JAVA-технологиялар мен Интернет құралдары негізінде аќпараттыќ-оќытушы ортасын құру

218 
 
УДК 004.451.25 
 
Байгожаева Г.М., магистрант, Абдолдина Ф.Н. 
Казахский национальный технический университет имени К.И. Сатпаева,  
г.Алматы, Республика Казахстан, gis_dok@mail.ru 
 
К ВОПРОСУ РАЗРАБОТКИ ИНФОРМАЦИОННОЙ СИСТЕМЫ ПОДДЕРЖКИ ПРИНЯТИЯ 
РЕШЕНИЙ ДЛЯ УПРАВЛЕНИЯ СЛОЖНЫМИ СИСТЕМАМИ  
 
Аннотация. В статье рассмотрены принципы, технологии, методы разработки информационных систем 
поддержки принятия решений для управления сложными системами.  
Ключевые слова: сложные системы,поддержка принятия решений, системный анализ.  
 
Сложная  система  –  составной  объект,  части  которого  можно  рассматривать  как  системы, 
закономерно  объединенные  в  единое  целое  в  соответствии  с  определенными  принципами  или 
связанные  между  собой  заданными  отношениями.  Понятием  сложной  системы  пользуются  в 
системотехнике,  системном  анализе,  исследовании  операций и при  системном  подходе  в  различных 
областях  науки,  техники  и  народном  хозяйстве.  Сложную  систему  можно  расчленить    на  конечное 
число частей, называемое подсистемами; каждую такую подсистему (высшего уровня) можно в свою 
очередь  расчленить  на  конечное  число  более  мелких  подсистем  и т.  д.,  вплоть  до  получения 
подсистем первого уровня, т. н. элементов сложной системы, которые либо объективно не подлежат 
расчленению  на  части,  либо  относительно  их  дальнейшей  неделимости  имеется  соответствующая 
договоренность.  Подсистема,  таким  образом,  с  одной  стороны,  сама  является  сложной  системой  из 
нескольких  элементов  (подсистем  низшего  уровня),  а  с  другой  стороны  —  элементом  системы 
старшего уровня [1]. 
В  настоящее  время,  с  ростом  объемов  и  учетом  недостоверности  информации,  возникают 
трудности  при  управлении  сложными  системами.  Построение  и  эффективное  использование 
сложных  систем  является  актуальной  задачей  во  многих  отраслях  человеческой  деятельности. 
Современные  условия  управления  и  принятия  решений  в  таких  системах  ставят  задачу  повышения 
уровня 
оперативности 
и 
качества 
обработки 
поступающей 
информации, 
устранения 
неопределенности  при  ее  анализе,  выработки  правильных,  выверенных  по  многим  факторам 
решений.  Поэтому  еще  более  актуальной  задачей  является  создание  систем  поддержки  принятия 
решений  (СППР),  которые  помогали  бы  лицу  принимающему  решения  (ЛПР)  работать  с 
недостоверной  информацией.  Еще  до  недавнего  времени  при  управлении  сложными  системами 
средства автоматизации использовались не в полной мере. В этой связи, имела место весьма высокая 
трудоемкость процесса управлениям и как следствие этого - недостаточная оперативность и точность 
проводимых  работ.  Кроме  того,  возникали  проблемы  предоставления  результатов  для  принятия 
управленческих  и  иных  решений.  Все  это  остро  поставило  вопрос  о  разработке  информационной 
системы поддержки принятия решений при управлении сложными системами. 
Принципы и технологии разработки сложных информационных систем.  
Сегодня  эффективное  функционирование  любой  организации  не  мыслится  без  использования 
информационных систем. К настоящему времени сформировались  следующие научно-практические 
направления,  занимающиеся  вопросами  создания  методологий  и  технологий  проектирования 
информационных  систем: 
  информационнаяинженерия (Information Engineering); 
  искусственныйинтеллект (Artificial Intelligence); 
  обратноеперепроектирование (Re-engineering); 
  реинжинирингбизнес-процессов (Business Process Reengineering); 
  многоагентныесистемы (Multi-Agent Systems); 
  управлениезнаниями (Knowledge Management); 
  промышленнаяинженерия (Industrial Engineering); 
  управлениекачеством (Total Quality Management). 
Разработка  сложных  ИС  -  информационных  систем  предприятий,  невозможна  без  тщательно 
обдуманного методологического подхода. Какие этапы необходимо пройти, какие методы и средства 
использовать, как организовать контроль за продвижением проекта и качеством выполнения работ – 
эти и другие вопросы решаются методологиями программной инженерии.В данное время существует 
ряд  общих  методологий  разработки  ИС.  Главное  в  них  –  единая  дисциплина  работы  на  всех  этапах 

219 
 
жизненного  цикла  системы,  учет  критических  задач  и  контроль  их  решения,  применение  развитых 
инструментальных средств поддержки процессов анализа, проектирования и реализации ИС. 
Принципы создания ИС: 
− Принцип системности; 
− Принцип развития (открытости); 
− Принцип совместимости; 
− Принцип стандартизации (унификации); 
− Принцип эффективности. 
Анализ  развития  направления  компьютерной  поддержки  принятия  решений  при  управлении 
сложными системами. 
Компьютеризированная 
методология 
проектирования 
и 
управления 
сложными 
информационными  системами  является  одной  из  центральных  задач  этого  направления.  Создание 
эффективно  функционирующих  компьютерных  систем  поддержки  принятия  ответственных 
управленческих  решений  включает  в  себя  алгоритмическую  формализацию,  выбор  наилучшего 
варианта из определенного множества допустимых решений и оценку устойчивости при изменениях 
входных  данных  [2].  Объектами  деятельности  здесь  являются:  ретрансляции и навигации, процессы 
управления,  системные  анализы,  разработка  систем  поддержки  принятия  решений  в  сложных 
системах различной природы. 
В целом, системный анализ процессов проектирования, планирования и управления в сложных 
системах  строится  на  базе  многоаспектного  и  многоуровневого  описания  (полиструктурного 
подхода) с использованием современных пакетов прикладных программ в соответствующей области 
подготовки.  При  разработке  математических  моделей  используются  современные  математические 
методы  и  модели  многомерного  статистического  анализа  данных,  современные  модели  теории 
безкоалиционных  и  кооперативных  игр.  Использование  компьютера  как  гаранта  и  усилителя 
интуиции  при  поддержке  управленческих  решений  и  решении  системных  задач  −  это  одно  из 
важнейших его применений.  
Информационные системы в рамках системного анализа. 
Системный  анализ  – это  методология  решения  сложной  проблемы  путем  последовательной 
декомпозиции  её  на  взаимосвязанные  частные  подпроблемы.  Любой  объект  бесконечно  сложный, 
поэтому  задача  упрощается  выделением  только  тех  элементов  и  связей,  которые  обеспечивают 
достижение цели. Системное исследование представляет собой процедуру описания объекта, способа 
его функционирования и тенденций развития. Системный анализ применяется для решения задач, для 
которых  отсутствуют  стандартные  решения,  и  которые,  в  принципе,  не  могут  быть  формализованы 
без  использования  методов  системного  анализа.  Применение  идей  системного  анализа  к  проблемам 
повышения 
эффективности 
управления организациями 
получило 
название«конструирование 
организаций». 
Создание  системы  принятия  решений  требует  определения  ее  места  в  рамках  окружающей 
среды  и  проведения  классификации  согласно  существующей  классификации  информационных 
систем.  Как  известно,  предназначением  каждой  системы  управления  является  рациональное 
воздействие на объект управления, с целью повышения эффективности от самого объекта. 
При  определении  типа  объекта  встает  вопрос  о  роде  задач,  которые  будет  решать  система. 
Существуют задачи как формализуемые, так и не  формализуемые. Известно, что в практике работы 
предприятий  существуют  мало  задач,  которые  можно  четко  дифференцировать  на  формализуемые, 
или  как  их  еще  называют  структурированные  и  неструктурированные.  В  большинстве  же  задач 
хорошо  известна  только  часть  элементов  и  связей  между  ними.  Такие  задачи  называются  частично 
структурированными.  И  в  таких  условиях  можно  создать  информационную  систему.  Получаемая  в 
ней  информация  будет  анализироваться  человеком,  который  и  будет  играть  решающую  роль  при 
принятии решения. Системы, созданные для слабоструктурированных задач в свою очередь делятся 
на системы, создающие управленческие отчеты, и системы, разрабатывающие альтернативные типы 
решений.  Системы,  создающие  управленческие  отчеты,  ориентированы  на  информационную 
поддержку  пользователя  при  принятии  решений.  Системы,  предлагающие  альтернативы  решений 
предназначены для создания различных видов моделей, а также генерации альтернатив при помощи 
экспертных систем и баз знаний. 
Существующие  методы и приемы поддержки принятия решений. 
Принятие  решенийв  управлениисложными  системами  нуждается  в  создании  адекватных 
методов и инструментальных средств повышения их качества и эффективности – систем поддержки 
принятия  решений.Методология  поддержки  принятия  решений  (ППР)  включает  разнообразные 

220 
 
технологии  и  методы,  которые  можно  частично  или  полностью  формализовать.  Разные  методы 
имеют  различные  требования  к  входным  данным  и  условиям  работы.  И  конечной  целью  каждого 
является  помощь  лицу,  принимающему  решения,  в  выборе  оптимальной  альтернативы.  С  позиции 
современного  подхода  все  этапы  поддержки  принятия  решений  требуют  применения  специальных 
информационных  или  интегрированных  систем  для  сбора,  аналитической  обработки  информации  и 
оценки альтернатив, в основе  которых лежат методы принятия решений. Необходимо  отметить, что 
каждой  задаче  человеческой  деятельности,  нуждающейся  в  поддержке  принятия  решений, 
соответствует метод или совокупность методов принятия решений. Приведем существующие методы 
принятия решений на основе информационных технологий, методы применяемы в СППР: 
− информационный поиск;  
− интеллектуальный анализ данных;  
− извлечение (поиск) знаний в базах данных;  
− рассуждение на основе прецедентов;  
− имитационное моделирование;  
− генетические алгоритмы;  
− искусственные нейронные сети;  
− методы искусственного интеллекта.  
Такую классификацию методов можно охарактеризовать как «способ достижения цели». 
Обобщенная схема поддержки принятия решений.
 
Структура  системы  поддержки  принятия  решений  зависит  от  решаемой  задачи,  предметной 
области, аппаратно-программной платформы и конкретной реализации. В самом общем виде систему 
поддержки  принятия  решения  можно  представить  в  виде  двух  подсистем системы  поддержки 
генерации решенийи системы поддержки выбора решений.  
 
 
 
Рисунок 1. Обобщенная структура системы поддержки принятия решений 
 
Основным  направлением  теории  принятия  решений  является  отыскание оптимального 
решения,  которое  максимизирует  (или  минимизирует)  целевую  функцию,  моделирующую  степень 
предпочтительности  при принятии  решения.  Предпочтительность  того  или  иного  исхода  оценивают 
величиной  специальной  числовой  функции,  значения  которой  принимаются  за  тот  или  иной 
критерий.  Оптимальным  считается  такой  вариант  проведения  операции,  который  обеспечивает 
наилучшее значение критерия или сочетание значений нескольких критериев. 
Применение систем поддержки принятия решений в различных областях деятельности 
Область  применения  системы  поддержки  принятия  решения  ‒  это  прежде  всего 
слабоструктурированные проблемы. 
Поскольку  от  принятого  решения  может  зависеть  подчас  успешное  функционирование 
отдельного предприятия и отрасли в целом, успешная реализация крупномасштабных проектов и т.д., 
то очевидна важность умения принимать верные управленческие решения, действительно ведущие к 
достижению  поставленных  целей.При  этом  критически  важными  являются  наглядность  форм 
представления  информации,  быстрота  получения  новых  видов  отчетности,  возможность  анализа 
текущих  и  исторических  данных.  Системы,  предоставляющие  такие  возможности,  называются  в 
общем  случае  Системами  Поддержки  Принятия  Решений  (СППР).  Они  с  успехом  применяются  в 
самых  разных  отраслях:  телекоммуникациях,  финансовой  сфере,  торговле,  промышленности, 
медицине и многих других. 

221 
 
Системы поддержки принятия решений. 
Система  поддержки  принятия  решений  —  это  диалоговая  автоматизированная  система, 
использующая  правила  принятия  решений  и  соответствующие  модели  с  базами  данных,  а  также 
интерактивный компьютерный процесс моделирования.  
 Основу  СППР  составляет  комплекс  взаимосвязанных  моделей  с  соответствующей 
информационной поддержкой исследования, экспертные и интеллектуальные системы, включающие 
опыт  решения  задач  управления  и  обеспечивающие  участие  коллектива  экспертов  в  процессе 
выработки рациональных решений. 
Основными функциями системы поддержки принятия решений являются: 
− оказание помощи ЛПР при анализе исходной информации (оценке сложившейся обстановки и 
ограничений, накладываемых внешней средой); 
− выявление  и  ранжирование  приоритетов,  учет  неопределенности  в  оценках  ЛПР  и 
формирование его предпочтений; 
− генерация возможных решений (формирование списка альтернатив); 
− оценка возможных альтернатив, исходя из предпочтений ЛПР, и ограничение, накладываемое 
внешней средой; 
− анализ возможных последствий принимаемых решений; 
− выбор лучшего, с точки зрения ЛПР, возможного варианта. 
Системы поддержки решений. 
Принимаемые решения должны быть тщательно продуманы и обоснованы. Это особенно важно 
именно в социально-экономических системах, так как принимаемые решения касаются живых людей, 
их  материального  и  духовного  состояния.  Тем  не  менее,  на  сегодняшний  день  принятие  решений 
администрацией,  управляющими  основано  на  опыте  и  интуиции  руководителей.  Но  социально-
экономические  системы  сложны  и  их  поведение  трудно  предсказать  из-за  наличия  огромного 
количества  прямых  и  обратных  связей,  часто  неочевидных  с  первого  взгляда.  Человеческий  мозг 
неспособен  справиться  с  задачей  такой  размерности,  поэтому  необходимо  обеспечить 
информационно-аналитическую 
поддержку 
принятия 
решений.Представлена 
архитектурно-
технологическая схема информационно-аналитической поддержки принятия решений: 
 
Поддержка принятия решений 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Рисунок 2. Архитектурно-технологическая схема СППР 
 
Первоначально информация хранится в оперативных базах данных OLTP-систем. Но ее сложно 
использовать  в  процессе  принятия  решений.  Агрегированная  информация  организуется  в 
многомерное  хранилище  данных.  Затем  она  используется  в  процедурах  многомерного  анализа 
(OLAP) и для интеллектуального анализа данных (ИАД). 
Выводы 
Проведенное  исследование  позволило  глубоко  изучить  методы  и  приемы  разработки 
информационных  систем  поддержки  принятия  решений  для  управления  сложными  системами.  В 
дальнейшем в рамках диссертационного исследования планируется определить предметную область, 
для  которой  будет  разработана  информационная  система  ППР,  построена  математическая  модель 
информационной  системыППР,  разработаны  и  реализованы  алгоритмы  программного  обеспечения 
системы ППР.  
 
 
 
 
Оперативные 
данные (OLTP) 
Хранилище данных  (Data 
Warehouse) 
Анализ 
данных(OLAP) 
Интеллектуальный анализ 
данных (DataMining) 

222 
 
ЛИТЕРАТУРА 
1. Бусленко Н. П. Сложная система //Статья в Большой Советской Энциклопедии, 3-е изд., М.: Советская 
энциклопедия, 1969-1978. 
2. Трахтенгерц Э. А. Компьютерная поддержка принятия решений. - М.: Синтег, 1998. - 376 с. 
3. А.Я. Гладун, Ю.В. Рогушина. Онтологии в корпоративных системахжурнал "Корпоративные системы" 
(№1, 2006) 
4. Управление  в  сложных  системах:  Научное  издание  /  Уфимский  государственный  авиационный 
технический университет. - Уфа: 2009.- 224 с. 
5. Li  Z.,  Tan  P.S.,  Yee  Q.M.G.,  Nguyen  Q.C.,  Soon  O.Y.,  Xianshun  C.  A  review  of  complex  systems 
technologies  for  supply  chain  risk  management //  Proceedings  IEEE  International  Conference  on  Systems,  Man,  and 
Cybernetics, SMC 2013 Manchester; United Kingdom; 2013. – P. 2783-2788. 
 
Байғожаева Г.М., Абдолдина Ф.Н. 
Күрделі жүйелердi басқару барысында шешімдер қабылдауды қолдайтын ақпараттық жүйе құру  
Түйіндеме.    Мақалада  күрделі  жүйелерді  басқару  барысында  шешімдер  қабылдауды  қолдайтын 
ақпараттық жүйе құру әдіс-тәсілдері мен технологиялары қарастырылды.  
Түйін сөздер: күрделі жүйелер, шешімдер қабылдауды қолдау, жүйелік талдау. 
 
Baigozhayeva G.M., Abdoldina F.N. 
On  the  question  of  the  development  of  information  decision  support  system  for  the  management  of 
complex systems 
Summary.  The  article  describes  the  principles,  technologies,  methods  of  developing  information  systems  in 
order to support decision-making for the management of complex systems. 
Key words: сomplex systems, decision support, system analysis. 
 
 
ӘОЖ 004.056(075)
   
                           
Байжуманова Ж.Д., Бейсембекова Р.Н. 
Қ.И.Сәтбаев атындағы қазақ ұлттық техникалық университеті,  
Алматы қ, Қазақстан Республикасы, b_zhaziko@mail.ru 
 
ШЕШІМДЕР ҚАБЫЛДАУДЫ ҚОЛДАУ ЖҮЙЕСІ 
 
Аңдатпа. Бұл мақалада  шешімдер қабылдауды  қолдау жүйесі қарастырылған. Шешімдер қабылдауды 
қолдау ақпараттық технологисының негізгі компоненттері келтірілген. 
Түйін сөз: шешімдер қабылдауды қолдау жүйесі, интеллектуалды деректер анализі, шешімдер қабылдау 
теориясы, әлеуметтік желі. 
 
Шешімдер  қабылдауды  қолдау  жүйесі  және  оған  тән  ақпараттық  технологиялар  негізінде 
американдық  ғалымдар  тарапынан  70-жылдардың  аяғымен  80-жылдардың  басында  жарық  көрді, 
олардың пайда болуына жеке компьютерлердің кеңінен таралғандығы, қолданбалы программалардың 
стандарттық дестесі сонымен қатар жасанды зерде жасаудағы жетістіктер үлкен  ықпал етті. 
Шешімдер  қабылдауды  қолдау  жүйесі  ақпараттық  технологиялардың  басты  ерекшелігі  адам 
мен  компьютердің  арасындағы  әрекеттестікті  ұйымдастырудың  жаңа  әдісі  болып  табылады.  Бұл 
технологияның  негізгі  мақсаты  –  шешімдер  қабылдау.  Ол  үшін  төмендегі  көрсетілген  шарттардың 
орындалуымен итерация үдерісі өтуі қажет: 
– шешімдер қабылдауды қолдау жүйесі есептеуіш звеносы және басқару объектісі ретінде; 
–  адам  басқарушы  звено  кірістік  деректер  беруші  және  компьютерде  есеп  қорытындыларын  
бағалаушы ретінде. 
 
 
Сурет 1. Шешімдер  қабылдау жүйесінің ақпараттық технологиясы итерация үдерісі ретінде 

223 
 
Итерация  үдерісі  адам  еркіменен  аяқталады.  Бұл жағдайда ақпараттық  жүйе  пайдаланушымен 
бірлесіп  шешім  қабылдау  үшін  жаңа  ақпарат  жасау  қабілеті  туралы  сөз  етуге  болады.  Шешімдер 
қабылдауды қолдау жүйесі ақпаратық технологиялардың ерекшелігіне қосымша нұсқаулар: 
–  формалді мәселелерді шешуге бағдар беру; 
– қатынаудың дәстүрлі әдістерінің және компьютерлік өңдеудің математикалық модельдері мен 
олардың негізінде есеп шешу әдістерінің бірлесуі; 
–  кәсіби емес компьютерлерді пайдаланушыға бағыттау; 
–  жоғарғы  бейімделу  қабілеті  ол  –  техникалық  және  программалық  жасау  ерекшеліктеріне, 
пайдаланушы талаптарына бейімдеу мүмкіндіктерін береді. 
Шешімдер  қабылдауды  қолдау  ақпараттық  технологиясын  басқарудың  кез-келген  деңгейінде 
қолдануға болады. Әртүрлі деңгейде қабылданған шешімдер жиі координациялануға тиіс. Сондықтан 
жүйелер мен технологиялардың негізгі функцияларының маңыздысы - әртүрлі және жеке деңгейдегі 
шешім  қабылдайтын  адамдарды  координациялауы  оның  негізгі  компоненттері  болып  табылады. 
Шешімдер  қабылдауды  қолдау  жүйесінің  құрылымын,  сонымен  қатар  оны  құрайтын  және  негізгі 
технологиялық операцияларын анықтайтын функциялар блогын қарастырып көрейік. 
 
 
Сурет 2.  Шешімдер қабылдауды қолдау ақпаратық технологиясының негізгі компоненттері 
 
Шешімдер  қабылдауды қолдау жүйесіне 3 негізгі  компонент кіреді:  деректер қоры, модельдер 
қоры  және  программалық  бағыныңқы  жүйесі.  Программалық  бағыныңқы  жүйесі  деректер  қорының 
басқару  жүйесі  мен  модельдер  базасының  басқару  жүйесі  және  пайдаланушы  мен  компьютерлердің 
арасындағы интерфейс басқару жүйесі. 
Деректер қоры. Ол шешімдер қабылдауды қолдаудың ақпараттық технологиясынында маңызды 
роль  атқарады.  Деректер  математикалық  амалдар  арқылы  тікелей  пайдаланушы  тарапынан  есеп 
кезінде қолдануы мүмкін. Деректер көздерін және олардың ерекшеліктерін қарастырып көрейік. 
–  деректердің  бір  бөлігі  ақпараттық  жүйенің  операциялық  деңгейінен  түседі.  Оларды  тиімді 
жарату үшін, бұл деректерді алдын-ала өңдеу керек. Ол үшін 2 мүмкіндік бар: 
–  фирманың  операциялары  туралы  деректерді  өңдеу  барысында  деректер  базасының  басқару 
жүйесін қолдану, себебі ол шешімдер қабылдауды қолдау жүйесіне кіреді; 
–  шешімдер  қабылдауды  қолдау  жүйесініен  тыс  өңдеу  жұмыстарын  жүргізу,  ол  үшін  арнайы 
деректер  көзін  жасау.  Бұл  нұсқа  көптеген  коммерциялық  операциялар  жүргізетін  фирмаларға 
қолдануға  ыңғайлы.  Фирманың  операциялары  туралы  өңделген  деректер  файлдарды  құрайды. 
Файлдар қатынаудың сенімді және шапшаң болу мақсатында шешім қабылдаудың қорғау жүйесінен 
тыс сақталады. 
Фирманың  операциялары  туралы  деректерден  тыс  шешім  қабылдаудың    қолдау  жүйесінің 
жұмыс  істеуін  жүзеге  асыру  үшін  басқада  ішкі  деректер  қажет.  Мысалы:  персоналдың  қозғалысы 
жайлы  деректер  т.б.  деректер  уақытында  жинақталу,  енгізілу  және  оларға  қолдау  қызметі  көрсетілу 
керек.  Шешім  қабылдаудың  қолдау  жүйесінің,  басқару  жоғарғы  деңгейлерінде  сыртқы  көздер 
деректері ерекше маңызды рөль атқарады. Қажетті сыртқы деректер қатарында басекелестер, ұлттық 
және  дүниежүзілік  экономика  туралы  мәліметтер  болуға  тиіс.  Ішкі  деректер  әдеттегідей  сол 
деректерді жинақтауға бағытталған ұйымдардан алынады. 
Бүгінгі  күні  деректер  базасына  енгізілуге  тағы  бір  деректер  көзі  зерттелуде  документтер, 
жазбалар,  хаттар,  келісімдер,  бұйрықтар  және  т.б.  Егер  де  бұл  документтердің    мазмұны  жадыға 

224 
 
жазылса,  кейбір  түйінді  мәселелер  (жабдықтауыш,  пайдаланушы,  мерзімі,  ұсыныс  түрі  т.б.)  өңделсе 
онда бүкіл жүйе жаңа өте күшті ақпарат көзіне қол жеткізеді. 
Деректерді басқару жүйесінің  төмендегідей мүмкіндіктері бар: 
–  әртүрлі  көздерден  шыққан  деректерді  комбинациялау  агрегаттық  фильтрация  процедурасын 
қолдану арқылы; 
–  кейбір деректер көзін тез арада қосу немесе жою арқылы; 
– пайдаланушы терминдеринде логикалық жүйені құру; 
–  пайдаланушының  жұмыс  балама  жолдарын  эксперименттік  бақылау  үшін  ресми  емес 
деректерді түрлендіріп қолдану; 
–  бұл  деректер  қорының  басқа  операциялық  деректер  қорына  қарағанда  толық  логикалық 
тәуелсіздікті қамтамасыз етуі. 
Модельдер    қоры.  Моделдер  құрудың    мақсаты  кейбір  объект  не  үрдістің  бейнелеуінің 
тиімділігі.  Модельдерді  қолдану  шешімдер  қабылдауды  қолдау  жүйесінде  талдау  жүргізуді 
қамтамасыз  етеді.  Мәселенің  математикалық  интерпретациясына  негізделген  модельдер  белгілі 
алгоритмдер көмегімен керекті ақпаратты табуға ықпал етеді. 
Мысалы:  Сызықты  программалау  моделі  ресурстарға  қойылған  шектеулерге  байланысты 
өнімнің бірнеше түрін   шығаруға бағытталса ең тиімді өндірісті программаны анықтауға  мүмкіндік 
береді. Модельдердің ақпараттық жүйелер құрамында қолданылуы қарапайым алгоритмдік тілдердің 
командасы  арқылы  жүзеге  асуы,  статистикалық  әдістер  мен  қаржылық  талдау  арқылы  басталды. 
Кейін  арнайы  тілдер  дүниеге  келді.  Олар  “не  болады,егер  ....?”;”  қалай  істеу  керек  ....?”  тәрізді 
сұрақтарды  модельдеуге  көмегін  тигізеді.  Мұндай  модельдерді  құрастыруға  арналған  тілдер  белгілі 
бір түрде модельдерді құрастыруға мүмкіндік береді және бұл тілдер айнымалылардың иілгіш өзгеру 
қабілетіне  қарамастан  шешімін  табады.  Модельдердің  түрімен  оларды  жіктеу  әдістері  өте  көп. 
Мысалы, қолдану мақсаты, қолданба салалары, айнымалыларды бағалау әдісі. 
Қолдану  мақсаты  бойынша  модельдер  2  топқа  бөлінеді:  тиімдеу  және  сипаттау  модельдері. 
Тиімдеу  модельдері  кейбір  көрсеткіштердің  максимум  дәрежесін  немесе  нүктелердің  минимум 
дәрежесін  табуымен  байланысты.(мысалы,басқарушылардың  қай  іс-әрекеттері  өсімдерді  өсіріп, 
шығындарын  азайтады).  Сипаттау  модельдері  белгілі  бір  жүйенің  тәртібіне  сипаттама  береді.  Олар 
басқару  мақсатына  сай  келмейді.  Бағалануы  бойынша  модельдер  2  топқа  бөлінеді:  детерминделген 
және  стохастикалық  модельдер.Детерминделген  модельдер  айнымалар  алғашқы  деректерде  нақты 
мәнде болса, бір санмен бағаланады.Стохастикалық модельдер айнымаларға бірнеше параметрлеріне 
байланысты  баға  береді,  себебі  алғашқы  деректер  ықтималы  шамамен  берілген.  Стохастикалық 
модельдерге  қарағанда,  детерминделген  модельдер  кеңінен  қолданылады,  себебі  олар  онша  қымбат 
емес,олардың құрлысы мен қолдануы оңай. Оның үстіне мұндай модельдердің көмегімен жиі шешім 
қабылдау  үшін  жеткілікті  ақпарат  жинауға  болады  екен.  Ықтималды  қолданбалар  саласы  бойынша 
модельдер  2  түрге  бөлінеді:  арнайы  және  әмбебап  модельдер.  Арнайы  модельдер  бірақ  жүйеде 
пайдаланса,  әмбебап  модельдер  бірнеше  жүйеде  қолданылады.  Арнайы  модельдер  қымбатырақ 
келеді,  олар  әдеттегідей  ерекше  жүйелерді  сипаттайды,  дәлдігі  өте  жоғары.  Шешімдер  қабылдауды 
қолдау  жүйелерінде  модельдер  базасы  стратегиялық,  тактикалық  және  оперативтік  модельден 
тұрады.  Сонымен  қатар  математикалық  модельдер  блоктары,  модульдерді  құрайды.  Модельдер, 
процедуралар модельдердің құрылыс элементтері болып саналады. 
Стратегиялық  молдельдер  ұйымының  мақсатын,  ресурстар  мөлшерін  таңдағанда  және  бұл 
ресурстардың саясаты мен қолданылуын анықтағанда басқарудың жоғарғы сатыларында іске қосылады. 
Өнеркәсіп  орындарын  таңдағанда  бәсекелес  саясатын  болжағанда  олар  өз  пайдасын  тигізеді. 
Стратегиялық  модельдері  өрісінің  кеңдігі,  айнымалылардың  көптігі,  деректердің  ықшамды  агрегаттық 
түрде  болуы  тән.    Стратегиялық  модельдерде    жоспарлау  горизонты  әдеттегідей  жылдармен  өлшенеді. 
Бұл бір белгілі фирмада қолданылатын детерминделген, сипаттауға арналған модельдер.  
Тактикалық  модельдер  -  орта  дәрежелі  басқарушылары  бар  ресурстарды  үйлестіру  және 
бақылау үшін қолданылады. Жұмыс жасайтын салалары: қаржылық жоспарлау, жұмыскерлерге талап 
қоюды  жоспарлау,  сату  деңгейінің  жоғарлауын жоспарлау,  мекемелердің  құрастыру  схемасын  сызу. 
Бұл модельдер фирманың жеке  бөлімдерінде (өндіріс және сату жүйелерінде) қолданылады және де 
агрегаттық  көрсеткіштерді  өзіне  қарай  қоса  алады.  Тактикалық  модельдердің  уақыт  горизонты  бір 
айдан  екі  жылға  дейін  созылады.  Бұл  жерде  сыртқы  көздерден  деректер  талап  етілуі  мүмкін,  бірақ 
көңіл  бөлінген  модельдерді  жүзеге  асыру  үшін  фирманың  ішкі  көздер  деректеріне    бөліну  керек. 
Әдетте тактикалық модельдер детерминделген тиімді және әмбебап модельдер ретінде жүзеге асады.  
Оперативтік  модельдер  шешімдер  қабылдауды  қолдау  үшін  басқарудың  төменгі  деңгейлерінде 
горизонтпен  бірге  қолданылады.  Горизонт  күндер  және  апталармен  өлшенеді.  Дебиторлық  және 

225 
 
несие  есептер,    күнтізбелік  өндірістік  жоспарлау,  ресурстарды  басқару  осы  модельдердің  құзырына 
кіреді.  Оперативтік  модельдер  әдетте  есеп  үшін  фирманың  ішкі  деректерін  колданады.  Олар  әдетте 
детерминделген тиімді және әмбебап болып келеді (яғни әртүрлі мекемелерде қолдануға болады).   
Математатикалық  модельдер  математикалық  әдістерді  жүзеге  асыратын  моделдік  блоктармен, 
модульдармен  және  процедуралармен  бірлескен  түрінен  тұрады.  Оған  сызықты  программалау, 
статистикалық  талдау,  регрессивті  талдау  және  т.б  –  қарапайым  процедуралар  жатады.  Модельдер 
базасының басқару жүйесінің төмендегідей мүмкіндіктері болуы керек:  
Жаңа модельдерді құрастыру, немесе бар мәліметтерді өндеу, модельдердің параметрлерін қолдау 
және  жаңарту.  Ақпараттық  технологиянын  тиімділігімен  бейімділігі    шешімдер  қабылдауды  қолдау 
жүйесінің  интерфес  сипаттамаларына  тәуелді.  Интерфес  пайдаланушының  тілін,  компьютерлердің 
хабарлама тілін, дисплей экранында диалог ұйымдастыратын пайдаланушының білімі анықтайды. 
Пайдаланушы  тілі  –  пайдаланушының  жүйеге  қатысты  пернетақтаның  мүмкіндіктерін 
пайдалану  үшін  жасаған  іс-әрекеті  экранға  жазатын  электрондық  қарындаштар,  джостик,  тышқан 
арқылы  дауыспен  берілетін  командалар  т.б.  Пайдаланушының  тілінің  ең  қарапайым  түрі  шығыстық 
және  кірістік  документтерді  жасау  болып  табылады.  Кірістік  форманы  алып,  пайдаланушы  оны 
қажетті  деректермен  толтырып  компьютерге  еңгізеді.  Шешімдер  қабылдауды  қолдау  жүйесі  тиісті 
талдау  жүргізіп,  бекітілген  заңды  үлгідегі  шығыстық  документ  түрінде  қортындыны  жариялайды. 
Соңғы  кездерде  визуалдық  интерфейстің  ролі  күрт  өсті.  “Тышқанның”  көмегімен  пайдаланушы 
экрандағы сурет ретінде берілген объектер мен командаларды таңдайды. Сөйтіп, ол өзінің іс әрекетін 
жүзеге  асырады.  Адам  дауысымен  компьютерді  меңгеру  ең  қарапайым  да пайдаланушы  армандаған 
тілінің  түрі.  Ол  әлі  жеткіліксіз  құрылған,  сондықтан  аз  пайдаланады.  Бар  құрылымдар 
пайдаланушыға  қомақты  шектеулер  қояды:  белгілі  сөздер  мен  сөз  тіркестері,  пайдаланушы 
дауысының  ерекшеліктерін  есепке  алатын  арнайы  шаралар  қарапайым  тілде  емес,  дискрет 
командалар арқылы  компьютерді  іске  қосу.  Бұл  әдістің  технологиясы  тез  дамуда,  жақын  келешекте 
ақпараттын тілдік еңгізу қолданатын шешімдер қабылдауды қолдау жүйесі жарық көреді.  
Хабар  тілі  –  бұл  пайдаланушының  дисплей  экранында  көретіні  (символдар,  графика,  түс) 
принтерден  алынған  деректер,  шығыстық  дыбыс  сигналдары.  Қолданатын  интерфейстің  тиімділігін 
өлшейтін манызды өлшеуіші пайдаланушы мен жүйе арасында қазіргі уақыттағы диалог түрі болып 
есптеледі. Аса тараған: сұрақ-жауап режимі, команда режимі, меню режимі, компьютер ұсынатын сөз 
тіркестеріндегі  бос  орындарды  толтыру  режимі  болып  табылады.  Тапсырманың  түріне, 
пайдаланушының  ерекшеліктеріне  және  қабылдаған  шешімге  қарай,  әрбір  форманың  жетістігі  мен 
кемшіліктері  бар.  Көп  уақыт  бойы  хабар  тілін  жүзеге  асырудың  бірақ  түрі  болады.  Ол  шығарылған 
немесе  дисплей  экранына  шығарылған  есеп  пен  хабар.  Қазір  шығыстық  деректердің  пайда  болуына 
жаңа  мүмкіндік  туындады.  Ол-машиналық  графика,  ол  экранда  және  қағаз  бетінде  түрлі-түсті  үш 
өлшем түрінде графикалық кескіндерді жасауға мүмкіндік берді. Математикалық графиканы қолдану 
шығыстық  деректердің  көрнекілігі  мен  интерпретациясын  арттырып,  шешім  қабылдауын    қорғау 
ақпараттық технолгиясында кең тараған, өте танымал. Соңғы біраз жылдарда машиналық графиканы 
дамытатын  жаңа  бағыт  пайда  болды.  Ол-мультиплитация.  Физиалық  жүйелер  мен  объектілердің 
модельдауға байланысты шешімдер қабылдауды қолдау жүйесі шығыс деректерді интерпретациялау 
үшін  мультипликацияның  әсері  ерекше  тиімді.  Мысылы:  Банкте  клиенттерге  қызмет  көрсетуге 
арналған  шешімдер  қабылдауды  қолдау  жүйесі  мультипликациялық  модельдердің    көмегімен 
клиенттердің  көптігіне,  кезектің  ұзындығына,  қызмет  көрсететін  пунктердің  санына  қарай,  қызмет 
көрсету саласын ұйымдастырудың  түрлі варианттарын  нақты қарастыруға дайын. 
Жақын  жылдарда  адам  дауысы  хабар  тілі  ретінде  жұмсалады.  Қазір  бұл  форма  шешімдер 
қабылдауды қолдау жүйесінің  қаржы саласында пайдаланылады. Төтенше  есеп генерация үрдісінде 
кез келген позицияның ерекшеліктерінің себеп-салдары дауыспен түсіндіріледі. Пайдаланушы білімі-
жүйемен  жұмыс  істегенде  пайдаланушы  нені  білу  керек  екендігі.  Оларға  әрекет  жоспары  ғана  емес, 
(ол пайдаланушының басында болады) сонымен қатар, компьютер ұсынатын  оқулықтар, нұсқаулар, 
анықтамалық  деректер  керек.  Шешімдер  қабылдауды  қолдау  жүйесінің  интерфейсінің  дамуы 
көрсетілген  компоненттерінің  даму  жетістіктерімен  анықталады.  Интерфейстің  төмендегі 
мүмкіндіктері болуы керек: 
–  әртүрлі  диалог  формаларын  манипуляциялау.  Пайдаланушы  шешімдер  қабылдау  үрдісі 
кезінде оларды таңдау, өзгерту; 
– әр түрлі әдістермен жүйеге  деректерді хабарлау; 
– әртүрлі пішімде әртүрлі құрылғыдан деректерді алу; 
– пайдаланушының білімін қолдау (сұраныс бойынша көмек көрсету, түсіндіру). 
 

226 
 
ӘДЕБИЕТ 
1. Девлин,  B.,  "От  архитектуры    к  реализации  в  хранилище  данных".  Эддисон  Весслей  Лонгман,  СПб. 
(1997). ISBN 0-201-96425-2. 
2. Спирли,  Э.,  "Корпоративные  хранилища  данных.  Планирование,  разработка  и  реализация.  Т.1". 
Издательство: Вильямс (2001). ISBN 5-8459-0191-X. 
3. Трахтенгеру Э.А. Компьютерная поддержка принятия решений. – М.: Наука, 1998. 
4. Система поддержки принятия решений в человеко-машинных системах управления. Труды Института 
проблем управления РАН им. В.А.Трапезникова. Том УШ. М.: ИПУРАН, 2000 г. с. 46-59.  
5.  Чекинов  Г.П.,  Куляница  А.Л.,  Бондаренко  В.В.  Применение  ситуационного  управления  в 
информационной  поддержке  принятия  решений  при  проектировании  организационно-технических  систем  // 
Информационные технологии в проектировании и производстве, № 2, 2003. 
 
Бейсембекова Р.Н., Байжуманова Ж.Д. 

жүктеу/скачать

Достарыңызбен бөлісу: