Алмас қылыш

Iлияс Есенберлин. «Алмас Къылыш» (Коьшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындагъы къор», 2004 
www.kazakhstanets.narod.ru
 
3 
БІРІНШІ БӨЛІМ 
 
 
І 
Ажал — үстемдігіңді жүргізудің ең берік құралы емес пе? 
Бабасы Шыңғысхан бүкіл әлемді осы ажал арқылы бағындырмақ болған жоқ 
па еді? 
Қара бұқараны өліммен әлдилеуден Шыңғыс ұрпағынан шыққан қай хан 
тартынған?» 
Әбілқайыр ірбіз 
1
терісінің үстінде аунап түсті. 
«Иә, өлім себу — Шыңғыс бабаның ұлы саясаты. Ол өзінің бүкіл әлемді 
жаулап алам деп жинаған жау жүрек ератын 
2
да осы өліммен қорқытып ұстаған 
жоқ па?.. Иә, иә, сөйткен еді ғой. Қалай делінген еді сол бір тәртіп Ясысында?» 
Әбілқайыр көзін жұмды. Жақында ғана фарсы тіліне аударылған. Шыңғыс 
бабасының әмірі жүріп тұрған кезінде Қарақұрымда болған италиялық бір 
жиһанкез жолаушының жазған кітабының әрбір әрпі бақандай боп көз алдында 
тұра қалды. Әбілқайыр ернін жыбырлатып оқи бастады: «Монғол әскері жайында. 
Шыңғысхан он адам бір адамға бағынсын деп бұйырған (біздіңше оны онбасы 
дейді), ал ол онбасы бір жүзбасыға бас иген. Он жүзбасының үстінен бір адам 
қараған. Оны мыңбасы деген. Бар әскерінің басына үш ноян қойған. Бұл үш ноян 
барып бір қолбасшыға тізе бүккен». Әбілқайыр сәл көзін ашты. Ең қызығы ар 
жағы... Ол қайтадан оқи түсті: 
«Егер ұрыс кезінде осы он адамның біреуі, не екеуі, үшеуі, тіпті одан көбі 
кейін қашар болса, олар өлтіріледі, ал жүздіктің өзгелері қозғалмай, әлгі он адам 
бәрі бірдей кейін шегінсе бәрі де жойылады: қысқасын айтқанда, бәрі бірге 
шегінбесе, өз бетімен шегінгеннің бәрі тегіс өлтіріледі. Осы айтқандай, он 
адамның бір-екеуі жауға қарсы ұмтылып, өзгелері тұрып қалса, тұрып қалғандар 
тегіс құртылады. Ал, осы онның біреуі, не одан көбі тұтқынға түсіп, өзге 
жолдастары, оларды құтқармаса, құтқармағандардың бәрі де өлтіріледі». 
Әбілқайыр қайтадан ойға кетті. «Шыңғыстың қай ұрпағын ойлаған мақсатынан 
басқаның тағдыры тоқтатқаны бар? Тоқтатып көрген емес. Ондай оқиға 
панднамада да 
3
келтірілмейді. Тақтағы хан да, алтын табақтағы жылан да бір. 
Тием дегенді шағып алуға тиісті. Бабамыз салған қанды-жосықты жол бар. Сол 
жолдың сүреңі емес пе біз келе жатқан? Қара қазақ түгіл, әлем қожасы 
Шыңғысханның ұрпағы бірін-бірі аяп көрмеген. Мөңке ханның бір өзінің істегені 
неге тұрады?». 
Шыңғысханның төрт ұлы болған. Жошы, Жағатай, Үгедей, Төле. Төртеуі әлем 
қожасы Шыңғысхан жаулап алған жерді төрт ұлысқа бөліп, әрқайсысы бір-бір 
ұлыстан басқарған. 
Шыңғысхан өлісімен әлем қожасының төрт ұлының арасында жанжал 
басталған. Жанжал Шыңғыс ордасы — Қарақұрым Ұлы тағын кім иеленедіден 
шығды да, аяғы ұлыс арасындағы жер, атақ, бақ тартысына айналады. Жошы мен 
1
І р б і з — ескі түркі тілі — леопард. 
2
Е р а т — ескі түркі тілі — әскер деген мағынада. 
3
П а н д н а м а — хандарға, ел басқаратын сұлтандарға арналған насихат кітабы (ескі түркі тілі). 

Iлияс Есенберлин. «Алмас Къылыш» (Коьшпендiлер – 1) © «I. Есенберлин атындагъы къор», 2004 
www.kazakhstanets.narod.ru
 
4 
Төле ұрпағы бір жақ, Үгедей мен Жағатай ұрпағы екінші жақ. Шыңғысхан 
өлгеннен кейін Қарақұрым тағына Үгедей отырады. Үгедейден кейін ұлы хан 
оның баласы Күйік болады. Күйіктен кейін Жошының екінші ұлы — Алтын 
Орданың алғашқы ханы, атақты Батудың арқасында қазақтар Мөңке деп атап 
кеткен, Төленің үлкен баласы Меңгу Қарақұрымға хан сайланады. Мөңкені хан 
сайларда, өздерінің күшінің жетпейтінін білген Үгедей мен Жағатайдың балалары 
толып жатқан сылтау тауып, ұлы құрылтайға келмей қалады. 
Тек бір жыл өткеннен кейін, Мөңкенің ызбарынан сескеніп, Үгедей, 
Жағатайдан тараған бір топ сұлтандар хан тағына құтты болсын айтқалы келеді. 
Хан оларды үлкен қошаметпен қарсы алады, атағат көрсетеді, бірақ түбінде менің 
ұрпақтарыммен хан тағына таласатын осылар болар деп, барлығын бір түнде 
қырғызып тастайды. 
Бір мың үш жүз қырық екінші жылы Батудың ұрпағы Алтын Орданы ісләм 
дініне бағындырған Өзбек хан өлді. Содан кейін Дәшті Қыпшақ жеріндегі осы 
ханның атымен атала бастаған Өзбек ордасының тағына бір мың төрт жүз жиырма 
жетінші жылы Әбілқайыр ие болды. Бұл Жошының бесінші ұлы Сайбаннан 
тараған Дәулет-Шайхы сұлтанның баласы. Қазір оның Мөңке жолы деп отырғаны 
жоғарғы айтылған Мөңке ханның қанды оқиғасы. Расында да бұл қанды оқиға 
Шыңғыс ұрпақтарына белгілі сара жолға айналған. 
Әбілқайыр теріс бұрылып түсті. «Мөңкеден кейін де бұл қанды жанжал 
өршелене түскен жоқ па еді? Иә, сөйтті ғой». 
Мөңке өлгеннен кейін Шыңғыстан туған төрт ұл ұрпағы төрт дара болып 
кетеді. «Талас тек Шыңғыстан туған төрт ұл ұрпақтарының арасында болып 
қойды ма? Жошыдан туған балаларының арасының өзі де сан алуан қанды 
оқиғаларға айналған жоқ па?» Әбілқайыр ауыр күрсінді. «Иә, Шыңғысханнан 
кейін бүкіл әлемге аты шыққан Жошының ұлы Батухан мен Төленің балалары 
Құбылай мен Құлағу болды... 
Батухан мен Құлағу бірігіп, Үгедей мен Жағатайдың ұрпақтарына қарсы 
шықты. Бірақ өздерінің арасы немен бітті? Екі қошқардың басы бір қазанға сыя 
ма? Егер әлем тоқты болса, бұл екеуі көкжал қасқырлар еді ғой, таласпай-
тартыспай қос арлан қалай қисын орталарындағы жылы-жұмсақ бағланды? Түбі 
екеуінің жолы екі бөлінуге тура келді емес пе...» 
Әбілқайыр тағы күрсінді. Кенет оның көз алдында, дәл бүгінгідей, сонау бір 
бабалар жыр қылған қанды оқиғалар елестей жөнелді. 
Бір мың екі жүз отыз бесінші жылы, яғни Мешін жылы, Қарақұрымға 
бағынышты елге жар салып Үгедей бүкіл Шыңғыс ұрпағын жиды. Осы 
құрылтайда бүкіл Батысты жаулап алу мәселесі шешілді. 
Міне, Батысқа қарай лек-лек боп монғол әскері аттанып бара жатыр. Бұны елу 
жылдық жаугершілік өмірінде жеңілуді білмеген Сүбітай баһадур мен жиырма 
сегіз жасар Батухан басқарып келеді... Бұлардың мінгендері кәкір-шүкір тай-тұяқ 
емес, он күн желіске шыдай алар аласа бойлы, тоқпақ жалды, құшақ құйрықты, 
кілең сайгүлік шабысты жылқы. Үстерінде сауытты, жалпақ бет, сығыр көз ноян, 
баһадурлар. Аттарына да тізелеріне дейін сауыт жабылған. Екі жағында жебеге 
толған екі-үш қорамса, белдерінде қисық жүзді қылыш пен ұзын сапты айбалта, 
қамал бұзатын тас атқыштарды сүйреу үшін ер қасына байлап алған жуандығы 
білектей қыл арқан. Әрқайсысында кем дегенде екі садақтан. Кейбір көрікті 
киінгендердің тақымдарында бір жақ ұшы пышақтай өткір найза. Жеберлерінің 

жүктеу/скачать 1,7 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: