Алимхан Жунисбек verstka 19 06 18 indd indd



Pdf көрінісі
бет143/221
Дата13.02.2023
өлшемі10,2 Mb.
#67422
1   ...   139   140   141   142   143   144   145   146   ...   221
Бейүндес тіркестер
Қазақ тіліндегі орфографиялық дыбыс тіркестерінің көбісі қазақ 
тілінің үндесім (үндестік) заңына байланысты. Өйткені қазақ тілінің 
емле ережелері қазақ сөзінің айтылымындағы ерін үндесімін (қанша-
лықты анық естіліп тұрса да) ескермейді. Сондықтан ерін үндесімі бар 


217
сөздердің бәрінде орфографиялық тіркес жүреді. Мысалы, үштік, түл-
кі, өзге, ұстын, орындық т.б.
Бейүндес тіркестер болып келетін сөздер өте көп. Соның ішінен 
жоғарыдағы күлкі сөзінің артикуляциялық тұрқын талдап көрейік. 
Негізгі мәселе үндесімге байланысты болғандықтан, сөз құрамын-
дағы дыбыстардың бәрінің артикуляциясын анықтап алуға тура келеді. 
Оның үстіне ерін қатысына байланысты еріндік-езулік белгісін әрқа-
шан ескеріп отыруға тура келеді.
Сөз басындағы к дауыссыз дыбысы: тіл ортасы арқылы жасала-
ды; тілдің ұшы мен тіс өзара тоғысады; дауыс желбезегі қатыспайды 
(тербелмейді). Оның үстіне ерін дөңгеленіп тұрады. Сонда ол жасалу 
орнына қарай тіл ортасы, жасалу тәсіліне қарай тоғысыңқы, дауыс қа-
тысына қарай қатаң (тек салдыр), ерін қатысына қарай еріндік болып 
айтылады. Дауыссыздың моделінде осы белгілердің бәрі бөлектеніп 
көрсетілген. Одан кейінгі дауысты дыбыс: тіл ортасы арқылы жасала-
ды; тілдің орта тұсы ауыз қуысында жоғары жатады; ерін дөңгеленіп 
тұрады. Сонда дауысты тілдің көлденең қалпына қарай тіл ортасы, тіл-
дің тік қалпына қарай қысаң, ерін қатысына қарай еріндік болып айты-
лады. Дауыстының моделінде жасалым белгілер ерекшеленген. Келесі 
дауыссыз: тілдің ұшы арқылы жасалады; тілдің ұшы тіспен тоғысып, 
екі жаны жуысып айтылады; дауыс желбезегі мол тербеледі (салдыр-
дан дауыс басым); ерін дөңгеленіп тұрады. Сонда дауыссыз жасалу 
орнына қарай тіл ұшы, жасалу тәсіліне қарай жанама жуысыңқы, да-
уыс қатысына қарай үнді, ал ерін қатысына қарай еріндік болып айты-
лады. Дауыссыздың еріндік және өзге артикуляциялық белгілері мо-
дельде анық көрініп тұр. Сөздің артикуляциялық тізбегінен көрініп 
тұрғандай, аталған үш дыбыс та еріндік болып айтылып тұр. Басқаша 
айтқанда, дыбыстардың ерін үндесімі сақталып келе жатыр. Ал енді 
келесі екінші к дыбысына келгенде дауыссыз еріндіктің орнына езулік 
болып кетті. Алғашқы к дауыссызымен өзге белгілері бірдей. Сонда 
дауыссыз жасалу орнына қарай тіл ортасы, жасалу тәсіліне қарай тоғы-
сыңқы, дауыс қатысына қарай қатаң, ал ерін қатысына қарай езулік. 
Соңғы дауысты да езулік болып тұр.
Сонымен сөздің алғашқы бөлігі еріндік, екінші жартысы езулік бо-
лып шыға келді. Сөздің мұндай айтылым үлгісі қазақ тілінің айтылы-
мына жат үлгі. Соған қарамай, орфографиялық нұсқа сөздің еріндік 
езулік қалпын жазба үлгісі ретінде бекіткен.


218
Тіл ұшы н дауыссызының белгі түрленімі 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   139   140   141   142   143   144   145   146   ...   221




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет