Кыймылдык ымдоо-жаңсоо форма-

322 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №1(135).2012 
улугу ж.б.ларга жараша болот. Ошондой эле 
ошол элдин улуттук өзгөчөл‰г‰нө карай ар 
башка маанилердеги кыймылдык ымдоо-жаң-
соолор жасалат. Ошондуктан ымдоо-жаңсоо 
тилинин маанисин би뉉 да зор мааниге ээ.
Мисалы, кол булгалоо, кол кысуу, кучак-
ташуу, өб‰ш‰‰ ж.б. 
Баш ийкөө: К‰ндөл‰к турмушта, 
официал-
дуу мамилелерде коштошуу сөздөр‰ менен 
катар баш ийкеп коштошуу мимикасы да кол-
донулат.
Коштошууда эң көп колдонулган кыймыл-
дык жаңсоо кол аркылуу жасалган кыймыл-
дык жаңсоолор б.э.: кол булгоо, кол алышуу, 
кол кысып коштошуу ж.б. 
Алакан жайып бата бер‰‰: Кыргыз эли-
нин этномаданий өзгөчөл‰г‰н чагылдыр-
ган каада-салт – бул бата бер‰‰. Алыс са-
парга узатууда, олуттуу бир максат менен 
кетип бараткан бирөөгө, кыз узатууда ж.б. 
кырдаалдарда ата-энеси, кадырлуу, урмат-
сыйга ээ болгон бирөөс‰ же аксакалдар 
жак-шы каалоо-тилектер айтып, кудайдан 
аманчылык, эсен-соолук, бакыт тилеп, ти-
леген тилегинин орундалуусун суранып, ала-
кан жайып: «О-омин!» - деп, эки алаканын 
ж‰з‰нө с‰рт‰п бата беришет.
Кол алышуу, кол кысып коштошуу: кыргыз 
элинде коштошуунун бул т‰р‰ эркектерге 
гана таандык болгон. Өзгөчө айылда эркек 
менен аялдын кол кысышуусу уят делип эсеп-
телинген. Азыр көб‰нчө официалдуу жоолу-
гушууларда ж.б. учурларда аялдар деле кол 
алышып, кол кысышып коштошо беришет. 
Кыргыз элине көб‰нчө эки колдоп кол алы-
шуу м‰нөз䉉, кээде терең урмат көрсөт‰‰ 
маанисинде бир колун көк‰рөг‰нө коюп да 
кол алышат.
Кол булгалоо: Бул – нейтралдуу каражат
б.э да, дос, тууган, тааныштар арасында кол-
донулат. Кетип бараткан да, узатып калган 
тарап да кол булгалап коштошо берет.  
Кучакташуу: тууганын же жакын досун, 
жакын таанышын алыс сапарга узатууда эр-
кектер менен эркектер кучакташып, ага ко-
шумча желкесин таптап коштошушат.
Өб‰ш‰‰: тууганын, жакын досун, же эң жа-
кын кишилерин алыс сапарга узатууда өб‰-
ш‰п коштошушат. Өз‰нөн кич‰‰ болсо, ж‰з-
‰нөн, маңдайынан өбөт. Салт боюнча кыр-
гыздарда аталар кыздарынын колунан гана 
өбөт. К‰йөөс‰ же аялы менен коштошкон- 
до мурда өб‰ш‰п же кучакташып коштош- 
кон эмес. Кыргыздардын мындай м‰нөз‰н 
Ч.Айтматов “Бетме-бет” повестинде төмөндө-
г‰дөй чагылдырган:
“Коштошкондогу ж‰рөкт‰ ачыштырган 
к‰й‰т али да к‰н‰ б‰г‰нк‰дөй көк‰рөг‰ндө 
турат. Айылдын четине узатып чыкканда 
көпч‰л‰ктөн тартынып, Сейде оюндагыдай 
кучакташып коштошо албады. Алар бири-
бирине кол сунуп, ушу менен кете беришти. 
Жөнөөч‰лөр тигиндей узай т‰шкөндө гана, 
Сейде уятын коюп, к‰йөөс‰н акыркы жолу 
кучактабай, өпк‰лөбөй калганына, ичимде
бала калды окшойт деген б‰дөм‰к кубанычын 
айтып жетише албаганына катуу кейиди...” 
(Ч.Айтматов, 2008:110) 
Кыймылдык ымдоо-жаңсоо коштошуулар-
да бата берип кудайдан ак жол тилөө, нан 
тиштетип калуу сыяктуу ырым-жырымдар да 
коштолот: Мисалы: балдарын аскерге узатып 
жатканда кыргыздар нанды чекесинен тиш-
тетип калат да, калганын этиият кылып илип 
коёт, аскерден келгенде ошол нанды эсен-
аман келди деп кайра тиштетет.   
Кыргыз тилиндеги коштошуу этикет сөз-
дөр‰н‰н колдонулуусу, коштошуунун улут-
тук өзгөчөл‰ктөр‰ иликтөөгө алынуу менен, 
иштин жыйынтыгы катары төмөндөг‰дөй б‰-
т‰м чыгарууга болот:
 Коштошуулар кептик кырдаалдын акыр-
кы корутунду м‰нөз‰н туюндуруп турат. 
 Жакшылык каалоо маанисиндеги кошто-
шуулар универсалдуулукка ээ.
 Коштошуулар мейкиндик жана мезгил-
дик аралыктарга жараша болот. 
 «Жакшылык каалоо маанисиндеги кош-
тошуулар» туруктуу этикет бирдиктери, кыска 
сөздөр, жана фразеологиялык сөз айкаштары 
аркылуу туюндурулат.  
 “Улуттук м‰нөзд‰ чагылдырган кошто-
шууларды” элдик салт-санаа, ‰рп-адат, ырым-
жырым, кыймылдык ымдоо-жаңсоолор, маз-
мундуу т‰ш‰н‰к, окуялар т‰зөт. 
 Кыргыз тилинде коштошуу кырдаалына 
байланыштуу колдонулган тилдик бирдиктер 
ар кырдуу.
 Кыргыз тилинде колдонулган коштошу-
уларда камтылган улуттук м‰нөз - жалпы эле 
т‰рк д‰йнөс‰н‰н маданиятынын, тилинин баа 
жеткис мурастары. 
_____________ 
1. Абрамзон С. Киргизы и их этногенетические и исто-
рико-культурные связи. – Ф.: Кыргызстан, 1990. – 480 с. 
2. Арутюнова Н.Д. Национальное сознание, язык, 
смысл. М.: Языки русской культуры,1995.- 895 с. 

жүктеу/скачать 4,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: