Алматы №1 (135) 2012
жүктеу/скачать 4,15 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Tepkisel Ettirgensel Yapılar
| Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(135).2012 59
Emi oşol alakanı ulan-t-a-sınq. (Kasımbekov 1979: 441) Artık o ilişkiyi devam ettireceksin. III. Hal: Cansız varlığın canlı varlığa etkisi. Etkin varlık; nes, olay vb., eylemin öznesi de canlı varlıklar (insan)dır. Ettirgen, geçişsiz fiillerden yapılır. Etken varlık etki edilenin fiziksel, duygusal ve anlıksal durumun etkiler. Kar közdü karık-tır-a-t. Kar gözleri kamaş-tır-ır. Anı küyüt karı-t-tı. (Sıdıkbekov 1986: 169) Onu kaygı yaşlan-dır-dı. IV. Hal: Cansız varlığın cansız varlığa etkisi. Geçişsiz fillerden yapılır. Aptap cerdi kakşı-t-tı. (Sıdıkbekov 1986: 127) Güneş ışıkları yeri kuru-t-ur. Kayrat darttı cenqilde-t-et, kaygı darttı ırba-t-at. Çaba derdi azal-t-ır, keder derdi art-ır-ır. Tepkisel Ettirgensel Yapılar İki türü vardır: 1. Etken ve edilgen konumundaki varlıkların ikisi de yapıcı pozisyonunda eşdeğer görevdedir. Burada subjenin kendisi ettirgendir. Tepkiselliğin göstergesi olarak kendi kendini isimlendirir. Ettir- gen geçişsiz fiillerden yapılır ve subje canlı var- lıklardan oluşur. Dinar özün özü alaksı-t-tı (Sıdıkbekov 1986: 144) Dinar kendi kendini oyaladı. Uşunday ıyı menen özün özü cenqilde-t-çü. (KM) Bu ağlamasıyla kendi kendini rahatla-t-ırdı. 2. Etki eden ve etki edilen referansal açıdan kısmen eşdeğer derecededir. Etken varlığın yalnız vücut organları, psikolojik durumu, hareketi vb. ettirgen pozisyonundadır. Tepkiselliğin göstergesi objedeki aitilik ekinden bilinmektedir. Al kadamın tezde-t-ti. (Jantöşev 1978:224) O adımlarını hızlan-dır-dı. Olgusal yapılışın özel bir yönü de ettirgen etken subjenin düşünce dünyasında var olduğu kabul edilmektedir (Tipologiya kauzativnıh konstruksiy 1969:238). Bunun gibi ettirgenler –sın yapım eki vasıtasıyla isimlerden türetilen fiillerden oluşur. A tigil Bübüştü ayalsın-t-ış-a-t. (Sıdıkbekov 1986: 333) O Bübüşü de kadın gibi görüyorlar. Al meni dayıma kedeysin-t-e-t. O beni her zaman fakir gцrьr. Birok anı balasın-t-ıp, özünün sırın aytpay cür- gön. (Jantöşev 1978: 238) Fakat onu çocuk görerek kendi sırrını söyle- memişti. Bu tür ettirgenler sayıca az fiillerden de yapıl- maktadır. Мen al kişini atama okşo-t-tu-m. Ben o şahsı babama benze-t-ti-m. Kısaca yansıma fiillerden yapılan ettirgenler de bu gruba girmektedir. Malum olduğu üzere yansıma fiiller Kırgız söz varlığında olduğu gibi diğer Türk lehçelerinin söz varlığında da çoktur (Lingvisti- зeskiy entqiklopediзeskiy slovar 1990:222). Yuka- rıda getirilen örneklerden farklı olarak etki eden, etki edilen ve ettirgen kavramı işi gerçekleştirenden ziyade konuşanın düşüncesinde ortaya çıkmaktadır. Çünkü eles turandı fiiller insanın görme duyusuna dayalı olarak ortaya çıkmaktadır. (Grammatika kirgizskogo literaturnogo yazıka 1987:326) Burada etki eden varlık da konuşanın düşüncesine bağlı olarak görevini yapmaktadır. Eylemi gerçekleşti- ren, canlı referentlerden nesnesi ise çoğunlukla onun vücut organları giysileri olmaktadır. Dinar közün bakıray-t-ıp çoçup ketti. (Sıdık- bekov 1986: 95) Dinar gцzьnь pцrtle-t-ip korktu. жүктеу/скачать 4,15 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|