, біреу қуып келе жатқан жоқ қой, асықпай іш, шашалып қаласың,- 
деген әпкем. Оған жауап қайырып сөйлеуге мұршам болмады, кеспені онан әрмен 
аптығып сораптаймын. Нәзира әпкем менің көже ішкеніме қарап күлімсіреп қойып 
отыр. Енді байқадым, жуынып-шайынып, шашын қақ жара жылтырата тарап, 
сандық түбінде жататын қызыл көйлегін киіп, тіптен әдеміленіп кетіпті. 
− Тойға баратындай боп отырсың ғой, әлде біреу келетін бе еді? — деп 
сұрағам. Әпкем ыңғайсыздана қызарақтады да: 
− Жай, бүгін үйде болған соң кигенім ғой.- деді.- Тракторшы болсам кие 
алам ба, жоқ па, кім біледі. 
− Ә, енді түсіндім. Ұмытып барады, екем, Байдалы шал Манар екеуіңді 
бүрсігүні Мытысқа өзі алып барып салам, дайындала берсін деді. 
− Өзім де соған дайындалып жатырмын ғой. 
− Мен артыңнан іздеп барам. 
− Кел. Сенен басқа мені іздеп келетін кімім бар енді. 
− Келем, Мытысты көріп қайтам,- деп қойдым.- Әжем әлі Нұрсұлудың үйінде 
ме? 
− Иә. Бағана бір келіп кеткен. Серік ауырлап жатқан көрінеді. 
* * * 
Терезе қағылған, қырауы еріген әйнектің арғы жағынан танауы жәпірейіп, 
ыржиған Бәтен тез шық дегендей белгі беріп тұр. Көжемнің ақырын апыл-ғұпыл 
іше сап жүгіре шықтым, ауылдың түстік жағында жарқабақта көшкіннен шанамен 
секіріп сырғанақ ойнайтынбыз, соған асықтырып тұрған болар деп ойлағам. Олай 
болмады. 
− Сені тез Әжібек шақырып жатыр,- деді. 
− Жайшылық па? 
− Қайдан жайшылық болсын. Аққала саламыз дейді. Міне, мен күрек алдым, 
сен де бірдеңе ал қолыңа. 
− Бара көрерміз. 

Біз келгенде, Әжібектің үйінің алдында ауылдың біраз балалары дестелеп 
қар ойып, оны тегістеу жерге әдемілеп қаластырып, қызу іске кірісіп те кетіпті. Ақ 
қардан қаланған төрт бұрышты екі үйшіктің биіктігі кісінің бойындай боп көтеріліп 
қапты, кіретін есіктері, кішкене терезелеріне дейін бар. Әжібектің өзі тонын шешіп 
тастаған, кір-кір шолақ жең кеудешесімен ғана қызара тершіп, қолындағы бір 
жапырақ қағазға қарап қойып, қарды қандай етіп ою керек, оны қалай қалау 
керектігін айтып, қызыл танау боп бәрін өзі басқарып жүр. Бізді көре сап: 
− Әй, сен екеуің немене-ей, сонша керіліп-созылып, бассаңдаршы 
аяқтарыңды! — деді жекіре дауыстап.- Бәтен, сен анау қатты қарды ұзынша-
ұзынша етіп… міне, ұзындығы мынадай болсын, өлшеп ал, ойып әкелетін бол, 
төбесін көтереміз, ал сен, Қанат, ананың үстіне шығып біз әперген қарды 
қалайсың. Мына екі үйшікті биік мұнара етіп қалаймыз да, онан соң араларын 
былай қосқан кезімізде, міне, мына суреттегідей қақпа болуы керек…- деп, ұстап 
жүрген қағазын көрсеткен. Қолмен сызылған қос мұнара біздің оқулығымыздағы 
қала суреттеріне ұқсас жасалыпты. 
− Қақпалы қос мұнарадан кейін, мынадай ақ сарай қалаймыз. Өстіп шетінен 
жалғастырып күнделікті сала береміз. Бір кітаптан оқығаным бар, сонда ертедегі 
патшалар қыс кезінде қатты қардан сәулетті аққала салғызып, соның ішінде сауық-
сайран салып, думан құрады екен. Біз ондай үлкен етіп салмасақ та шамамыздың 
келгенінше жасап көрелік. Ен тегін жатқан қарды сөйтпегенде не істейміз енді. 
Шынында да, мына қағазда сызылғандай етіп жасайтын болсақ, керемет 
қызық аққала салынады екен. 
− Биіктіктері қандай болады? — дедім қызығып. 
− Әрине, ауылдың үйлерінен биік болуы тиіс, әйтпесе, оның несі қала. 
− Рас та. 
− Ал дабай, шық, анау мұнараның үстіне. 
Мен іске кіріспес бұрын әлі де анықтай түскім кеп: 
− Егер күн жылыса еріп кетпей ме? — деген үлкен бір күдігімізді жасыра 
алмай. 
− Әлі екі айсыз күн жылымайды. Қазір, міне, ақпан ба? Алда қаңтар бар, 
наурызда да қыс қатты болады. Так што, күн жылып кетеді екен деп қорықпа. 
Сөйтіп, болашақ биік мұнараның бірінің үстіне шығып, жердей әперген 
кірпіш қарларды қалай бастадым. Әжібек мұнараның бірде алдыңғы жағынан, 
бірде арт жағынан, кейде ішіне кіріп қадағалап, әр кірпішті қалай қалауым керек 
екенін айтып, нұсқау беріп жүр. Сәлден кейін мұнара Әжібектің үйінен асып 
биіктеді, жан-жағыма қарап едім, ауыл үйлерінің төбелері көрінетіндей бопты, 
төмен қарасам кәдімгідей басым айналатын сияқты. 
− Осы биіктігі жетпей ме? — дегем мен. 
− Өй, сен өзің немене, қорқып тұрсың ба?! — деді Әжібек кіжініп. 
− Жоқ. 
− Онда қалай бер, мен айтқандай ғып. Әлі де бір метрдей көтеріп көрейік. 
Ертең салып болған соң, әлі Аққаламызды көруге бүкіл ауыл жиналады ғой. 
Қыздар да келеді. Мәри бірінші боп жүгіріп келер. Сонда — мұнарамыз осы 
ауылдағы үйлердің бәрінен биік көрініп тұратын болсын. 
Биіктеген сайын мұнараның қар қабырғаларында тұрып қалау қиындай 
бастады, оның үстіне мен жылжып қозғалған кезде, селкілдейтін сияқты. «Әй, осы 
қабырға-мабырғамен қоса гүрс етіп құлап түспесем не қылсын»,- деп, іштей 
қорқақтап қоям, бірақ онымды Әжібекке айтуға және намыстанам. Әжібек болса 
жерде тұрып: 

− Маладес, Қанат, маладес! Сенен амандық болса мықты құрылысшы 
шығады екен,- деп лепірте мақтап қояды.- Мә, мынаны анау жерге қала. Ештеңе 
етпейді, селкілдегенінен қорықпа. Қар бір күннен кейін-ақ өзара жымдасып мұз 
боп қатып қалады. Мә, енді мына… 
Ол мұнараның іш жағынан кеп, көтеріп берген қар кірпішті еңкейіп ала 
берем дегенде, бағанадан селкілдеп тұрған қабырға ішке қарай жапырыла құлап 
түсті, үстінде тұрған мен де оңқа-шоңқа болдым, бір көрімі, мен үстінен құладым, 
тек аяғым ғана бастырылды, ал Әжібек әлгі ішке қарай жалп еткен торт 
қабырғаның астында қалды. 
− Ойбай-й!..- деуге шамасы келді. 
Жан-жақта қар ойып жүрген балалар шуылдасып жүгіріп жетті. Сүйрелеп 
жүріп мені шығарып алды. Әжібектен із-түз жоқ, үйіліп қалған қар кесектерінің қай 
тұсында қалды, тірі ме, жоқ па? Еш дыбыс білінбейді. Жаңа ғана барлығымызға 
жарлық жасап жүрген Әжібегімізді қалың қар зым-зия жұтты да қойды. Зәреміз 
ұшып қорыққандікі болу керек, есіміз шығып, тым-тырақай бет-бетімізбен қаша 
жөнеліппіз. Және үлкендерге айтып, Әжібекті құтқару біріміздің ойымызға 
келмепті. Көрші үйлердің, қоралардың тасасына барып тығыла тұрып, үйілген 
қарға сығалай қараймыз. Жоқ, тырс еткен сыбыс та, бүлк еткен қыбыр да 
білінбейді. Біраздан кейін балалардың бірі: 
− Әжібек өліп қалды,- деді. Сол сол-ақ екен, бәріміз жан-жақтан бір 
ауыздан: 
− Тұншығып өлді! 
− Қар басып өлді! — дестік бір-бірімізге. 
Көзіміз жасаурап, иегіміз дірілдеп, енді Әжібекті жоқтап, еңіреп жылауға 
ыңғайлана бастағанбыз. Осы кезде тұсымыздан өтіп бара жатқан, бірі торы 
жорғаға, бірі көк құнанға мінген Байдалы шал мен Бектай біздің мына 
тұрысымыздан секем алған болу керек, аттарының басын бұрды. 
− Әй, неғып үрпиісіп тұрсыңдар?! — деген Байдалы шал. 
− Әжібек өліп қалды,- деп шу ете түстік. 
− А! Не дейді? Қайда? — деді екеуі бірдей шошынып. 
Әнеу жерде қардың астында қалды. 
− Әй, Бектай, жүрші, мыналар не деп тұр өзі. 
Біз болған оқиғаны жарыса айтып, әлгі құлап жатқан мұнарамызға бастап 
келдік. Бектай атынан секіріп түсіп, қолына күрек ала сап, әлгі үйіліп жатқан қар 
кесектерін бір шетінен күреп лақтыруға кірісті. Жүрек тоқтатқан біз де оған шет 
жақтардан кеп көмектесе бастадық. Кесек қарды біраз аударғаннан кейін, 
Әжібектің қолы көрінді. Бектай еңкейіп оның тамырын ұстап, тыңдап біраз тұрды 
да: 
− Тірі! Тамыры соғып тұр,- деді. 
− Е, бұ шақша бас оңайшылықпен өле қояды деп пе едің,- деді ат үстінде 
бәрін қадағалап тұрған Байдалы шал мырс етіп. Оның да кеңілі орнына түскен 
сияқты.- Істеп жүрген ісін қарамайсың ба, обал жоқ итке. 
Мұнан әрі жан-жақтан қарды жабыла аршып, әне-міне дегенше Әжібекті 
суырып алдық, есінен танып қапты, бет-аузы көгеріп былқ-сылқ етеді. Бектай 
кеуде жағын, басқа балалар аяқ жағынан көтерісіп үйіне кіргіздік. 
− Қар алып кіріп бет-аузын, қолының бастарын ысқылап жіберіңдер,- деді 
Байдалы шал. Өзі атын тебініп жүріп кетті. 
Біз қар алып кіріп, Әжібектің бетін, қолын ысқыладық. Қазан астына от 
жақтық. Үйдің іші жыли бастады. Әлден уақытта Әжібек көзін ашты, жан-жағынан 
төніп тұрған барлығымызға таңырқай қарап басын көтерді. 

− Маған не болды? — деді. 
− Саған не болсын. Сен о дүниеге барып қайттың,- деді Бектай күліп. 
Қуанғанымыз сондай, біз балалар да тегіс күліп, шулап қоя бердік. 
− О дүние қандай болады екен? 
− Әңкір-мүңкірді көрдің бе? 
− Ол жақта қар жоқ па екен? 
Әжібек бәрімізге алара қарады да: 
− Шуламаңдаршы, басым ауырады,- деді әлсіз үнмен.- Қайдағы о дүние? Түк 
те көргем жоқ. Ұйықтадым да ояндым. 
Қазан сақырлап қайнай бастаған. — Үйдің ішін тәтті бір будың иісі алып 
кетті. 
− Мына қазаныңда не бар еді? — деп сұрады Бектай. 
− Піскен тауық. 
− Ә-ә, дұрыс еке-ен,- деді Бектай даусын соза сөйлеп. Онан соң қазанға 
жақын тұрған балаға: — Әй, мынаған бір тостаған сорпа құйып берші,- деді. 
Әлгі бала қазанның қақпағын ашқан, тәтті сорпаның иісі мұрнымызды жара 
жөнелді. Бір тостаған ыстық сорпа ішкеннен кейін Әжібек есін жинап, өз-өзіне 
келгендей болған. 
− Ал енді рақмет бәріңе де, кете берсеңдер де болады,- деген. 
− Жоқ, біз оңайшылықпен кетпейміз,- деді Бектай бұған қадала қараған 
күйде қамшысын бұлғақта отырып.- Балалар, сендер де кетпеңдер. Кәне, Әжібек, 
шыныңды айтшы, мына тауықты қайдан алдың? 
− Өзімнің тауығым. 
− Мен білетінде сенде тауық жоқ еді ғой. Сенде тауық жоғын мына 
балалардың бәрі біледі. 
Әжібек бәрімізге айнала бір қарады да, басын төмен тұқыртты. 
− Кеше боранда адасып кеп үйге кірген, сонда ұстап алдым. 
− Өтірікті соқсаң да, қисындырып соқсаңшы. Жә, текке бас қатырып 
қайтеміз,- деді Бектай қамшысын салмақтай отырып зілді үнмен.- Сенің бұл асып 
жатқаның Нұрсұлудың үйінің тауығы ғой. Біреуі осы, ал екіншісі қайда? Өзің айт. 
Әйтпесе қазір тінтіп, өзіміз тауып аламыз. 
− Ешқандай да Нұрсұлудікі емес, кеше боранда адасып кеткен болу керек, 
есікті ашқанымда, екі тауық өздері үйге кіріп кетті. 
− Екіншісі қайда деймін. 
− Ауыз үйде бораның ішінде. Ол тірі. 
− Оңбайсың ғой. Отырған жеріңде мына қамшының сабы сынғанша сабаса, 
обалы жоқ адамсың ғой… Санат пен Қанат, сендер анау кастрөлге мына қазандағы 
тауықты сорпасымен қоса құйып алыңдар, ал сен. Бәтен, ауыз үйдегі тауықты 
ұстап алып жүр, қазір Нұрсұлудың шешесіне апарып береміз. 
Біз Бектайдың айтқандарын істедік. 
Есіктен шығып бара жатып Бектай қайта бұрылып: 
− Оңбайсың ғой, Әжібек, Осыдан кейін ел бетіне қалай қарайсың?! — деді. 
Әжібек сол тұқырған қалпында басын көтерген жоқ. 
− Таңертең станцияға астық тартатындар жүреді, солармен бірге кететін 
бол! Көзге көрінуші болма, жексұрын,- деді кіжіне тісін қайрап. 
− Жарайды,- деді Әжібек даусы өлеусірей шығып. 
* * * 
Сол күннің ертеңіне ауылдың кәрі-жас еркек кіндік атаулысы тегіс жиналып 
Бүбітайды жерлеп, зират басынан қайтып келе жатқанымызда, екінші қаралы 
хабар қарсы шықты алдымыздан, кешеден бері әл үстінде жатқан Серік қайтыс 

бопты. Жұрт сол бойда жұптарын жазбастан, енді «Бауырымдап!» — Нұрсұлудың 
үйіне қарай дауыс қоя жүгірді. Бүбітайдың өліміне ешкім қабырғасы қайысып онша 
жылай қоймап еді, тіпті кейбір әйелдер: «Байғұс, қор болып, көзге күйік боп 
жүргенінше, өлгені дұрыс болды»,- деген, ал Мына жас баланың өліміне 
барлығының да ет жүректері елжіреп, дауыс қойып, жылап-сықтап келіп жатыр. 
Бәкиза кемпір есінен танып қалған екен, бетіне су бүркіп есін жинатқан, 
көзін ашып, ірге жақта өңі боп-боз боп сұлап жатқан немересін көргенде: 
− Серік-ау… Сорлатып кеттің ғой, мені, құлыне-ем… Енді қайттім?! Нұрсұлуға 
не бетімді айтамын…- деп аһ ұрып барып, тағы да талықсып кетті. Осылайша 
Бәкиза кемпір есін бір жиып, одан қайта талықсып, үнемі қысылумен болды. 
Ауылдың кемпір-шалы түні бойы Нұрсұлудың үйінде болып, өлікті күзетіп шықты. 
Ертеңіне, кешегі Бүбітайдың қабірін қазған жеті-сегіз адам кетпен-күректерін 
арқалап, тағы да ауылдың теріскейіндегі зиратқа қарай шұбап бара жатты. 
Қыс ортасы болса да астық бастыру тоқталған жоқ еді. Енді бүкіл ауыл 
болып молотилкадан шыққан сабанның арасынан шала кеткен масақтарды теруге 
жұмылды. Бұл жұмысты бастан-аяқ Бектай есепші басқарды. Жұрттың масақ 
теруге шыққан, шықпағанын есепке алып, ертеңді-кеш тас қойманың басында 
жүреді. Әрбір дән жауға атылған оқ, сондықтан бірде-бір дән далаға кетпеуі 
керек,- дейді. Әрине, онсыз да бірде-бір дәнді далаға жіберейін деп жүрген ел 
жоқ. Еркіне салса тас қоймадағы тау-тау боп үйілген сабанды үйді-үйлеріне тартып 
әкетіп, ескі молотилканың өңешіне шала-шарпы шыққан масақтардың бүтін дәні 
түгілі жартыкеш дәндеріне дейін қалдырмай қағып алар еді. Бірақ оған рұқсат жоқ. 
Масақты да бірін қалдырмай өкіметке өткізу керек. Астық боп бастырылып 
майданға жөнелтілуі тиіс. Мұны оқушы бізді қойып, тіпті әлі оқымайтын кішкентай 
боқмұрындарға дейін біледі. 
Тас қойманың төңірегі таң атқаннан күн батқанша жапырлаған қатын-
қалаш, кемпір-шал, бықынаған бала-шаға. Менің әжем сияқты кемпірлерге дейін 
белдерін мықтап орап буып алып, «көптің ырысы үшін күреске» білек сыбана 
кіріскен. Үй-үй болып әр семья күнделікті қанша масақ теріп өткізгендерін айтып 
мақтанысып, өзара бәсекелесіп те қояды. Бәрінің көңілінде жалғыз тілек, осынау 
азғантай еңбегіміздің де қанқұйлы жауды жеңуге себі тие берсе екен дейді. 
Біз, мектеп оқушылары, сабақтан соң тамағымызды апыл-ғұпыл іше сап, 
масақ теруге барамыз. Әуелі үлкендермен қатарласа жүріп саудырлаған сабан 
арасынан масақ атаулыны қалт жібермей тереміз. Көзіміз де көреген, қолымыз да 
епті. Әрқайсымыз мойнымызға алынып алған екі-үш килограмдық ат дорбаны әне-
міне дегенше толтырып тастаймыз. Сөйтіп, Бектай есепшінің өзі белгілеп берген 
жарты күндік нормамызды орындағаннан кейін, масағы теріліп екінші жаққа 
үйілген сабанның үстінде алысып-жұлысып ойынға кірісеміз. Жұмсақ сабанның 
үстінде ойнау қандай рақат! Оңқа-шоңқа домалап жатсаң да еш жерің ауырмайды. 
Шикі сүттің иісіне ұқсас сабанның күн сіңген иісі тынысыңды қытықтап, онан әрмен 
еліртіп жіберетін сияқты. 
− Әй, неғып алысып-жұлысып кеттіңдер?! — дейді Бектай есепші 
бастықтығын білдіріп, ақыра дауыстап. 
− Нормамызды орындадық қой, енді қайт дейсің?! — дейміз біз шуылдаса 
дауыстап. 
− Немене, тағы бір дорбадан терсеңдер артық боп кетеді дейсіңдер ме?! 
Майдан үшін ғой…- дейді Бектай қабағын түйіп. 
«Майдан үшін ғой» дегені бізді кәдімгідей мойындатып-ақ тастайды. Амал 
жоқ, ойынымызды доғарып, масақ теруге қайта кірісеміз. 

Келесі күні сабақтан кейін масақ теруге келгенімізде, Бектай бізге жаңа 
норма белгілеп қойыпты: Мектеп жасындағы әрбір оқушы күніне екі дорбадан теру 
керек деп. Біз бұл жаңа нормаға шуылдасып қарсылық білдіріп ек, ол міз 
бақпастан үлкен кісіше қабағын шытына тұрып, бәрімізге жағалай бір қарап өтті 
де: 
− Қазіргі жағдай соны талап етеді,- деді қатқыл үнмен. 
Біз, әрине, оның түйіле қалған сұп-суық қабағына қарап, мына айтқанына 
ләм-мим деп қарсылық білдіре алмадық. «Қазіргі жағдай», «талап» деген сөздер 
жайшылықта айтыла бермейтін, ал алда-жалда айтыла қалса, ешкімді дегенінен 
бұлтартпайтын зілді сөздер еді. Және оны Бектай да жай айтып тұрған жоқ қой, 
артында салар салмағы болған соң айтады да, түсіндіріп те әлек болмайды. Айтты-
бітті, біз орындауға міндеттіміз. Сөйтіп, жаңа норма бойынша масақ теруге кірістік. 
«Әй, осы Бектайдың діні қатты-ау»,- дейміз балалар бір-бірімізге сыбырлап. 
Үшінші күні Бектай тас қойманың ішінен жүзі жайнаң қағып қуанышты 
шықты да, масақ теріп жүрген жұрттың алдына кеп сүйінші сұрайтын адамша, есеп 
жазатын блокнотын жоғары көтере тұрып: 
− Жолдастар! — деді даусы саңқ етіп.- Ой, аллай, құдды Нұғыман бастық 
дерсің. Әлгі ауданнан келетін шолақ қол өкіл де жиналыс өткізерінде өстіп: 
«Жолдастар!» — деп саңқ етіп, жұртты өзіне қаратып алатын. Қазіргі мына Бектай 
есепші де дәл солар құсап, тұр.-«Иә, не айтасың» деп, масақ тергендер оның 
аузына қарағанбыз. 
− Бүгінгі станцияға жіберілетін үш шана астықтың біреуі мына сіздер терген 
масақтан бастырылған астық,- деп хабарлады Бектай. 
Үлкендер жағы: 
− Ой, бәрекелді, масақтан терген астық та біраз болады екен ғой,- десіп 
жатыр да, ал біз балалар жағы: 
− Неше күннен бергі бәріміздің тергеніміз сол-ақ па?! Азғантай ғой,- деп 
шуылдастық. 
− Азғантай десеңдер, үш ат дорбадан теріңдер онда,- деді Бектай бізді 
сөзімізден ұстап. 
− Несі бар, тереміз. Тереміз! — дестік біздер. 
Бірақ ет қызуымен уәде беріп, айтуға оңай болғанымен, үш дорба масақ 
теру іс жүзінде мүмкін емес екен. Молотилка қанша шала бастырды дегенмен, бір 
құшақ сабанның ішінен екі-үш масақ әзер шығады. Ал бір дорбаны толтыру үшін 
кемі жарты арбадай сабанды ақтарыстыруың қажет. Үш дорбаны толтыру үшін 
дүние сабанды аударыстырасың. Біраздан кейін сояу сабан қолыңды тілгілеп, 
алақаныңды тызылдатып ашыта бастайды. Бүкіл ауыл жапырлай терген соң жан 
қойсын ба, біраз күннен кейін масақ та азаяйын деді. Енді сабақтан шыға сап 
келіп, еш жаққа мойын бұрмай тергеннің өзінде бір дорбаны әзер толтырамыз. 
Арлы-берлі аударыстыра-аударыстыра сабанды да ат көпір қобыратып тастадық. 
Бір терген жерімізге айналып кеп қайта тінтінеміз. Бір жақсысы, әйтеуір, Бектай 
ренжімейді, дорбаны толтыра алмай жүргеніңді айтып қаласың. 
− Жарайды, тергеніңше тере берсеңші,- деп қояды. Бірақ сөйте тұра еркіңе 
және жібермейді.- Майдан үшін аянбасаңшы,- дейді. 
Аткөпір сабанға белуардан кіріп, қайта тіртінектеп кетеміз. Қобыраған 
сабанның арасы жұп-жұмсақ, жып-жылы, кейде бір жерге орнығып отырып алып 
үңги бергің келеді. Кейде мықшиып отыра бергеннен ішің пысып, алысып-жұлысып 

жүктеу/скачать 1,42 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: