ХҚЕ 16 «Негізгі құралдар» стандартын қолданудағы талаптарды сипаттау

тәсілдермен  салыстыра  отырып,  арнайы  сабақтастық  жолдарға  келтіру  атқарушы 
бухгалтерлердің міндетіне жатады. 
 
  Материалды емес активтердің экономикалық маңызы, түрлері және бағалануы  
 
Материалды  емес  активтер  –  ұйымдарға,  басқа  да  құрылымдарға  алдағы  кезеңдерде 
табыс келтіретін экономикалық ресурстар. МЕА тиімді пайдаланудан түсетін табыс ұйымдар 
қызметінің жылдан-жылға жақсаруы мен  тиімділігінің артуына үлес қосады.  
 
Сондықтан,  МЕА-тер  алушы  немесе  бұларды  қалыптастырушы  ұйымдар  МЕА-ге  тән 
жан-жақты қаралған кӛп жылдық бизнес-жоспарын жасағаны жӛн. 
 
МЕА-тер ӛнімдер ӛндіру, жұмыстар орындау, қызметтер кӛрсету процесінде, сондай-ақ 
ұйымның ішкі қызметін ұйымдастыру мен басқару мақсатында пайдаланылады. 
 
МЕА-тердің  физикалық  (заттық)  үлгісі  болмайды.  МЕА-тер  ұзақ  мерзімді  активтер 
құрамында  қаралғанымен,  бұлардың  есебі  материалдық  және  заттық  үлгісі  бар  (негізгі 
құралдар, ивестициялар т.с.с.) активтерден бӛлек және жеке мағынада жүргізіледі. 
 
МЕА-тердің бухгалтерлік есебі ұзақ мерзімді активтер түрінде анықталып, бухгалтерлік 
баланстың активі жағындағы экономикалық ресурстар құрамында жүргізіледі. МЕА-тер ұзақ 
мерзімде,  12  айдан  жоғары  мерзімде  пайдаланылады.  Яғни  бұларды  тиімді  пайдаланудың 
мерзімі бір жылдан артық болуы керек.  
 
МЕА-тер  есебі  Халықаралық  қаржылық  есеп  стандарттарына  (ХҚЕС)  сәйкес  №  38-ші 
"Материалды емес активтер" стандартында қаралған. Осы стандарт талабына сай  МЕА-дің 
бухгалтерлік есебі мына тӛмендегі сабақтастық мәселелерді іске асыруға арналған: 
 
1.  Ең  әуелі  МЕА-тер  ұйымның  ӛз  ішінде  жасалып  дайындалғанына  немесе  сырттан 
алынғанына қарамастан ӛзіндік құнымен бағаланып кіріске алынады. Бұдан соң,  МЕА-терді 
бастапқы қалпына келтіру және техникалық сипаты мен қызметін сақтау үшін жұмсалынған 
шығындар МЕА-тердің жекелеген түрлері бойынша, бұлардың бастапқыдағы ӛзіндік құнына 
қосылып  жазылады.  МЕА-ді  бастапқы  қалпына  келтіру  және  техникалық  сипатын  сақтау 
үшн жұмсалған қосымша шығындар міндетті түрде экономикалық тиімділік  келтіруі  керек. 
МЕА  құрамы  әртүрлі.  Бұлардың  жекелеген  түрлері  мен  құрамы  ұйым  қызметінің 
ерекшеліктеріне  және  осы  заманғы  ғылыми-техникалық  прогрестің  даму  бағытына 
байланысты қалыптасады.  
 
Халықаралық  қаржылық  стандарттар  жүйесіне  тән  материалды  емес  активтерге  мына 
тӛмендегілер: 
–
 
ғылыми    жұмыстар,  әдебиет,  мәдениет,  ЭЕМ  бағдарламаларын  жасаудағы  авторлық 
құқықтар; 
–
 
"ноу-хау" және осыған ұқсас басқа да құқықтық меншіктер; 
–
 
орындалған ӛнертапқыштыққа берілген патенттер; 
–
 
тауар белгілерін пайдалану құқығы; 
–
 
лицензиялық  келісімді  пайдалану  құқығы,  ӛнеркәсіптік  үлгілер,  пайдалы  модельдер 
үлгісін тәжірибеде пайдалану құқығы; 
–
 
мал және егіншілік шаруашылықтарындағы селекциялық нәтижені пайдалану құқығы; 
–
 
ӛндірістік құпияны, оның ішінде құпия формулаларымен технологиялық жобаларды, 
ақпараттық және коммерциялық (ноу-хау) процестерді пайда-лану құқығы; 
–
 
 жер қойнаулары мен учаскелерін пайдалану құқығы; 
–
 
табиғат ресурстарын пайдалану құқығы; 
–
 
ғимараттар мен пәтерлерді пайдалану құқығы; 
–
 
жаңа технологиямен жаңа құрылған субъектілер қызметін ұйымдастыру шығындары 
(тиісті үлес қосу және құрылтайшылық) құжаттарына сай; 
–
 
монополиялық құқық; 
–
 
фирманың бағаланған құны жатады. 
 
Биологиялық активтерді сипаттау 

 
Биологиялық активтер қалыптастыру мен қозғалысы есебін жүргізу  жӛніндегі ХҚЕ 41 
«Ауыл  шаруашылығы»  стандартында  ауыл  шаруашылығы  қызметі  деп  -  ӛсімдіктер  мен 
малдардан ауыл шаруашылығы ӛнімдерін ӛндіру және қосымша биологиялық  активтер алу 
мақсатындағы басқарушылық процесті айтады. 
 
Осы  стандартта  биологиялық  активтерді  бастапқы  кезеңде  бағалау,  сондай-ақ  жерге 
себілген  тұқымдық  материалдардың  дайын  ӛнімдерге  айналуын,  ӛнім  беретін  малдардан 
(негізгі  табын)  алынған  жас  тӛлдердің  алдағы  жылдары  ӛнім  беретін  малдарға  айналуы, 
сондай-ақ ӛнім беретін малдардан алынған ӛнімдер айналым қаражатына айналуы жӛніндегі 
есеп жүргізудің тәртібі қаралған. Биологиялық активтерді бастапқы кезеңде танудан бастап, 
ауыл  шаруашылығы  ӛнімдерін  жинау,  мал  ӛнімдерін  кіріске  алуға  дейінгі  аралықтың 
барлығындағы  биологиялық  активтердің  құны  әділетті  құнмен  бағаланады.  Егіншілік 
саласынан  ауыл  шаруашылығы  дақылдарын  жинаудан  алынған  ӛнімдерді  және  мал 
шаруашылығы  саласынан  ӛндірілген  ӛнімдерді  (сүт,  жүн,  жұмыртқа,  ет  т.б.)  кіріске  алған 
кезде ұйымдар, алдын-ала болжанған шығындар сомасын (мысалы, жарамсыз сабан, топан, 
қый, ішек-қарын сияқты жанама ӛнімдер құны) шегеру арқылы әділетті құнмен бағаланады.  
 
Ауыл  шаруашылығы  жұмыстары  мен  қызметтер  атқару  барысында  егіншілік 
дақылдарымен  малдардың  бтологиялық  қасиеттерінің  ӛзгеріске  түсуі  және  бағаның  ӛзгеруі 
нәтижесінде ұйымның экономикалық табыстылығы не кӛбейеді, не азаяды.  
 
ХҚЕ 16 «Негізгі құралдар» стандартына сәйкес ауыл шаруашылығы жерлерінің есебін 
құнсыздандырудан жинақталған шеккен зиян шығындарын шегеру арқылы, ӛзіндік құнымен 
немесе  қайта  бағаланған  құнмен  есепке  алынады  делінген.  Сонымен  қатар  ХҚЕ  40 
«Инвестициялық  мүліктер»  стандартына  сай  инвестициялық  сападағы  жер  учаскелерін 
әділетті  құнмен  немесе  құнсызданудан  жинақталған  шеккен  зиян  сомасын  шегеру  арқылы 
ӛзіндік құнмен кӛрсету қажет делінген. 
 
ХҚЕ 41 «Ауыл шаруашылығы» стандартының талаптары мен ұсыныстары биологиялық 
активтерден  алынатын  ӛнімдер  ӛндірілген  кезде,  яғни    ӛнімдер  жиналып,  кіріске  алынған 
сәтте  қолданылады.  Ауыл  шаруашы-лығы  ӛнімдері  жиналып  кіріске  алынғаннан  соң 
«Босалқылар»  стандарты  және  басқада  халықаралық  қаржылық  есеп  стандарттары 
қолданылады. Бұл стандарт ауыл шаруашылығы ӛнімдерін (мысалы, жүзімді шарапқа айнал-
дыру) ары қарай ӛңдеу және бұларды басқа мағынаға айналдыру процесінде қолданылмайды. 
 
Егер  ауыл  шаруашылығы  саласына  мемлекет  тарапынан  кейін  қайта-рылып 
алынбайтын  жәрдем  қаражаттары  берілген  жағдайда  №20  «Мемлекет-тік  жәрдем  және 
мемлекеттік кӛмек жӛніндегі ақпараттар есебі» стандарты қолданылады. 
 
Биологиялық активтер егін және мал шаруашылығы салалары бойынша қалыптасады.  
 
Егіншілік  саласы  астық  дақылдар,  кӛкӛніс,  жеміс-  жидек,  мал  азығын  даярлау  т.б. 
тауарлы  ӛндіріспен  айналысады.  Мал  шаруашылығы  саласы  бойынша  ет,  сүт,  жүн, 
жұмыртқа ӛндіріледі.  
 
Осы салалардан ӛндірілген ӛнімдер  базарлы саудаға түседі. Нәтижеде табыс алынады. 
Егіншілікпен  және  мал  шаруашылығы  ӛндірісімен  айналы-сатын  ұйымдар  ӛздерінің  салған 
меншікті қаражатымен меншікті капитал және қажет болған жағдайда банктерден несие алу, 
сондай-ақ инвестиция келтіру жолдарымен активті қаражаттар қалыптастыра алады. 
 
Биологиялық активтерді бухгалтерлік есеп жүйесінде тану мақсатында мына тӛмендегі 
шартты түрде берілген мәліметтер негізінде "Асан" ұйымы-ның мысалында қарастырамыз. 
 
Ӛзін-ӛзі бақылау сұрақтары: 
1. Айналымдан тыс активтердің маңызы. 
2. Негізгі құралдардың есебін ұйымдастырудағы құжаттау. 
3. Материалдық емес активтердің жіктелінуі.  
4. Биологиялық активтерді бухгалтерлік есеп жүйесінде тану. 
 
Ұсынылатын әдебиеттер: 
1.
 Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп пен  қаржылық есептілік 

 туралы» 2007 жылғы 28-і ақпандағы № 234- Заңы.
 
3.  Кеулімжаев Қ.К. "Қаржылық есеп" Алматы, 2001. 
    4. Абдыманапов А. Учетная политика   предприятия (рекомендация) //Бухгалтерский  учети аудит. 
- 1998. -№ 2, 3. 
 
8-тақырып.Шығыстар есебі тәртібі. 
1. Шығындардың экономикалық сипаты. 
2. Шығындарды тану және бұларды есепке алу принциптері. 
3.
 
Шығындардың және ӛнімдердің ӛзіндік құны есебі. 
 
1. Шығындардың экономикалық сипаты. 
 
Ұйымдардың  шаруашылық  қызметтерінің  нәтижесі  –  алынғын  табыс-тар  мен 
жұмсалынған  шығындардан  қалыптасады.  Табыстар  мен  шығындар  ұйымның  қаржылық 
нәтижесін ӛзгертіп отырады. 
 
Экономикалық  тұрғыдан  қарағанда  –  табыс  ұйымның  меншігіне  түсетін  қаражаттар 
сапасында  танылады.Қаражаттар  активтердің  кӛбеюін  кӛрсетеді.  Ұйымның  құрылған 
күніндегі  құрылтайшылардың  салған  қаража-ты  табыс  болып  танылады.  Нарықтық 
қатынастар  жағдайында  бастапқы  кезеңде  банктерден  немесе  басқада  заңды  тұлғалардан 
уақытша алынған қаражаттарда табыс сипатында болады. 
 
Экономикалық маңызына сай – шығындар табыс алу мақсатында ұйымның меншігінен 
нақтылы  жұмсалынған  қаражаттар  сапасында  таныла-ды.  Жұмсалынған  қаражаттар 
активтердің азаюын кӛрсетеді. 
 
Сатылған  ӛнімдер,  тауарлар,  жұмыстар  мен  қызметтер  құны  тӛленгенге  дейін 
жұмсалған шығындар активті қаражаттар түрінде қаралады. Яғни, (ӛнімдер немесе тауарлар 
берілді) шығындар жұмсалады, ал табыстар (ақша түспеді) алынбады деп те түсінуге болады. 
 
Бухгалтерлік  есеп  мазмұны  тұрғысынан  қарағанда  табыстар  түскен  активтердің 
нәтижесінде  (ақша  қаражаттары,  басқада  құндылықтар)  экономикалық  пайда  әкелетін  және 
осы ұйым капиталын кӛбейтуші міндеттемелердің жабылуын қамтамасыз етуші категория. 
 
Шығындар  жұмсалған  активтердің  нәтижесінде  (ақша  қаражаттары,  басқада 
құндылықтар)  экономикалық  пайданың  азаюын  және  осы  ұйымның  капиталын  азайтушы 
міндеттемелердің алынуын кӛрсетуші категория сапасында да танылады.. 
 
Шаруашылық  қызметінің  фактілері  нәтижесінде  капиталдың  ӛзгеруі  табыстар  мен 
шығындар  арқылы  есептелініп,  пайда  немесе  зиян  сомасының  (табыстар  мен  шығындар 
айырымы)  есебін  кӛрсетеді.  Осыдан  табыстар  мен  шығындардың  бухгалтерлік  есебі 
қаржылық  қорытынды нәтижесін шығару пайда немесе зиян процесіне бағындырылған деп 
те қарауға болады.  «Табыстар  мен  шығындар»  термині  қатар  қолданылатын  капитал  мен 
пайданы анықтаушы бухгалтерлік есептің маңызды категорияларына жатады.  
 
Сатудан түскен түсім сомасы ӛндірілген ӛнімдердің ӛзіндік құнын, сатуға байланысты 
операциялық шығындар сомасын жабуды және міндетті түрде табыс алуды қамтамасыз етуі 
керек. Сатылған ӛнімдердің ӛзіндік құнымен сатудан түскен артық айырманы жалпы табыс 
деп атаймыз. 
 
Егер  ұйымдар  жеткілікті  жағдайда  жалпы  табыс  алмаса,  онда  мұндай  ұйымдар  таза 
пайда таба алмайды және алдағы кезеңдерде ӛндірістік процеске жұмсалынатын активтерді 
қаржыландыра алмайды. 
 
Халықаралық  бухгалтерлік  есеп  принциптеріне  тән  шығындар  категориясының  үш 
түсінігі  берілген:  1)ақша  жұмсау  шығындары  (издержки)  құндылықтар  (шикізат, 
материалдар)  жұмсау  шығындары  (затраты);  жұмсал-ған  шығындар  (расходы).  Басқа 
жақтардан  активтік  ресурстар  сатып  алуға  жұмсалған  ақша  қаражаттарын  ақша  тӛлеу 
арқылы  алынған  шығындары  деп  атаймыз.  Ұйымдардың  тауарлар,  материалдар,    негізгі 
құралдар  т.б.  активті  қаражаттар  сатып  алуға  жұмсаған  ақшаларын  қаржылық  шығындар 
жұмсау  дейміз.  Ұйымдар  активінің  кӛбеюі  жұмсалған  ақшаның  сомасымен  байла-нысты. 
Қаржылық  шығындар  алдағы  кезеңдерде    шаруашылық  процесіне  жұмсалынатын 

қаражаттарды  қалыптастырады.  Бұдан,  ақшаның  қаражатқа  айналып,  қаражаттар 
бухгалтерлік  есеп  балансына  алынатындығын  және  қаражаттардың  алдағы  кезеңдердің 
бірінің  ішінде  шаруашылық  процесіне  жұмсалатындығын  –  «жұмсалынғын  шығындардың» 
пайда болғандығын түсінеміз. Яғни активтерді сатып алып, кіріске алған күнмен (сатып алу 
сәті),  осы  активтерді  ӛндірістік  т.б  прцестерге  жұмсалған  күнге  дейінгі  активтерді 
қаражаттар деп атаймыз. 
 
Егер  баланста  тұрған  қаражаттардың  белгілі  бір  бӛлігі  есепті  жыл  ішінде  ӛндірістік 
процеске т.б. мұқтаждықтар мен мақсаттарға жұмсалған жағдайда (әбден мүмкін) жұмсалған 
шығындар  сапасында  танылады.  Сон-дықтан  есепті  жыл  ішінде  табыс  алу  мақсатында 
жұмсалған  ресурстарды  шығындар  деп  атаймыз.  Ресурстарды  тиімді  жұмсау  табыстар 
түсіреді  және  пайда  табуды  қамтамасыз  етеді.  Алынған  табыс  кӛлемі  соңғы  нәтижелі 
кӛрсеткіш  және  таза  пайда  түсірудің  ең  маңызды  қадамы  болып  табылады.  Қандайда 
болмасын  заңды  тұлғалардың  экономикалық  ӛмірінде  табыстар  мен  шығындар  арасында 
ӛзара үздіксіз байланыс болуы керек. 
 
2. Шығындарды тану және бұларды есепке алу принциптері 
Жұмсалған  шығындар  мен  табыстар  сәйкестігін  анықтау  мүмкіндігі  әрқашанда  оңай 
бола  бермейді.  Егер  белгілі  бір  кезеңдердегі  оқиғалар  шы-ғындар  мен  табыстар  кӛлеміне 
әсер  ететін  болса,  онда  мұндай  оқиғалардың  нәтижесі  осы  кезеңде  танылуы  керек. 
Халықаралық  бухгалтерлік  есеп  стан-дарттарының  анықтауына  қарай  және  сәйкестік  
принципті  колдануға  байла-нысты  ең  әуелі  шығындарды  танудың  екі  категориясын  білу 
керек.  
Олар:  
1)  есепті  кезеңдегі  шаруашылық  қызметіне  байланысты  сатып  алу  шығындары 
(издержки - осы кезеңнің шығындары);  
2)  алдағы  кезең  табыстарымен  сәйкес  келмейтін  (байланыспайтын)  шығындар  (осы 
есепті жылдың шығындары). 
Табыстар  түсіру  немесе  келтіру 
үрдісі  шығындар  жұмсау  нәтижесінде 
қалыптасатындығына    байланысты,    осы    есепті    кезеңдегі  шығындарды  ретке  келтіруді  - 
сәйкестік  принцип  деп  атайды.  Мұның  маңызы  сатылып  алынған  шығындар  сомасы  осы 
кезеңдегі табыстар алуға жұмсалған шығын-дарымен сәйкес келуіне байланысты болады.   
Американдық  бухгалтерлер  қауымдастығының  анықтауына  қарай  шығындар  жұмсау 
үрдісінің  себеп-салдарына  байланысты  жұмсалған  шы-ғындарды  алынған  табыспен 
сәйкестендіріп отыруды қамтамасыз ету керек. Ӛндірілген тауарлар, орындалған жұмыстар, 
кӛрсетілген  қызметтер  табыс  алу  мақсатында  жүмсалған  жағдайда  ғана  шығындар 
категориясы  пайда  болады.  Шығындар  есебі  бухгалтерлік  есеп  счетында  жүргізіліп,  әр 
кезеңге  бӛлініп  жазылып  отырады.  Пайда  түсірудің  жалпы  ережесі  ақша  түсіруге 
негізделгендіктен,  сатылып  алынған  шығындар  барынша  жұмсалған  шығындар  уақытына 
(сәтіне)  жақын  болуы  керек.  Шығындарды  түскен  табысқа  жатқызу  үшін,  бұл  екі 
категорияның арасында тиісті байланыс болуы керек. 
Барлық  шығындарды  анықтауға  байланысты  шаруашылық  операциялары  табыс  алу 
операцияларының  белгілі  бір  бӛлігі  ретінде  пайда  болып  отырады.  Сондықтан,  пайданы 
ӛлшеу  мен  бағалау  есепті  жылдағы  алынған  табыс  сомасы  осы  жылдағы  шығындар 
жұмсалған  сомасымен  салыстыру  нәтижесінде  алынған  табыс  сомасының  артық  дәрежесі 
анықталады.  Мұндай  салыстыру  нәтижесінде  сәйкестік  принцип  туындап,  табыстар  мен 
шығындар  арасында  анық  байланыс  орнайды.  Сондықтан  шығындарды  әрбір  кезеңдерге 
қарай оңтайландырып салыстыру үшін:  
1) шығындар мен табыстар арасын-дағы байланыс;  
2) жұмсалған шығындар табыстар алынған тиісті кезеңде кӛрсетіліп отыруы  керек. 
Бухгалтерлік  есеп  тәжірибесінде  шығындар  мен  табыстар  арасындағы  байланысты 
анықтау мүмкіндігі кӛптеген жағдайларда сәйкес бола бермейді. Мұның үшін халықаралық 
бухгалтерлік  есеп  тәжірибесінде  арнайы  ережелер  мен  әдіснамалар  қабылдаған.  Мысалға, 

ӛнімнің  ӛзіндік  құнына  қосылатын  тікелей  шығындар  мен  жанама  шығындарды  немесе 
кезеңдік  шығындарды  ӛз  объектілеріне  қарай  шектеп  жазу  әдісі  қолданылады.  Әдетте 
тікелей  шығындар  тауарлар  мен  қызметтерді  пайдаланған  кезде  немесе  сатылған  кезеңдегі 
кезеңде кӛрсетіледі. Жанама шығындар тиісті табыстар сомасын есепке алған есепті кезеңде 
кӛрсетіледі. Егер осы жылы жұмсалған шығын-дар бірнеше кезеңдер ішінде табыс келтіретін 
болса,  (мысалға  амортизация  және  сақтандыру  шығындары)  онда  мұндай  шығындар  тиісті 
есепті кезеңдерге қарай бірқалыпты таратылып жазылып отырады. 
 Шығындар  жұмсау  нәтижесінде  ӛнімдерді,  жұмыстар  мен  қызметтерді  сатып 
алушылар мен пайдаланушыларға сату нәтижесінде бӛлінбеген таза пайданың кӛлемі азайып 
отырады.  Сатудың  таза  нәтижесін  ӛлшеу  арқылы  бӛлінбеген  таза  пайданы  анықтаудағы 
шығындар мен табыстар сомасы есепті осы кезеңде сәйкестіріліп кӛрсетілуі керек. 
Сонымен,  кезеңдік  шығындарға  -  осы  кезеңдегі  шаруашылық  қызметіне  байланысты 
сатылып  алынған  шығындар,  ал  ағымдағы  жылдың  шығын-дарына  -  алдағы  кезең 
табыстарына  жатпайтын  (байланыспайтын)  есепті  кезең  ішінде  жұмсалған  немесе 
пайдаланылған шығындар жатады. 
Мысалға,  тамыз  айында  тауарлы-материалды  құндылықтар  алуға  А  компаниясының 
нақтылы жұмсаған сатып алу шығындары 70000 теңгені құрады. Егер осы ай ішінде алынған 
тауарлардың белгілі бір бӛлігі 30000 теңгеге сатылса, онда бұл сома А компаниясының осы 
кезеңдегі  жұмсаған  шығындарына  жатады.  Тауарлы-материалды  құндылықтардың  тамыз 
айының аяғында қалған 40000 теңге қалдығы А компаниясының меншігінде есептелініп, бұл 
сома  осы  компанияның  қаражаты  сапасында  танылады.  Мұндай  операцияларға  сүйене 
отырып,  сатылып  алынған  шығындардың  осы  кезеңдегі  шығындары,  немесе  осы  кезең 
аяғында қалған қаражат қалдығы екендігін ажыратуға болады. 
Егер  А  компаниясы  қыркүйек  айында  қалған  40000  теңгенің  тауарларын  түгелімен 
сатса, онда А компаниясыныц қыркүйек айындағы жұмсаған шығындары 40000 теңге болды. 
Яғни А компаниясы қыркүйек айында жұмсаған қаражаттарға байланысты ешқандай сатып 
алу шығындарын жұмсамағандығын дәлелдеуге болады. 
Жоғарыда  кӛрсетілген  мысалдарға  сүйене  отырып,  ұйымдардың  негізгі  қызметіне 
байланысты қаражаттар жұмсалған кезде шығындардың пайда болатындығын айтуға болады. 
Ұйымдардың  активті  қаражаттарының  кӛбеюі,  сатылып  алынған  шығындарға,  ал 
пайдаланылған  шығындар  ұйымдардың  негізгі  қызметіне  байланысты  болады.  Сондықтан, 
сатылып  алынған  шығындар  ӛндірістік  про-цеске  жұмсалғанға  дейінгі  аралықта  активті 
қаражаттар құрамында болады. Яғни ресурстар сатылып  алынған кезде ұйымдар сатып алу 
шығындарын  ақша  қаражаты  түрінде  жұмсайды.  Мұндай  жағдайларда  сатылып  алынған 
ресурстар  (шикізаттар,  материалдар)  ӛндірістік  үрдіске  түгелімен  жұмсал-ғанға  дейін,  осы 
ұйымның  қаражаты  түрінде  танылады.  Ресурстар  (активті  қаражаттар)  ұйымдардың 
ӛндірістік  үрдісінс  түгелімен  жұмсалғаннан  кейін,  әлгіндегі  ресурстар  сомасы  шығындар 
категориясында  есепте  тұрған  шығындар  сапасында  саналады.  Сатылып  алынған  тауарлы-
материалды құн-дылықтар бастапқы құнымен кіріске алынады. 
Бұлардың  ӛзіндік  құны  есепті  жылда  жұмсалған  сатып  алу  шығында-рынан  және 
тасымалдау,  сақтау,  ары  қарай  ӛңдеу  мен  дайындауға  кеткен  шығындардан  құралады. 
Мұндай сабақтастық жолдарды біздер бірнеше рет қайталап айттық. Есепті жылдың аяғында 
бухгалтерлік  баланыста  кӛрсетіл-ген  материалдық  ресурстардың  ӛзіндік  құны  -  осы 
ұйымның активті қаражаттары болып саналады.  
Халықаралық  бухгалтерлік  есеп  тәжірибесінде  есепті  жыл  ішінде  ӛндірістік  процеске 
толығымен  жұмсалған  қаражаттарды  кӛшірілген  немесе  ауыстырылған  шығындар  деп  те 
атайды.  Ұйымның  меншігінде  тұрған  (баланстағы)  қаражаттардың  белгілі  бір  бӛлігін 
кӛшірілмеген (әліде кӛшіріле қоймаған) шығындар деп атайды. 
Сатудан түскен табыс сомасы есепті жылы сатып алушыларға (клиенттерге) жеткізіліп 
берілген тауарлар, қызметтер құнынан қалыптаса-тындығын және сатудан түскен табыс пен 
ӛнімдердің  ӛзіндік  құнының  айырымы  жалпы  пайданың  сомасын  құрайтындығын  тағы  да 
қайталаймыз.  Жалпы  пайданың  сомасынан  негізгі  құралдарды  пайдалану  (іске  қосу), 

шығындар  сомасын  шегеру  арқылы  салық  салынатын  пайданың  сомасы  анықталады. 
Сәйкестік принципке сай іске қосу шығындарына ағымдағы жылдың шығындары, сондай-ақ 
алдағы кезеңдерде ұйымға табыс келтірмейтін қаражаттар құны жатады. 
Сонымен, бухгалтерлік есеп тәжірибесінде сатып алу шығындары (издержки) активтер 
құрамында болатындығын, ал активтер болашақта табыс келтіретін ресурстар екендігін есте 
сақтау керек.  
Есепті  жылдың  бастапқы  кезеңінде  активтер  қалыптастыру  шығындары  ӛткен 
жылдарда орын алған шаруашылық фактілерінен туындағандығын, яғни активтер белгілі бір 
есеп  объектілеріне  жұмсалғанға  дейін  бухгалтерлік  баланста  кӛрсетіледі.  Егер  есепті  жыл 
ішінде  активтердің  белгілі  бір  бӛлігі  сатылса  (қолданылған  шығындар),  онда  сату  сомасы 
осы жылдың шығындарына айналады. Яғни ӛнімдер мен тауарларды сатудан түскен сомалар 
шығындар болып танылады. 
Ұзақ мерзімді активтердің белгілі бір бӛлігі есепті жылдың ағымдағы операцияларына 
жұмсалған  жағдайда  (мысалға,  жал  тӛлемі),  онда  мұндай  шығындар  осы  жылдың 
шығындары,  ал  активтердің  қазырше  қолданылмай  тұрған  бӛлігі  алдағы  кезеңдерде 
жұмсалатын шығындар болып танылады. 
Қаржылык  есепке  тән  кӛптеген  есеп  принциптері  басқарушы  есеп  үшін  де 
қолданылады.  Қаржылық  есеп  объектілерінде  жинақталған  ақпараттар  бірегей  тиісті  есеп 
жүргізу ережелеріне тән басқарушы есепте де қолданы-лады. Мысалға, ӛндірістік шығындар 
есебін жүргізу басқарушы есеп объекті-сінде, ал шығындар жұмсап табыс алу, мұның есебін 
жүргізу қаржылық есепке тән. 
Сәйкестік  принципке  тән  пайда  мен  шығындар  қорытындысында  кӛрсетілген  пайдаға 
салынған салықты тӛлеу шығындарының салық есебі, бухгалтерлік есептегі пайданы есептен 
шығару сомасымен сәйкес келуі керек. 
Шығындарды сатудан түскен табыстар мен теңестіру принципі 
 
Құндылықтарды  сатып  алу  және  ӛндіру  шығындары  бұларды  сатудан  алынған 
табыстарды  есепке  алу  уақытымен  сай  келе  бермейді.  Қаржылық  қорытындыны  дәлме-дәл 
ӛлшеу  біртекті  операциялар  бойынша  алынған  пайда  мен  жұмсалған  шығындарды 
теңестіруде ғана анықталады. 
 
 
  Сатудан  алынған    табыстар  мен  сатылып  алынған  құндылықтар  құнын  теңестірудің 
басқада варианттары қолданылуы мүмкін. Бұларға: 
 
1)  Ақша  тӛлеу  мен  активтер  жұмысау  шығындары  ағымдағы  есепті  кезеңде 
теңестіріледі. 
 
2)  Құны  тӛленген  активтер  келесі  есепті  кезеңде  жұмсалатын  шығындар  сапасында 
танылып, баланста кӛрсетіледі. 
 
3)  Ӛткен  есепті  кезеңде  құны  тӛленген  активтер  ағымдағы  есепті  кезеңде  жұмсалған 
шығындар құрамына жазылады. 
 
4) Ӛткен есепті кезеңде жұмсалған шығындар құны келесі есепті кезеңде тӛленеді. 
 
5)  Ағымдағы  есепті  кезеңдегі  баланста  кӛрсетілген  міндеттемелер  тӛленетін 
міндеттемелер сапасында кӛрсетіледі. 
 
Осы  есепті  кезеңге  жатпайтын  табыстар  алдағы  кезеңдердің  табысы  сапасында  жеке 
кӛрсетілетіндігі айтылды. 
 
 
3.
 
Шығындардың және ӛнімдердің ӛзіндік құны есебі. 

жүктеу/скачать 1,42 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: