Serbest Anlamdaki Ettrigenler

60 ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы. №1(135).2012 
obektisine tamamen uyar. Etki eden, durumu 
dikkate almaz.
Al Eltereske say-dır-dı. (Sıdıkbekov 1989: 392) 
O, Elteres’e iğne vur-dur-t-tu. 
Ettirgen eylemin nesnesi, etki eden varlığın bir 
parçası olarak referansal seviyede kısmi eşdeğer 
özellik taşır. Bu da yapısal açıdan iyelik ekinden 
belli olmaktadır. 
Al kolun cılanga çak-tır-dı. 
O elini yılana sok-tur-du. 
Kozu karışkırga kuyrugun cul-dur-du. 
Kuzu kurda kuyruğunu kap-tır-dı. 
Başka Türk dillerinde olduğu gibi Kırgız dilinde 
de analitik (çözümsel) fiiller daha çoktur. –a/-y 
ortaç ve yardımcı fiillerden oluşur. İkinci öğenin 
yardımcı diye adlandırılmasının sebebi mürekkep 
fiile anlamsal açıdan güçlendirerek (ek anlam 
vererek) eylemin nasıl olduğunun ya da modalsal 
anlamını vermektedir.
Serbest anlamdaki ettirgen yapıda hareketin 
çabukluğunu, bir anda gerçekleştiğini ‘iy’, ‘ciber’, 
‘al’ gibi yardımcı fiillerle ortaya çıkarır. (Kırgız 
adabiy tilinin grammatikası 1980: 339-342) 
Bügün at-ım-dın cügön-ü-n şıpır-t-ıp iy-di-m 
(Sıdıkbekov 1986: 500) 
Bugün atımın koşumunu çal-dır-dım.
Bazen bu tür yapılarda ettrigen eylemin 
beklenmediğini, çok çabuk olduğunu veya ettirgen 
nesnenin yanlışlık yaptığını belirleyici özel 
yapıların kullanılışı mümkündür.
Цrn.: 
Ana, aygır kapıstan biröönö kolkosun bul-dur-
up iydi. (AT) 
İşte, aygır ansızın birine aort damarını yırt-tır-
ıver-di. 
2) ‘İzin vermek’ Burada ettirgen durum kendi 
öznesine uygundur ve etki eden varlık sadece ona 
izin verme görevini üstlenir. Yukarıdaki duruma 
göre sadece olayı gözleyici, durum değerlendirici 
pozisyonuyla ayrılmaktadır. 
Bek, koşundu tüştön-t-ölü. (Kasımbekov 1979: 
417)
Bek (Bey), orduyu dinlen-dir-eli-m. 
Bazı durumlarda etkin ve serbest anlamdaki 
yapılar tümleçteki hal ekleri ile farklılık arzeder. 
Serbest yapıda birinci tümleç (ettirgen eylemi 
gerçekleştireni) yükleme halinde, ikinci tümleç ise 
(etki edilen nesne) yönelme halinde olur. Etken 
yapıda ise tersine, birinci tümleç yönelme halinde 
ikinci tümleç ise yükleme halindedir. 
Biz a-nı at-ka min-giz-di-k. 
Biz o-n-u at-a bin-dir-di-k. 
Not: Kırgız dilinde ‘Koyudoru kısrağa bindir’ 
sözü var ve o kadını rezil etmek anlamını verir. 
(Yudahin 1985: 376) Burada tümleç bulunma 
durum eki alamaz. Çünkü bu halde ikinci tümleç 
yani etki edilen varlık kadındır.
II. Hal: Canlı ve cansız referanslar arasındaki 
ilişki. 
Bu ilişkinin birinci türünde subekt için hoş 
olmayan eylemi bildiren geçişsiz fiiller sözkonusu-
dur. Bu değişiklikler belirli bir zamanın geçmesiyle
kendi kendiliğinden oluşmaya (gerçekleşmeye) 
başlar. Etken varlık burada yanlış, hoş olmayanı 
ortaya çıkarmaktadır. 
Teri-ni aşata albagan cıldı-t-a-t, süttü uyuta al-
bagan iri-t-e-t.
Deriyi tuzlayamayan (tabaklayamayan) çürü-t-
ür, sütü mayalamayan ekşi-t-ir. 
2) Etken varlık kendi yaptığı eylem sonucu, hoş 
olmayanı ortaya çıkarır. 
Alım kolun balkaga canç-tır-ıp aldı. 
Alim elini çekice parçala-t-tır-mış. 

жүктеу/скачать 4,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: