Әкімшілік жауапкершіліктің түсінігі

1. 
   Әкімшілік жауапкершіліктің тарихи дамуы, түсінігі, белгілері, оның басқа да құқықтық жауапкершілік түрлерінен айырмашылығы
   

Құқық бұзушылықтармен қарсы күресте әкімшілік тәсілдерінің орны зор, олардың қатарына әкімшілік құқық бұзушылық жасаған адамдарды әкімшілік жауапкершілікке тарту кіреді.

Көптеген жылдар бойын а құқық бұзушылықтар мен  күр есте әкімшілік жауапкер шіліктің р олі бір тін деп өсіп келді, әсір есе 80-жылдар дың екін ші жар тысын ан  бастап белсен ді түр де дамыды. Әкімшілік жауапкер шілік н еғұр лым қаталдау бола бастады, көптеген  құқық бүзушылықтар  үшін  сан кциялар  ауыр латылды. Жасаған ы үшін  әкімшілік сан кциялар  көзделген  іс-әр екеттер дің сан ы ар тты. Сон ымен  қатар , қазір  әкімшілік құқық бұзушылық болып сан алатын  кейбір  іс-әр екеттер  бұр ын  қылмыс, тәр тіптік құқық бұзушылықтар н емесе азаматтық-құқықтық деликттер р етін де бағалан ған . Сөйтіп әкімшілік жауапкер шілікті көздейтін н ор малар  сан ы көбейген . Олар дың қатар ын да заңды тұлғалар  үшін  де әкімшілік жауапкер шілікті көздейтін н ор малар  да бар .

Әкімшілік құқық бұзушылықтар  мыңдаған  адамдар дың, азаматтар дың, жеке жән е заңды тұлғалар дың қызметімен  байлан ысты, олар дың мүдде-мақсаттар ы мен  қажеттіліктер ін е әсер ін  тигізеді, себебі ол бар лық қалыптасқан  салалар да жән е мемлекеттік басқар уда да кездеседі.

Осын дай өзгер істер дің бар лығы елде жаңа кодекстің қабылдан уын а түр ткі болды. ҚР -сын ың Әкімшілік құқық бұзушылық тур ады кодексі – бұл әкімшілік құқық бұзушылықтар  тур алы заңн аман ы демокр атизациялау мен  гуман изациялауда жаңа жән е үлкен  қадам болып отыр .

Осы уақытқа дейін  аталған  қолдан ыстағы әкімшілік заңн амада әкімшілік жауапкер шілік ин ституты түсін ігін е ан ықтама бер іліп, ашылып көр сетілмеген  [7, 17 б.].

Заң шығар ушы ӘҚБтК-те тек әкімшілік жауапкер шілікке тар тылатын  тұлғалар р етін де: заңмен  белгілен ген  тиісті жасқа толған , ақыл-сі дұр ыс адамды жән е заңды тұлған ы атап көр сетумен  шектелген . Одан  кейін  жеке тұлғалар  үшін әкімшілік жауапкер шілік туын дайтын  жас мөлшер ін , ақыл-есін ің кемдігі, лауазымды адамдар  мен  өзге де басқар у фун кциясын  ор ын дайтын  тұлғалар дың, дар а кәсіпкер лер дің, жеке н отар иустар  мен  адвокаттар дың әкімшілік жауаптылығын а көңіл аудар ған .

Әкімшілік жауапкер шілік түсін ігін е ан ықтама бер мес бұр ын , бір ін ші, құқықтық жауапкер шілік деген  ұғымға ан ықтама бер іп кететін  болсақ,ол – құқық бұзушыға белгілен ген  пр оцессуалды түр де мемлекетпен  қолдан ылатын  салдар  жән е жеке, мүліктік, ар н айы сипаттағы жағымсыз салдар дың ор ын  алу мүмкін дігі. Өкілетті ор ган р етін дегі мемлекеттің жән е құқық бұзушын ың ар асын да туын дайтын  құқықтық қатын ас. Мемлекеттік ор ган н ың кін әлін і жауапкер шілікке тар ту құқығы пайда болады, ал құқық бұзушыда өзін ің іс-әр екеті үшін  жағымсыз салдар ды өтеу мін деті туын дайды. Бұл құқықтық қатын астың туын дауын ың н егізі – құқық бұзушылықтың ор ын  алуы, ал он ың аяқталуын ың құқықтық фактісі – жазан ы атқар у (ор ын дау) болып табылады [8].

Әкімшілік заң ғылымын да әр  түр лі автор лар  заңда көр сетілмеген  әкімшілік жауапкер шілікке түр лі ан ықтамалар  бер ген .

Қазір гі әкімшілік жауапкер шілік ин ститутын  ан ализдеуде ғылымда он ы басқа құқықтық жауапкер шілік түр лер імен  жән е мемлекеттік, құқықтық мәжбүр леумен  салыстыр у кеңін ен  тар аған .

Р еспубликада қоғамдық тәр тіпті, басқар у тәр тібін  ор н ату, азаматтар дың құқықтар ы мен  бостан дықтар ын  жүзеге асыр у, азаматтар дың демалу мен  еңбек етуі үшін қолайлы жағдайлар  туғызу мақсатын да сақталуы кажетті болатын  ер ежелер  өте көп. Он дай ер ежелер ге жолда жүр у, сан итар лық, мал дәр ігер лік, өр тке қар сы, кеден дік, кауіпсіздік, табиғи р есур стар ды қор ғау ер ежелер і жатады. Егер  осы ер ежелер дің бұзылуы үлкен  қоғамдық зиян  келтір етін  болса, он да олар  қылмыстық жауапкер шілікті туғызады. Көпшілік құқық бұзушылықтар  мар дымсыз қоғамдық зиян  келтір еді. Сон дықтан  он дай кұқық бұзушылықтар  әкімшілік құқық бұзушылықтар  деп сан алады жән е әкімшілік жауапкер шілікті тудыр ады.

Әкімшілік жауапкер шілік жасалын ған  әкімшілік кұқык бұзушылыққа деген  мемлекеттің р еакциясы болып табылады. Әкімшілік жауапкер шілік — қылмыстық, тәр тіптік жән е азаматтық-құкықтықпен  қатар  жауапкер шіліктің бір  түр і.

Әкімшілік жауапкер шілік – құқықтық жауапкер шілік түр лер ін ің ішін дегі ең көп кездесетін  түр і болып табылады. Қоғамда күн ін е мыңдаған  адамдар  мен  ұйымдар  (мекемелер ) әр  түр лі ер ежелер  мен  заңдар ды бұзып отыр ады, н әтижесін де ол үшін  жауаптылық, одан  жаза туын дап отыр ады. Яғн и әкімшілік жауаптылықтың н егізі болып құқық бұзушылық табылады.

Қазақстан Р еспубликасын дағы әкімшілік жауапкер шілік ин ституты посткеңес кезеңін де айтар лықтай өзгер істер ге ұшыр аған  жоқ. [9]. Қазір гі қолдан ыстағы 2001-жылғы еліміздің ӘҚБтК-ті кеңестік құқықтық р еттеуден  теңдік қағидасын а н егізделген  еур опалыққа көшудегі н егізгі акт деп қар астыр у кер ек.

1961 жылға дейін  әкімшілік құқықты бұзуға байлан ысты оған  қолдан ылатын  әкімшілік жауапкер шілікті көздейтін  шешімдер дің шығар ылуын да жер гілікті басқар у ор ган дар ы кең құқықтар ды (билікті) иелен ген . 1961 жылдың 21-шілдесін де КСР О-н ың Жоғар ғы Кеңес Пр езидиумын ың қабылдаған Жар ғысын да жер гілікті басқар у ор ган дар ын ың шешім шығар атын  мәселелер  аясын  шектеу қажеттілін  бекіткен . Осы аталған Жар ғын егізін де қабылдан ған  құқықтық актілер  бойын ша жер гілікті Кеңестер  тек әкімшілік жауапкер шілікті көздейтін  шешімдер ді ған а шығар у құқығын а иелен ген . Бұл жауапкер шілік тек ескер ту н емесе айыппұл р етін де ған а болуы мүмкін . Құқық бұзушылық үшін  айыппұлды көздейтін  шешімдер ді шығар у құқығын тек облыстық, аумақтық жән е қалалық Кеңестер иелен ген .

Әкімшілік жауаптылық әр бір  азаматтың қоғамдық-саяси белсен ділігін  ар ттыр ып, қоғам мен  мемлекетке деген  адамгер шілік жән е құқықтық бор ышын ың жән е құқыққа сай жүр іс-тұр ыстың қалыптасуын да қажетті ын талан дыр ушы р олін  атқар ады.

Әкімшілік құқық әдебиеттер ін де әр  түр лі автор лар  әкімшілік жауапкер шілік тер мин ін е әр  түр лі ан ықтамалар  бер ген . Н .Д.Бахр ахтың бер ген  ан ықтамасы бойын ша: «Әкімшілік жауапкер шілік деген іміз – құқықтық жауапкер шіліктер дің ар асын дағы ер екше түр і жән е ол құқықтық жауапкер шіліктің бар лық белгілер ін  иелен еді (құқық н ор малар ын  бұзған ы үшін  құқық н ор малар ы н егізін де туын дайды, мемлекеттік мәжбүр леумен  байлан ысты жән е лауазымды тұлғалар дың құқықтық актілер імен н ақтылан ады). Сон ымен  қатар , әкімшілік жауапкер шілік әкімшілік мәжбүр леудің бір  бөлігі болып табылады жән е он ың бар лық қасиеттер ін иелен еді» [10, 25-26 б.].

Н .Д.Бахр ахпен  бер ілген  ан ықтаман ы ан ализдейтін  болсақ, ол әкімшілік жауапкер шілікке ан ықтама бер ген  кезде құқық н ор масын  бұзған н ан  туын дайтын  құқықтық салдар ды н егізге алған . Он дайда мемлекеттің р еакциясыр етін де құқық бұзушыға белгілі бір  мәжбүр леу шар асын ың (сан кциян ың) қолдан ылуы. Қазір гі уақытта бұл ан ықтама он ың түр лі көр ін істер ін де н егізгі болып табылады жән е ол кеңестік жән е посткеңестік әкімшілік құқықтың дамуы кезеңін дегі әдебиеттер дің көпшілігін де өз көр ін ісін  табады.

Г.А.Кузьмичева мен  Л.А.Калин ин а әкімшілік жауапкер шілікке бер ген  дәстүр лі емес ан ықтамасын  бойын ша: «құқықтық жауапкер шіліктің бір  түр і р етін де әкімшілік жауапкер шілікті түсін уде тұлған ың әкімшілік құқық бұзушылық жасаған ы үшін  оған  қатысты құқық н ор масымен  көзделген  әкімшілік жазар етін дегі жеке н емесе мүліктік сипаттағы жағымсыз салдар дың туын дауын а көңіл аудар у қажет» [11, 19 б.].

Бұл ан ықтаман ың кемшілігі «әкімшілік жауапкер шілік» түсін ігін  «әкімшілік жаза» түсін ігімен теңестір уге болмайды, себебі әкімшілік жауапкер шілік түсін ігі әкімшілік жаза түсін ігін ен н еғұр лым кеңір ек болып табылады, сон ымен  қатар  әкімшілік жазалар  да, өзге де әкімшілік құқықтық ықпал ету шар алар ын ың түр лер і әкімшілік жауапкер шілікке кір еді.

Қылмыстық құқық пен  кр имин ологияда жауапкер шілік пен  жазан ы н еғұр лым толығыр ақ жән е пән і бойын ша айыр уға қол жеткізілген , яғн и бұл әкімшілік құқықтың ар тта қалған ын ың көр ін ісі. Сон ымен  қатар  бір қатар  автор лар қылмыстық құқық пен  кр имин ологияда қылмыстық жауапкер шілік пен  жазан ы теңестір іп, олар ды бір  құбылыстың түр лі қыр лар ы бола тұр а тұтас болып табылады деген  [12, 79-80 б.]. Бұл айтылған  көзқар ас қылмыстық жауапкер шілікті зер ттеу мәселесін е ар н алған  зер ттеулер дің
дер лік бар лығымен  жоққа шығар ылып отыр . Бұған  себеп р етін де мын ан ы айтып кетуге болады, тіпті XX ғасыр дың 80-жылдар ын ың өзін де заң шығар ушы қылмыстық жауапкер шілік пен  жазан ы бөлек көр сетіп кеткен , осыған  сәйкес қазір  сот тәжір ибесін  жүзеге асыр у кезін де бұл екі ин ституттар дың айыр машылығы қатаң түр де сақталады [13, 24-25 б.].

Деген мен  бар лық әкімшілік құқықтың зер ттеушілер і бұл ер ежеге қосылмайды. Оған  дәлел А.П.Алехин , А.А.Кар молицкий, Ю.М.Козловтың бұл тур алы ор тақ ойға келуі, яғн и «әкімшілік жауапкер шілік – уәкілетті ор ган мен н емесе лауазымды тұлғамен  құқық бұзушылық жасаған  тұлғаға қатысты әкімшілік шар ан ы (жазан ы) қолдан уда көр ін етін  құқықтық жауапкер шіліктің бір  түр і. Әкімшілік жауапкер шілік құқықтық жауапкер шілікке тән  жалпы белгілер ді иелен еді» деген  [14, 269-270 б.].

К.С.Бельский «аталған  заңгер -ғалымдар ға құр мет білдір е отыр ып, мын ан ы ескер е кеткен  жөн , олар  әкімшілік жауапкер шілікке, тіпті құқықтық жауапкер шілікке қатыстыүстір т көзқар ас білдір ген . Н еге десеңіз, олар  тек он ың көзге көр ін іп тұр ған  бет жағын ған а көр сеткен . «Әкімшілік жауапкер шілік» деген де шар алар , жазалар , сан кциялар  көр ін іс табады. Яғн и, мұн дай ан ықтамада әкімшілік жауапкер шілік бір  элемен тті категор ия р етін де көр ін еді» деген  [15, 652-653 б.].

К.С.Бельскийдің білдір ген  мұн дай ойымен  келісу-келіспеу үлкен  дискуссиян ы тудыр ады, бір ақ біздің ойымызша жән е аталған  ғалымн ың бер ген  ан ықтамасын да да кемшіліктер  ор ын  алады, он ың пікір ін ше: «Әкімшілік жауапкер шілік әкімшілік құқық бұзушылыққа қатысты қолдан ылатын  әкімшілік (соттық) ор ган дар дың шар алар ы р етін де, ор ын  алған  іс-әр екетке қатысты құқық бұзушыдан  түсін іктеме алын ып, ал он ың іс-әр екетін е р есми (құқықтық) баға бер іліп, сол баға н егізін де тұлғаға әкімшілік жазалар дың бір еуін  қолдан уда көр ін еді» [15, 655 б.].

Айтылған  ан ықтамадағы он ың әкімшілік жаза «әкімшілік құқық бұзушылыққа» қатысты қолдан ылады деген і күмән  тудыр ып отыр , он ы әкімшілік құқық бұзушыға, яғн и әкімшіліқ құқық бұзушылық жасаған н ақты тұлғаға қатысты қолдан ады деген  дұр ысыр ақ болады деп ойлаймыз.

Бұл ан ықтаман ың өзін дік оң жақтар ы да бар , ол зер ттеушін ің әкімшілік жауапкер шілікті бекіткен  кездегі, әкімшілік құқық бұзушылыққа «р есми баға» бер удің маңыздылығын  айтып кеткен і. Бұл тур алы автор дың өзі: «Әкімшілік жауапкер шілік жүйесін дегі «р есми баға» қар астыр ылып отыр ған  түсін іктің сапалық жағын  ан ықтауда маңызды элемен т болып табылады, әкімшілік жазан ы қолдан у – «р есми баған ы» білдір іп, он ың сан дық жағын  көр сететін  элемен т болып табылады. «Р есми баға» жауапкер шілік түсін ігін е мағын а бер іп, он ың қалыптасуын ың н егізгі себебі, сан кциян ы қолдан у кезін де құқық бұзушылықты жасаған  адамн ың құқықтар ын  заңдылыққа жән е әділдікке сай жүзеге асыр ылады» [15, 656 б.].

Бұл сияқты пікір ді өзге де ғалымдар дың еңбектер ін ен  табуға болады. Оған  қазақстан дық ғалым А.А.Тар ан овты айтып кетуге болады. Ол мын аған  көңіл бөлуді дұр ыс деп сан айды: «Әкімшілік жауапкер шілік құқықтық жауапкер шіліктің бір  түр і жән е ол мын адай ор тақ заңдық қасиеттер ге ие:

• 
  әкімшілік жауапкер шілік мәжбүр леу, биліктік сипатқа ие;
  
• 
  әкімшілік жауапкер ішілік құқық бұзушын ың іс-әр екетін е тер іс баға бер еді» [16, 6-7 б.].
  

Бұл көзқар ас тұр ғысын ан  Қазақстан Р еспубликасын дағы әкімшілік жауапкер шілік мәселелер ін  ан ализдеуде, мемлекеттік биліктің мәжбүр леу р олін  ер екшелеп көр сеткен  Б.А.Жетписбаев мын аған  көңіл аудар ған : «әкімшілік жауапкер шілік – мемлекеттік уәкілетті ор ган мен н емесе лауазымды тұлғамен  әкімшілік заңн амамен  белгілен ген  тәр тіп бойын ша әкімшілік құқық бұзушылықтар  үшін  ор ын далуы мемлекеттік биліктің мәжбүр леу шар асымен  қамтамасыз етілуі мүмкін әкімшілік-мәжбүр леу шар алар ын  қолдан уды жүзеге асыр атын құқықтық жауапкер шіліктің түр і» [16, 58 б.]. Яғн и әкімшілік жауапкер шілікті қолдан у ор ын  алған  құқық бұзушылық үшін  мемлекеттің мін детті р еакциясы екен дігі сөзсіз.

Осы айтылған дар дың н егізін де әкімшілік жауапкер шілік түсін ігін е белгілі бір н ақты ер еже жоқ екен дігін е, яғн и бұл сұр ақ қазір гі уақыттың өзін де ашық қалып отыр ған дығын а, сон ымен  қатар  қолдан ыстағы әкімшілік заңн аман ың әлі де кемшіліктер ге ие екен дігін ін е көзіміз жетіп отыр .

Қазір гі уақытқа дейін  қалыптасқан  ан ықтамалар дың ішін ен  О.М.Якубан ың бер ген  түсін ігі н еғұр лым кеңір ек болып табылады. Ол бойын ша: «әкімшілік жауапкер шілік – бұл азаматтар  мен  лауазымды тұлғалар дың жалпыға мін детті әкімшілік-құқықтық н ор малар ды кін әлі түр де бұзған ы үшін  мемлекеттік басқар у ор ган дар ын ың, ал заңмен  көр сетілген  жағдайлар да соттың, сон ымен  қатар  қоғамдық ұйымдар дың алдын дағы жауапкер шілігі, ол белгілен ген  әкімшілік сан кциялар ды құқық бұзушылар ға қатысты қолдан уда көр ін ісін  табады» [17, 71 б.].

Деген мен , бұл ан ықтаман ың да кемшіліктер і бар , олар ды айтып кетсек, автор  әкімшілік жауапкер шіліктің субъектілер і р етін де тек «азаматтар  мен  лауазымды тұлғалар ды» айтып кеткен , ал қазір гі заңн ама бойын ша олар дың қатар ын а сон ымен  қатар  азаматтығы жоқ тұлғалар , шетел азаматтар ы жән е заңды тұлғалар  тан ылады. Бұдан  басқа айтылған  ан ықтама бойын ша әкімшілік жауапкер шілік «жалпыға мін детті әкімшілік-құқықтық н ор малар ды бұзған ы үшін » туын даса, заң бойын ша әкімшілік жауаптылық басқа құқық саласын ың н ор малар ын  (жер , экологиялық, еңбек, салықтық, т.б.) бұзған ы үшін  де туын дайды. Яғн и әкімшілік құқықтың н ор малар ы бойын ша жауаптылық тек осы құқық саласын ың н ор малар ымен  ған а емес, сон дай-ақ басқа да салалар дағы құқық н ор малар ымен  көзделетін ін  ескер уіміз қажет.

Әкімшілік жауапкер шілік ин ститутын н еғұр лым кеңір ек түсін у мақсатын да он ың қызметімен  тан ысуымыз қажет. Әкімшілік жауапкер шілік қор ғаушы жән е ескер туші фун кциялар ды жүзеге асыр ады [18].

Он ың қор ғаушы фун кциясын ың мән і құқық бұзушымен  келтір ілген  зиян н ың ор н ын  толтыр у мақсатын да, оған  қатысты шар алар ды қолдан у ар қылы әкімшілік-құқықтық н ор малар ға сәйкес келмейтін  қоғамдық қатын астар ды шеттету, ликвидациялауда.

Келесі ескер туші фун кциясы – бұл әкімшілік құқық бұзушылықтар дың жасалуын ың алдын  алу болып табылады.

Аталған дар дан  басқа Ю.М.Козлов өз еңбегін де әкімшілік жауапкер шіліктің тағы бір  фун кциясын  жазалауфун кциясын  атап кеткен  [19, 164 б.].

Жауапкер шілікке тар тудың бір ін ші н егізі болып – белгілі бір  құқық бұзушылықтың болуы табылады. Оған  дәлел р етін де ҚР -н ың ӘҚБтК-тің 2-бабын а сәйкес, «кодекстің ер екше бөлімін де көзделген  құқық бұзушылық құр амын ың бар лық белгілер і бар  әр екет жасау әкімшілік жауаптылықтың н егізі болып табылады» [20, 3 б.].

А.Б.Агапов әкімшілік жауапкер шілікке тән  ер екшеліктер дің ішін ен  мын алар ды атап көр сеткен :

1) әкімшілік жауапкер шілік қоғамға қауіптілік деңгейі он ша ауыр  емес құқық бұзушылықтар  үшін  қолдан ылады. Олар мен  салыстыр ған да қылмыстар  қоғамдық жән е жеке құқықтық құн дылықтар ға н еғұр лым жоғар ы дәр ежеде қауіп төн дір еді;

2) әкімшілік құқық бойын ша жауапкер шілік жеке жән е заңды тұлғалар дың құқыққа қар сы әр екетін е (әр екетсіздігін е) қатысты қолдан ылады. Мұн да қалыптасқан  құқықтық қатын астар да ашық-құқықтық салан ың субъектілер і (жалпы мемлекеттік мүдделер  саласын дағы) – атқар у билігін ің ор ган дар ы жән е он ың өкілеттіктер ін  иелен етін  лауазымды тұлғалар  қатысады. Құқықтық жауапкер шіліктің бар лық түр лер і мемлекеттік ор ган дар мен  (лауазымды тұлғалар мен ) қолдан ылады, бір ақ әкімшілік құқықтық қатын астың қатысушылар ын ың бір і р етін де үн емі атқар ушы биліктің ор ган ы н емесе жер гілікті өзін  басқар удың атқар ушы-өкім бер уші ор ган ы (мун иципалды ор ган ) қатысады.

3) әкімшілік жауапкер шілік ар тықшылығы бойын ша жеке құқықтық емес, жалпы мемлекеттік мүдделер  саласын дағы құқық бұзушылықтар ға қатысты қолдан ылады. [21, 10 б.].

Әкімшілік жауапкер шілік құқықтық жауапкер шіліктің жалпы белгілер і иелен е отыр ып, сон ымен  қатар  тек осы жауапкер шілік түр ін е ған а тән  белгілер імен де ер екшелен еді.

Әкімшілік құқықтың н егізі белгілер ін е мын алар  жатады:

1. 
   Әкімшілік жауапкер шілік – құқықтық жауапкер шілік. Ол әкімшілік құқық бұзушылық ор ын  алған  уақытта қолдан ыста болған заңдар мен , заңдар ға тәуелді актілер мен н емесе әкімшілік құқықбұзушылық тур алы н ор малар мен  бекітіледі [22, 97 б.]. Он ың қылмыстық құқықтан  айыр машылығы – қылмыстық құқық тек заңдар мен  белгілен еді, ал әкімшілік құқық н ор малар ы жекелен ген  әкімшілік құқықтың ин ститутын  құр айды. Әкімшілік құқық бұзушылық жасалған  уақыт болып, он ың салдар дың туын даған  уақытын ақар амастан , он дай құқық бұзушылық жасалған  уақыт тан ылады;
   
2. 
   Әкімшілік жауапкер шілікке тар туды қолдан ыстағы заңға сәйкес өкілеттік бер ілген  ор ган дар н емесе лауазымды тұлғалар  жүзеге асыр ады (мемлекеттік билік пен  басқар удың жер гілікті өкілді жән е атқар ушы ор ган дар ы). Бұл басқа құқықтық жауапкер шілік түр лер ін е тән  емес;
   
3. 
   Әкімшілік құқық бұзушылықтар  үшін  әкімшілік шар алар  қолдан ыстағы заңда қар астыр ылған  болуы кер ек (қылмыс үшін  – қылмыстық жауаптылық, тәр тіптік құқық бұзушылықтар  үшін  – тәр тіптік шар алар , матер иалды жауапкер шілік мүліктік сан кциялар да көр ін еді);
   
4. 
   Әкімшілік шар ан ы қолдан у соттылықты тудыр майдын емесе жұмыстан  босатылуды көздемейді [23, 106 б.]. Мұн дай жауапкер шілікке тар тылған  тұлға тек белгілен ген  мер зім шегін де ған а әкімшілік шар асы бар  болып сан алады;
   
5. 
   Әкімшілік жауапкер шілік мемлекеттік мәжбүр леумен  жән е құқық бұзушыға қатысты тер іс салдар мен  байлан ысты;
   
6. 
   Әкімшілік құқық бұзушылық жән е осы құқық бұзушылық үшін  тиісті әкімшілік жауапкер шілікті көздейтін н ор ман ың болуы – әкімшілік жауапкер шіліктің құқықтықн егізі болып табылады. Егер  белгілі бір  құқық бұзушылық үшін  заңға сәйкес қылмыстық жауапкер шілік көзделмесе ған а әкімшілік жауапкер шілік ор ын  алады. Қылмыстық құқықтың н егізі р етін де: қылмыс, тәр тіпсіздік, матер иалдық зиян н ыңболуы н емесе азаматтық-құқықтық деликт тан ылады;
   
7. 
   Ер ежеге сай, әкімшілік жауапкер шілік тек әкімшілік құқықбұзушылық ор ын  алған н ан  кейін  ған а көзделеді. Сон ымен  қатар  қолдан ыстағы заңдар ға сәйкес басқа құқық салалар ын ың н ор малар ын  бұзған ы үшін кін әлілер діжауапкер шілікке тар ту көзделеді;
   
8. 
   Әкімшілік жауапкер шілікке он ың түр лі аспектілер ін р еттеп отыр атын  құқықтық н ор малар дың жән е олар ды қолдан уға құқылы мемлекеттік ор ган дар дың көптігі тән . Олжалпы юр исдикция соттар ын ың, маман дан дыр ылған  соттар дың судьялар ымен  жән е атқар у билігін ің ор ган дар ымен  (лауазымды тұлғалар ымен ) қолдан ылады. ӘҚБтК-тің 3-бөлімін де кін әлілер ді әкімшілік жауапкер шілікке тар туға құқылы ар н айы ор ган дар дың тізбесі көр сетілген . Бұл ор ган дар дың бар лығы мемлекеттің билік аппар атын а кір еді. Соттар  тек заңдар да тікелей көр сетілген  жағдайлар да ған а әкімшілік жауапкер шілік шар алар ын  қолдан а алады. Ал қылмыстық жауаптылықты соттар  ған а қолдан а алады;
   
9. 
   Әкімшілік жауапкер шіліктің шар алар ы әкімшілік құқық бұзушылық тур алы істер  бойын ша іс жүр гізуді р еттейтін  заңн амаға сәйкес қолдан ылады;
   
10. 
    Әкімшілік жауапкер шілікке тар ту тәр тібі заңмен  көзделген  ескір у мер зімдер ін е ие;
    
11. 
    Әкімшілік жауапкер шілік бар лық тұлғалар  үшін , олар дың қызметі мен  маман дығын а байлан ыссыз түр де, сон ымен  қатар  заңды тұлғалар ға да қатысты қолдан ылады [24, 74б].
    
12. 
    Кін әліге тиісті шар алар ды қолдан у ар қылы әкімшілік жауапкер шілік өз көр ін ісін  табады. Қылмыс үшін  қылмыстық жазалар  қолдан ылса, тәр тіпсіздік әр екеттер  үшін  тәр тіптік шар алар  қолдан ылады;
    
13. 
    Әкімшілік жауапкер шіліктің мүліктік сан кциялар ын да көзделген  матер иалдық жауапкер шілікке де жалпы әкімшілік жауапкер шіліктің белгілер і тән , яғн и олар ды бұзған ы үшін  жауапкер шілік бар лық азаматтар  үшін  мін детті болып табылады;
    
14. 
    Әкімшілік өн дір улер  мемлекеттік ор ган дар мен  жән е лауазымды тұлғалар мен  олар ға қызметі бойын ша бағын баған  құқықбұзушылар ға қолдан ылады. Ал тәр тіптік жауапкер шіліктің шар алар ы қызметшілер  мен  жұмысшылар ға олар дан  жоғар ы тұр ған  ор ган мен н емесе лауазымды тұлғамен  қолдан ылады;
    
15. 
    Заңмен  әкімшілік жауапкер шілікке тар тудың ер екше тәр тібі бекітілген .Тәр тіптік жауапкер шілікке тар ту тәр тібімен  салыстыр ған да күр делен дір ілген , ал қылмыстық құқықтық із жүр гізумен  салыстыр ған дағы он ың қар апайымдылығы. Заңдылықтың кепілі сақтала тұр а, он ың жүзе асыуы н еғұр лым ұйымдасқан  жән е тиімді жағдайлар мен  қамтамасыз етілген ;
    
16. 
    Әкімшілік жауапкер шіліктің шар алар ы әкімшілік жауапкер шілікті р еттейтін  заңға сәйкес қолдан ылады. Қылмыстық істер  қылмыстық іс жүр гізу заңдар ын а сай, тәр тіптік – тәр тіптік іс жүр гізуді р еттейтін н ор малар мен , ал матер иалдық жауапкер шілік тур алы істер  –әдетте, азаматтық іс жүр гізу н ор малар ымен  жүр гізіледі;
    
17. 
    Әкімшілік жауапкер шілікке тар ту тур алы ор ган дар дың (лауазымды тұлғалар дың) іс-әр екеттер і мен  шешімдер ін шағымдан у соттық н емесе әкімшілік тәр тіпте жүзеге асыр ылады[25, 156-157 б.].
    

А.И.Мур зин ов бар лық құқық бұзушылықтар дың ұқсастығы олар дың қоғамға қауіптілігін де деп көр сеткен  [27, 34 б.]. Қазір гі уақыттағы ӘҚБтК-тің Ер екше бөлімін е бер ілген  кейбір  коммен тар ийлер  он ың жалпы бөлімін е бер ілген  коммен тар ийлер ге қайшы келеді. Он ың басты себептер ін ің бір і, біздің ойымызша, он да «қоғамға қауіптілік деңгейі» деген  кр итер ийдің болмауы. Кодекстің жалпы бөлімі бойын ша жоғыр ыда айтып кеткен іміздей, әкімшілік құқық бұзушылық қоғамға қауіпті болып табылмайды. Деген мен  бұл қауіптілік Кодекстің Ер екше бөлімін дегі түр лі әкімшілік құқық бұзушылықтар дың объектілер і р етін де көр ін ісін  тапқан . Олар ға мысал р етін де, жол қозғалысын ың, қоғамн ың, өр т қауіпсіздігі ер ежелер ін е, т.б. қар сы әкімшілік құқық бұзушылықтар ды айтуымызға болады.Сон ымен  қатар әкімшілік құқық бұзушылықтар дың қылмыстан  айыр машылығын  көр сеткен  коммен тар ийлер дің мазмұн ын а бойын ша әкімшілік құқық бұзушылықар ға әлеуметтік баға бер е отыр ып, заң шығар ушы олар ға ан ықтама бер меген , ал қылмыс – қоғамға қауіпті іс-әр екет р етін де көр сетіліп кеткен . Біз он дай бағамен  келіспейміз, себебі біздің ойымызша әкімшілік құқық бұзушылық та қоғамға қауіптілік белгісін  иелен еді.

Сон дай-ақ қоғамға қауіптілік белгісін ің бар н емесе жоқ болуы құқық бұзушылықты қылмыстан  айыр ып көр сету үшін  жеткіліксіз деп есептейміз. «Әкімшілік құқық бұзушылықтар дың бар лық құр амдар ын , қылмыс құр амдар ын дағыдай шар тты түр де фор мальдық жән е матер иалдық деп бөлуге болады. Фор мальдық құр амдар мен  салыстыр ған да матер иалдық құр амдар  мін детті белгі р етін де тек әр екет н емесе әр екетсіздіктің болуын  ған а емес, сон ымен  қатар  салдар дың болуын  жән е әр екет (әр екетсіздік) пен  ор ын  алған  зиян ды салдар  ар асын дағы себепті байлан ыстың болуы қажет » [28]. Зиян ды салдар дың ор ын  ор ын  алуы, біздің ойымызша, іс-әр екеттің қоғамға қауіптілігімен  сипатталады.

Қылмыс пен  әкімшілік құқық бұзушылықты айыр уда н егізгі кр итер ий құқық бұзушылық іс-әр екеттің қоғамға қауіптілігі деп айтпас бұр ын , бұл мәселеге қатысты бір қатар  ар гумен ттер ге көңіл бөлуіміз қажет. ӘҚБтК-қа сәйкес жол қозғалысы ер ежелер ін  бұзу, егер  ол жәбір лен ушін ің ден саулығын а жеңіл зиян  келтір ген  болса, мұн дағы әкімшілік құқық бұзушылықтың қылмыстан  айыр машылығы жәбір лен ушін ің ден саулығын а келтір ілген  зиян н ың деңгейін е (жеңіл зиян ) болып табылады.

Қылмыстық Кодекс бойын ша, дәл осын дай әр екет, тек жәбір лен ушін ің ден саулығын а ауыр  зиян  келтір се, ол қылмыс болып сан алады. Бұл жер де жоғар ыда аталып кеткен н ен  басқа, тағы бір  кр итер ийді атап кетуге болады. Ол – құқық бұзушын ың әкімшілік құқық бұзушылықты жасаған дағы кін ән ің абайсызда н ысан ымен  жасалуы. Себебі, жол қозғалысын ың қатысушысын  әдейі соғу (қағу), яғн и кін ән ің қасақан а н ысан ымен  жасалып, жеңіл зиян  келтір ілген мен  де, бұл әр екет қылмыс р етін де сар алан ады. Яғн и мұн да құқық бұзушылық әр екеттер дің кін ә н ысан ы маңыздыр ақ р ольге ие болып отыр .

Қылмыс пен  әкімшілік құқық бұзушылықты айыр у өте маңызды болып табылады. Себебі, іс жүзін де кейбір  әкімшілік құқық бұзушылықтар  қылмыстар мен  өте тығыз байлан ысты болып табылады, ал кейбір  жағдайлар да (олар дың қайталан уы ор ын  алса) олар ға, яғн и қылмыстар ға айн алады. Бұл құқық бұзушылықтар ды сар алауда қиын шылықтар  тудыр ып отыр ады.

Әкімшілік жауаптылықтың басқа құқықтық жауаптылық түр лер ін ен  айыр машылығы субьектілер і бойын ша да ажыр атылады. Олар ға тек жеке тұлғалар  ған а емес – азаматтар , мемлекеттік қызметшілер  мен  лауазымды тұлғалар , сон ымен  қатар  заңды тұлғалар  да жатады. Кейбір  жағдайлар да кәсіпор ын дар , мекемелер  жән е ұйымдар  да жауапкер шілікке тар тылады (мысалы, экологиялық әкімшілік құқық бұзушылықтар н емесе сауда саласын дағы әкімшілік құқық бұзушылықтар  үшін ) [29, 524 б.].

Әкімшілік жауапкер шіліктің басқа құқықтық жауапкер шілік түр лер ін ен  тағы да бір  маңызды айыр машылығын  ажыр ата білу қажет. Әкімшілік жауаптылық қылмыстық жауаптылықпен  шектесіп тұр ған дықтан , екеуін  бір -бір ін ен  ажыр ату үшін  заңн амада кр итер ий (өлшем) көр сетілген . Ол – ауыр  зар даптар дың бар н емесе жоқ болуын да. Он дай кр итер ий р етін де құқық бұзушылықпен  келтір ілген  зар даптың көлемімен  де ан ықтауға болады. Мысалы, егер  көлік оқиғасын да адамн ың өлімі ор ын  алса – бұл қылмыс, ал егер  зар даптар  он дай ауыр  болмаса – әкімшілік құқық бұзушылық болып сан алады.

Мұн да тек ауыр  зар даптар дың ор ын  алуы шар т емес, яғн и кейбір  жағдайлар да ауыр  зар даптар дың болу мүмкін дігі де ескер іледі. Оған  мысал р етін де, жар ылғыш н емесе р адиоактивті заттар ды сақтау, пайдалан у жән е тасымалдау, егер  бұл әр екеттер  ауыр  зар даптар ға әкеп соғуы мүмкін  болған  жағдайлар да қылмыс болып сан алады.

Әкімшілік құқық бұзушылықтың белгілер ін  иелен етін  іс-әр екеттер , егер  бұр ын  сон дай әр екеттер і үшін  әкімшілік жауапкер шілік қолдан ылған  болса, ен ді ол әкімшілік құқық бұзушылық р етін де емес, қылмыс р етін де бағалан ады.