Алматы экономика және статистика академиясы

сәйкестікке келтіру (шектеу) керек. Яғни белгілі бір кезеңде шығарылған ӛнімдерге (мұның 
ӛзіндік  құны)  қандай  шығындардың  жұмсалғандығын,  қандай  шығындар  басқа  кезеңдерге 
(басқадай ӛнімдердің ӛзіндік құнына) жатқызылатындығын есепке алу қажет. 
 
 
Сатылған  тауарлардың  ӛзіндік  құны.  Тауарлар  сатып  алумен  айналысатын  фирмалар 
және  тауарлар    сатып  алып,  бұларды  қайта  сатушы  ұйымдарда  белгілі  бір  кӛлемде  тауар 
босалқылары  болады.  Белгілі  бір    мерзімде  фирманың  қолда  бар  тауарларының  кӛлемін 
(санын) тауар босалқы-лары деп атаймыз. Сатуға арналған тауарлардың есепті жыл ішіндегі 
ӛзіндік құны екі фактор – жыл басындағы тауар  босалқыларына жыл ішіндегі таза сатылып 
алынған тауарлар құнын қосу арқылы анықталады. 
 
Егер  есепті  осы  кезең  ішінде  фирма  ӛз  тауарын  ғана    сататын  болса,  онда  сатылған 
тауарлардың  ӛзіндік  құны    сатуға  арналған  тауарлар  сомасы-мен  бірдей  болар  еді.  Алайда, 
кӛптеген  жағдайларда  фирманың  жылдың  соңында  сатылмай  қалған  тауарлар  қалып 
отырады.  Сондықтан    сатылған  тауарлардың  нақтылы  ӛзіндік  құнын  есептен  шығару  үшін 
жыл ішіндегі сатуға арналған тауарлардың жалпы сомасынан жылдың соңында қалған тауар 
босалқыларының  құнын шегеру керек. 
 
Сатылған дайын ӛнімдердің (тауарлар,  жұмыстар, қызметтер) ӛзіндік құны  «Сатылған 
ӛнімдердің  (тауарлар,  жұмыстар,  қызметтер)  ӛзіндік  құны»  счетында  жүргізіледі.Бұлардың 
ӛзіндік құны:  «Сатылған  дайын  ӛнімдердің  (тауарлар,  жұмыстар,  қызметтер)  ӛзіндік  құны» 
счетының  дебетіне  «Дайын  ӛнімдер»,  «Сатылып  алынған  тауарлар»,  «Негізгі  ӛндіріс» 
счеттарының кредиті бойынша жазылады. 
 
Жылдың  соңында  «Сатылған  дайын  ӛнімдердің  (тауарлар,  жұмыстар,  қызметтер)» 
счеты,  «Жиынтық  табыс  (зиян)»  счеттарының  дебетіне  «Сатылған  дайын  ӛнімдердің 
(тауарлар, жұмыстар, қызметтер)» счеттарының кредиті бойынша жабылады. 
 
Сатылған  тауарларды  сатып  алушыларға  қайтару  «Дайын  ӛнімдер»,  «Сатылып 
алынған  тауарлар»  счеттарының  дебетіне  «Сатылған  дайын    ӛнімдердің  (тауарлар, 
жұмыстар, қызметтер)» счеттарының кредиті бойынша жазылады. 
 
Ӛзін-ӛзі бақылау сұрақтары: 
1. Шығындарды сатудан түскен табыстар мен теңестіру принципі. 
2. Шығындар мен табыстар арасын-дағы байланыс.  
3. Жұмсалған шығындар табыстар алынған тиісті кезеңде кӛрсетіліп 
 
Ұсынылатын әдебиеттер: 
1.
 
Кеулімжаев Қ.К., Әжібаева З.Н., Құдайбергенов Н.А., Жантаева А.А. Қаржылық есеп, 
А., Экономика. 2001ж-400б. 
2. Әбдіманапов     Ә.     Халықаралық    бухгалтерлік    есеп  стандарттарының негізгі принциптері // 
Бухгалтерлік есеп және аудит.-2001. -№ 5. 
3.  Тулешова  Г.К.  Халықаралық  стандарттарға  сәйкес  қаржылық  есеп  және  есептілік 
Алматы, ―Бизнес информация‖ 2005. 
 
9-такырып. Меншікті және тартылған капиталдың  есебі тәртібі. 
   1 Меншікті (жарғылық) капитал есебі    
2. Резервтік капитал есебі 
3. Бӛлінбеген табыс (жабылмаған зиян) 
 
1 Меншікті (жарғылық) капитал есебі 
Ұйымдарды бастапқы кезеңде құру және бұлардың атқаратын қызметін бастау 
процесіне меншік иелерінің,  сондай-ақ басқа да тұлғалардың осы ұйымға салған қаражат 
кӛздерін – жарғылық капитал немесе акционерлік капитал деп атаймыз.  
Қазақстан  Республикасының  заңнамаларына  сай  үлес  қосушылардың  бастапқыда 
қалыптастыратын    жарғылық  капиталдың  сомалық  кӛлемі  бір  жүз  айлық    есепті 
кӛрсеткіштен кем болмау керек. 

 
Ӛз қызметін жүргізуші ұйымдардың меншікті түрде белгілі бір сомада капиталы болуы 
керек.  Капитал  материлады  құндылықтардан,  негізгі  құралдардан,  материалды  емес 
активтерден,  ақша  қаражаттарынан,  қаржылық  салымдардан  және  кәсіпкерлік  әрекеттер 
жүргізу мақсатында құқықтық және үстемдік алу шығындарынан қалыптасады. 
 
Бухгалтерлік  есепте  ӛз  міндетін  атқарушы  капиталды  баланстың  активінде,  ал  активті 
капиталдың қаржыланған кӛздері мен тӛленуі баланстың пассивінде кӛрсетіледі. 
 
Активті  капитал  немесе  ӛз  міндетін  атқарушы  капитал  негізгі  және  ағымдағы 
(айналыстағы) капитал болып бӛлінеді. 
 
Негізгі  капитал  –  негізгі  құралдардан,  материалды  емес  активтерден,  ұзақ  мерзімді 
қаржылық  инвестициялардан  және  аяқталмаған  құрылыстардан  қалыптасады.  Бұлардың 
бухгалтерлік есебі оқулықтың тиісті тарауларында қаралды.  
 
Активті  (ӛз  міндетін  атқарушы)  капиталдың  қаржылық  кӛздері  (әсіресе  ашық 
акционерлік  қоғамдарға  тән)  меншікті  және  қарыз  капиталынан  қалыптасады.  Бұлардың 
есебін жүргізудің әдіснамалық тәртібі осы тарауда енді қаралады.  
 
Ашық  акционерлік  қоғамға  тән  ӛз  міндетін  атқарушы  активті  капитал 
қалыптастырудың кӛздері тӛмендегі сүлбеде берілді.  
 
 
 
 
Капитал қалыитастыру кӛздері 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Жарғылық 
капитал 
 
 
Қосылған 
капитал 
 
Ұзақ мерзімді 
капитал 
 
Қысқа 
мерзімді 
капитал 
 
 
 
 
Несиелер    Зайымдар    Несиелер 
 
  Зайымдар 
Резервтік 
капитал 
 
Резервтік 
қорлар 
 
 
 
Бӛлінбеген пайда 
 
Ұйымдық құрылым үлгісіне қарай ұйым капиталы: 
-
 
жарғылық (акционерлік) капитал; 
-
 
үлестік сапада салынған капитал; 
-
 
пай жарнасындағы капитал сапасында ажыратылып жазылады. 
  Кез келген, қандай ұйымдық үлгіде болмасын меншікті капитал үш кӛзден: 
-
 
кәсіпкерлік әрекеттерді бастау мен қалыптастыру және пайда табу мақсатында меншк 
иелерінің,  акционерлердің  және  серіктестік  мүшелерінің  құрылған  осы  ұйымға,  ӛздерінің 
жинақтаған  ақшаларын  және  ақша  қаражаттарына  тән  мүліктер  мен  құндылықтар  құнын 
жарна түрінде салудан; 
-
 
ұйымның  қаржы-шаруашылықтық  айналысына  қалдырылған,  дивиденттер  тӛлеуге 
жұмсалмаған, жаңа активтер (мүліктер) құру үшін капиталданған пайдадан; 
 
Қарыздағы капитал 
 
Меншікті капитал 

-
 
мақсатты  қаржыландыру  мақсатында  мемлекттен,  қоғамдық  және  жеке  тұлғалардан 
жәрдем кӛрсету (субсидий) сапасында тегін алынған мүліктер немесе ақша қаражаттарынан 
қалыптасады. 
Бухгалтерлік  есепте  меншікті  капитал  бірнеше  құрамдас  элементтерге:  акционерлік 
(жарғылық)  капиталға;  қосылған  капиталға;  резервтік  капиталға  және  бӛлінбеген  пайдаға 
бӛлініп қаралады.  
Жарғылық капиталдың мӛлшері – акциялардың түрлері мен атқаратын міндетіне қарай 
белгіленген  акциялардың  саны,  бір  акцияның  номиналдық  құны,  артықшылығы  бар 
акциялардың  саны  сияқты  мәліметтер  акционерлік  қоғамның  жарғысында  анықталып 
кӛрсетіледі. Жарғылық капиталдың мӛлшері акционерлердің жалпы жиналысында бекітіледі.  
 
Меншікті  капитал – құрылған заңды тұлғадағы акционерлік қоғамның меншігі түрінде 
үздіксіз жылдар үшін қалыптасады. Сондықтан, қабылданған тәртіпке сай акционерлік қоғам 
таратылғанға  дейін  акционерлік  қоғамға  салған  ӛзінің  акциясын  акция  салушы  тұлғалар 
қайтарып  ала  алмайды.  Алайда  акционерлер  ӛз  акциясын  қор  биржасында  (рынокта)  қайта  
сатып алып, ақша эквивалентін қайтарып алу мүмкіндігі қарастырылады. Мұндай жағдайда 
акционерлік  қоғамда  акционерлердің  құқығы  басқа  меншік  иесіне  –  акция  ұстаушыларға 
ӛтеді.  
 
Ұйым  меншігіне  немесе  меншіктегі  ұйымға  үлес  қосушыларды  акционерлер  деп 
атаймыз.  Акционерлердің  екі  категориясы:  қарапайым  және  артықшылықтағы  акция 
ұстаушы  заңды  және  жеке  тұлғалар  болып  ажыратылған.  Бұл  категорияға  сай  меншіктегі 
акциялар, қарапайым және артықшылықтағы акциялар деп аталынады.  
 
 
Меншік түріндегі ұйымды құрған кезде акционерлер директорларының кеңесінде:  
а) белгілі сандағы акциялар шығару; 
б)  шығарылған  акциялардың  белгілі  бір  бӛлігін  инвесторларға  сату  жӛнінде  шешім 
қабылданады.  Сондықтан  шығарылған  акциялардың  жалпы  құны  сатылған  акциялардың 
жалпы құнынан әрқашанда кӛп кӛлемде болуы керек.    
 
Біздер,  ұйым  меншігіндегі  активті  капитал  сомасы  осы  ұйымдағы  міндеттемелер 
сомасының  айырымынан  туындайтындығын  білеміз.  Активті  капитал  мен  міндеттемелер 
айырым сомасы компанияның айналыстағы акцияларының нарықтық жалпы құнымен бірдей 
болуы да мүмкін емес. Сондықтан бухгалтерлік есепте акционерлердің қойған капиталының 
нарық-тық құнын анықтау қиындықтар туғызады.  
 
Артықшылықтағы  акциялар  есебі.  Кейбір  корпорациялар  мен  компаниялар 
қарапайым  акция  ұстаушыларға  қарағанда  акция  ұстаушылар-дың  артықшылығын 
(жеңілдігі,  үстемдігі,  терминдері  қолданылуы  мүмкін)  кӛрсететін  акциялар  шығарады. 
Мұндай акцияларды артықшылықтағы акциялар деп атайды. 
 
 
Салымдар мен пай жарналарының есебі. Бірлесіп кәсіпкерлік атқару үшін ӛндірістік 
кооператив түрінде құрылған ұйымға салынған мүліктер сомасын пай қоры деп атаймыз. Пай 
қоры кооператив мүшелерінің салған жарналарынан қалыптасады. 
 
Кооператив  жарғысында  бекітілген  жағдайларға  сай  капитал  жинақтауға  арналған 
қаражаттар пай қорына қосылып, кооператив мүшелерінің салған пай жарнасының сомасына 
қарай кооператив мүшелеріне пропорционалды әдіспен тӛленіп отырады. 
 
Ӛндірістік  кооперативтің  тапқан  таза  пайдасы  осы    кооперативтің  жарғысына  сай 
кооператив  мүшелеріне  (жұмыс  күні  саны,  тапқан  еңбек  ақысы,  ӛндірген  ӛнімнің  сомасы 
т.б.) сай таратылады. 
 
Ӛз мүшелігін тоқтатқан кооператив мүшелері ӛздері салған пай жарналарын ақшалай 
немесе  натуралды  түрде  алуына  болады.  Кооператив  мүшелігінен  шығып  кетушіге  пай 
жарнасының сомасы жылдық есеп бекітілгеннен соң беріледі. 
 
Пай  қорының  есебі  кооператив  мүшелерінің  бет  есебінде:  кооператив  мүшелерінің 
ақша  және  мүлік  түрінде  салған  жарнасы;  кооператив  мүшелерінің  тапқан  пайдасының 
белгілі бір бӛлігін пай қорына аударуы жӛніндегі операциялар есебі жүргізіледі.  
 
Пай қоры құрылғанда және басқада кӛздерден кӛбейтілгенде 

            Дт «Ақша қаражаттары» 
            Кт «Пай қоры  немесе пай салымы» счеттары бойынша жазылады жазылады. 
 
Пай  қорының  азаюы  кооператив  мүшелеріне  пайлық  тӛлемдер  тӛленгенде  немесе 
берілгенде, жұмсалынған шығындар есебінен азайтылып отырады.  
            Дт «Пай қоры немесе пай салымы»  
            Кт    «Кооператив  мүшелерімен  есеп  айырысу»  жылдың  аяғында  «Жиынтық  табыс 
(зиян)» счеты бойынша жазылады. 
 
Ӛз  меншігіндегі  акциясын  сатып  алу  немесе  капиталды  азайтудың  есебі. 
Акционерлік қоғам акционерлер жиналысының шешіміне  сай ӛздері шығарған акцияларын 
қайта  тарату,  акциялар  құнын  жою  т.б.  мақсаттар  үшін  ӛз  акцияларын  сатып  алу  құқысы 
болады.  Айналысқа  түсірілген  акцияларды  акционерлік  қоғамның  сатып  алуы  жӛніндегі 
операциялар нақтылы сатып алу бағасымен «Ақша құжаттары – сатылып алынған акциялар» 
счетына кіріске алынады. Мұндай акцияларды акционерлік қоғам ӛз балансында ұстап, қор 
биржасында  қайта  сатуы  мүмкін.  Акционерлер  шешіміне  сай  сатылып  алынған  акциялар 
сомасына  қоғамның  жарғылық  капиталы  азайтылып,  акциялардың  саны  мен  сомасы 
жойылады.  Сатылып  алынған  акцияларды  бухгалтерлік  баланста    ұстау  мерзімі  әр  елде  әр 
түрлі болуы мүмкін. Баланста тұрған акциялардың ұстау мерзімі аяқталған кезде акцияларды 
не сату немесе жою керек. Мұның нәтижесінде жарғылық капитал сомасы азайтылады.   
 
 2. Резервтік капитал есебі 
 
Акционерлік қоғамдар  және басқада шаруашылық жүргізуші қоғамдар міндетті түрде 
пайданың  есебінен  резервтік  капитал  құрады.  Резервтік  капитал  мӛлшері  акционерлік 
қоғамның  жарғысында    жарғылық  капиталдың  15%  нан  кем  емес  дәрежеде  белгіленеді. 
Резервтік  капиталдағы  қаражат  алдын-ала  анықталмаған  зияндарды  жабуға  арналады. 
Қоғамның басқада қаражаттары жеткіліксіз болған жағдайда резервтік капиталдағы қаражат 
кӛздер  акционерлік  қоғам  шығарған  артықшылықтағы  акциялар  бойынша  дивиденттер 
тӛлеуге, облигациялар пайызын тӛлеуге жұмсалынады. Резервтік капитал қаражатын жұмсау 
акционерлік  қоғамның  жарғысында  жазылады.  Белгіленген  резервтік  капитал  кӛлемі 
толығымен  қалыптасқанға  дейін  акционерлік   қоғам  ӛзінің тапқан  таза  пайдасынан  әр  жыл 
сайын резервтік капиталға аударып отырады. Мақсатты жұмсау нәтижесінде, сомасы азайған 
резервтік  капиталға  әрбір  келесі  жылы  таза  пайданың  есебінен  қосымша  аударымдар 
жасалынып отырады. 
 
Әр  жыл  сайын  резервтік  капиталға  аударылатын  соманың  мӛлшері  акционерлік 
қоғамның тапқан таза пайдасының 5% нан тӛмен болмауы керек. 
 
Резервтік  капитал  құру  барысында  «Есепті  жылдың  бӛлінбеген  табысы  (жабылмаған 
зиян)» счеты дебеттеліп, «Резервтік капитал» счеты кредиттеледі. 
 
Резервтік  капиталдағы  қаражаттар  жұмсалған  кезде    «Резервтік  капитал»  счеты 
дебеттеліп,  «Акциялар  бойынша  есеп  айырысу  (акциялар  түріне  қарай)»  счеттеры 
кредиттеледі. 
 
3. Бӛлінбеген табыс (жабылмаған зиян) 
 
Бӛлінбеген  табыс  немесе  жабылмаған  зиян  категориясы  мазмұнын  экономикалық 
тұрғыда сипатталған жағдайда, бұл категория ұйым меншігіндегі таза активтердің ӛсуін және 
ұйым қызметінің тиімділігін,  салынатын салық  базасын, сондай-ақ осы ұйымға салынатын 
инвестициялық қаражаттар ӛрісін түйіндеу үшін қажет. Жабылмаған зиян сомасы бӛлінбеген 
табыс сомасынан  "      "  таңбасымен шегеріледі. 
 
Халықаралық бухгалтерлік есеп принциптері тұрғысынан қарағанда:  
1)  жыл  ішінде  алынатын  табыс  жоғары  дәрежедегі  ықтималдықта;  2)  сатудан  түскен  түсім 
жоғары дәрежедегі сенімділікте; 3) жұмсалынатын шығындар жоғары ықтималдық дәрежеде 
есепке алынуы керек. 

 
Бӛлінбеген  табыс  немесе  жабылмаған  зиян  бухгалтерлік  есеп  тұрғысынан  қарағанда 
есепке  алынатын  қорытындылар  сапасында  –  бухгал-тердің  бағалайтын  нәтижесі  мәнінде 
қаралады. 
 
Бӛлінбеген  табыс  (жабылмаған  зиян)  ұйымның  бухгалтерлік  балансының  ең  басты 
элементі  түрінде  қаралады.  Есепті  жылда  алынған  табыс  кӛлемі  ұйымның  меншікті 
қаражаттар  кӛзін  кӛбейтіп  отыратын  дәреже,  ал  жабылмаған  зиян  кӛлемі  меншікті 
қаражаттар кӛзін азайтып отыратын дәреже сапасында танылады. 
 
«Меншікті  қаражаттар  кӛзі»  термині  бухгалтерлік  баланстың  активті  жинағынан 
міндеттемелер жинағын шегерген кезде пайда болады. 
 
Акционерлік  қоғамның  немесе  басқа  шаруашылық  жүргізуші  заңды  тұлғалардың 
тапқан  бӛлінбеген  табысы  «Бӛлінбеген  пайда  (жабылмаған  зиян)»  счетында  жүргізіледі. 
Аталмыш счеттың кредитіндегі қалдық ұйым қызметінің басталғанынан бергі нәтижесін, ал 
осы счеттың дебетіндегі қалдық осы жыл ішіндегі жабылмаған зиян сомасын кӛрсетеді. 
 
«Жиынтық  табыс  (зиян)»  есебі.  Есепті  жыл  ішінде  ұйымның  әр-түрлі  орындаған 
қызметтерінен түскен табыстар (негізгі қызметтен, негізгі қызметке жатпайтын табыстар т.б. 
әр  түрлі  жолдармен  түскен  табыстардың  барлығы)  «Табыстар»  счетының  дебетінде 
жинақталады.  Есепті  жылдың  соңында  алынған  табыстар  сомасы  Дт  «Табыстар»  Кт 
«Жиынтық  табыс  (зиян)»  счетымен  корреспонденцияланады.  Сонымен  қатар  жылдың 
соңында есепке алынған барлық шығындар мен шеккен зияндар сомасы Дт «Жиынтық табыс 
(зиян)» жазылып,  тиісті шығындар есебін жүргізуші счеттар кредит-теледі. 
 
«Жиынтық  табыс  (зиян)»  счеты  салыстырушы    счет  болғандықтан,  мұның  кредитіне 
жазылған сомалар алынған табысты, ал дебетінде жазылған сомалар жұмсалған шығындарды 
кӛрсетеді. 
 
Есепті  жылдың  соңында  «Жиынтық  табыс  (зиян)»  счеты  жабылып,  алынған  табыс 
сомасы «Жиынтық табыс (зиян)» счетының дебетінен «Бӛлінбеген пайда (жабылмаған зиян)» 
счетының  кредитіне  жазылады.  Шеккен  зиян  сомасы  «Жиынтық  табыс  (зиян)»  счетының 
кредитінен  Бӛлінбеген пайда (жабылмаған зиян) счетының дебетіне жазылады. 
 
Ӛзін-ӛзі бақылау сұрақтары: 
1. Капитал және мұның құрамдас бӛлігі. 
2. Жиынтық табыс (зиян) есебі – категорияларының бухгалтерлік есебін ұйымдастыру 
мен жүргізудің тәртібін қарастыру. 
3. Тӛленген және тӛленбеген капитал қозғалысының негіздері.  
 
Ұсынылатын әдебиеттер: 
1.
 Қазақстан Республикасының «Бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептілік   
туралы» 2007 жылғы 28-і ақпандағы № 234- Заңы.
 
2.  Әбдіманапов Ә. Қаржылық қорытынды есеп терминдері мен элементтерін тану  
// Бухгалтерлік есеп және аудит. - 2003. - № 4, 5. 
3.  Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері (оқулық)                       – Алматы, 
2006ж. 535 бет. 
 
   10-такырып. Қаржылық есеп беруді дайындау 
1. Қаржылық қорытынды есеп тұжырымдамасының (концепцияларының) негіздері. 
2. Қаржылық қорытынды есептің сапалық принциптері. 
3. Қаржылық қортынды есеп элементтерін бағалау. 
 
1. Қаржылық қорытынды есеп тұжырымдамасының (концепцияларының) негіздері. 
Қазақстандық  экономикалық  жүйе  толығымен  нарықтық  қатынастарға  кӛшті.  Жоғары 
жақтың  бұйрық-нұсқауларымен  жүргізілеитін  экономикалық  процесс  жаңа  сипатқа, 
нарықтық экономикаға ауыстырылды. Елімізде нарықтық экономиканың қалыптасып, мұның 
тұрақты  түрде  дамуына  байланысты  бухгалтерлік  есеп  жүйесі  де  жаңа  сипатпен  жаңа 
бағытқа, халықаралық мазмұн мен мағынаға  ауыстырылып келеді. 

Мәселе,  қаржылық  қорытынды  есеп  ӛрісіндегі  ақпараттар  мен  принциптер  жӛнінде 
болғандықтан,  біздер  ендігі  жерде  қаржылық  есептің  біртұтастық  мәселелері  және  мұның 
тұжырымдамалық (концептуалды) негіздерін ашып кӛрсетуді қарастырамыз.  
Қаржылық  қорытынды  есеп  мазмұнын  нарықтық  қатынасқа    түсуші  жақтар    толық 
мәнді  түсінуі  үшін  есеп  жүйесінің  бұл  түрі  бірегейлік  жағдайда  болуы  керек.  Бірегейлікке 
тән  қаржылық  қорытынды  есеп  даярлау  және  тапсырудың  халықаралық  деңгейдегі  жалпы 
принциптері  №1  «Қаржылық қорытынды есеп тапсыру»  жӛніндегі халықаралық  стандартта 
қаралған.  
Қазақстан  Республикасында  қаржылық  қорытынды  есеп  қалыптастырудың  негізін 
реттеу  «Бухгалтерлік  есеп  және  қаржылық  қорытынды»  жӛніндегі  заңда  және  «Қаржылық 
қорытынды  есеп  даярлау  және  тапсырудың  тұжырымдамалық  негізінде»,  сондай-ақ  №30 
«Қаржылық  қорытынды  даярлау»  стандартында  қаралып,  мұндай  ресми  түрдегі  құжаттар 
қаржылық  қорытынды  есеп  жүйесіндегі  тұжырымдамалық  принциптерді  қолдануға 
арналған.  Сыртқы  пайдаланушылар  мүддесін  қанағаттандыру  мақсатында  «Қаржылық 
қорытынды    есеп  даярлау  және  тапсырудың  концептуалды  негізіне»  сай  қаржылық 
қорытындының  негізін  құраушы  ережелер  анықталады,  ал  №30  «Қаржылық  қорытынды 
даярлау»  стандартында  қаржылық  қорытынды  есептің  атқаратын  міндеттеріне  сай  мына 
тӛмендегідей «Қаржылық қорытынды есеп ұйымдар қызметінің қаржылық нәтижелерін және 
бұлардың  ӛзгеріске  түсуі  жӛніндегі  ақпараттар  даярлауға  арналған»  түрде    анықтама 
берілген.  
Қазақстандық  концептуалды    негіз  қаржылық  қорытынды  есеп  ақпараттарын 
пайдаланушылар  мүддесіне  қарай  қаржылық  қорытынды  есептің  мақсаттарын  анықтайды. 
Есеп  концепциясы–бухгалтерлік  есеп  жүйесінің  негізін  салушы    принциптер  мен 
ережелерден  туындаған.  Есептің  базисі  -  әдістер  жиынтығынан  және  есеп  саясаттарын 
жасауға  қолданылатын  тәсілдерден  туындаған.  Қорытынды  есеп  ақпараттарының  негізін 
құрайтын әдіснамалық нұсқаулар мен қолданбалы әдістер жалпы бухгалтерлік есеп жүйесіне 
тән іргелі концептуалды негізге сай қалыптасқан.  
ХКЕСК-нің  берген  анықтамасына  қарай  бухгалтерлік  есепке  тән  концептуалды  негіз 
деп- «қаржылық есеп пен қорытыының табиғатын, оның  атқаратын міндетін, бұлардың 
аражігін  анықтайтын,  стандарттар  жасау  процесіне  қайшы  келмейтін,  ӛзара 
байланыстағы мақсаттар мен принциптердің келісілген жүйесін» айтады.  
Осы  анықтама  маңызына  зер  салып  түсінген  жағдайда  біздер,  қаржылық  қорытынды 
есеп  жүйесінің  басымдығын,  ал  стандарттар  болса  келісілген  арнайы  ережелерге  сәйкес 
жасалынатындығын  білеміз.  Қаржылық  ақпараттар  үнемі  ӛзгерісте  болып,  мұның  мазмұны 
ӛткен  шақтағы  оқиғаларға  тәуелді  түрде  болады.  Қандай  жағдайлар  мен  оқиғаларға  тән 
ӛзгерістер болмасын, түзу баланс жасау әрқашанда сақталуы керек.  
Негізінен  концептуалды  негіз  қаржылық  қорытынды  есеп  құру  мен  мұның  мазмұнын 
тануға: 
-
 
бухгалтерлік  есеп  жүргізу  мен  ұйымдастыру  жӛніндегі  жалпы  амалдармен 
бухгалтерлік есеп ақпараттарын пайдаланушы мамандарды қамтамасыз етуге; 
-
 
бухгалтерлік  есеп  жӛніндегі  жаңа  нормативтік  актілерді  әр  кезеңдерде  жасау  мен 
қайта қараудың негізін қамтамасыз етуге; 
-
 
нормативтік актілермен реттелмеген мәселелер жӛнінде шешім қабылдаудың базалық 
негізін салуға; 
-
 
бухгалтерлік  қорытынды  есеп  құрамындағы  мәліметтерді  пайдаланушы  жақтарға 
түсінікті жолдармен беруге арналған. 
Осы  жоғарыда  айтылған  мәселелерді  шешу  мақсатында  Қазақстан  Республикасы 
Қаржы  министрлігінің    29  қазан  2002  жылғы  №  542  бұйрығымен  «Қаржылық  қорытынды 
даярлау мен тапсыру жӛніндегі концептуалды негіз» (КН) құжаты қабылданды. 
Қаржылық  қорытынды  жӛніндегі  ақпараттар  кӛрсеткіштерінің  мазмұны  қызметінің  
осы  жылғы  ұйымдар  қызметі  нәтижесін  (табыстар  және  шығындар)  ӛткен  кезеңдердегі 
қаржылық нәтижелермен салыстырып отыру үшін де қажет. 

Қазақстандық ұйымдардағы қаржылық қорытынды есеп жасаудың түпкі мақсаты –ақша 
қозғалысы,  табыстар  мен  шығындар,  инвестициялар,  несиелер  және  меншікті  капитал 
ӛрісіндегі ақпараттарды қалыптастыру болып табылады. 
Қазақстандық  қаржылық  қорытынды  есеп  жасау  үлгісінде  шығаруға  рұқсат  етілген 
акциялардың  саны,  әрбір  акциядан  түскен  табыс  мӛлшері,  дивиденттер  тӛлеудегі 
артықшылықтар,  шектеулі  және  артықшылығы  бар  акцияларға  есептелінген  және  тӛленген 
дивиденттер  т.с.с.  мәліметтер  әзірше  жазылмай  келеді.  Сонымен  қатар  Қазақстандық 
қаржылық  қорытынды  есеп    жасау  жүйесінің    үлгісінде  алынған  несие,  мұның  пайыздық 
ставкасы, несиені қайтару мерзімі, жӛніндегі ақпараттарда қаралмаған. 
Қаржылық  қорытынды  есеп  қалыптастыру  тӛмендегі  ӛзара  байланысқан  баланстық 
жинақтаулардан тұрады. 
1)
 
Ұйымдар  активі  =  меншікті  капитал  +  міндеттемелер  теңдеуі  әрқашанда 
бухгалтерлік және қаржылық қорытынды есеп жүйесінде міндетті түрде сақталады. 
2)
 
Табыстар = жұмсалған ресурстар сомасы + еңбек ақы шығындары + міндеттемелер 
жӛніндегі пайыздар + салық тӛлеу шығындары + бӛлінбеген табыс теңдігі сақталады. 
3)
 
Бӛлінбеген  табыс  =  дивиденттер  +  мақсаттық  қорлар  құру  резерві  +    бӛлінбей 
қалған табыс (таза пайда) сабақтастығы сақталуы керек. 
4)
 
Операциялық  қызметтен  түскен  ақша  түсімі  +  инвестициялық  қызметтен  түскен 
ақша + қаржылық қызметтен түскен ақша (жал тӛлемі, займдар т.б.) = міндеттемелерді тӛлеу 
+  бюджет  сыртындағы  қорларға  тӛлеу  +  еңбеккерлер  алдындағы  міндеттемелерді  тӛлеу  + 
меншік иелері алдындағы міндеттемелерді тӛлеу + ӛтеушілік дәрежесінің ӛсімін тӛлеу. 
Қаржылық  қорытынды  есеп  жасау  процесі  баланстық  теңдеудің  (статикалық, 
динамикалық)  сабақтастық  принципін  барынша  қамтамасыз  ету  үшін  қалыптасады. 
Жоғарыда  келтірілген  тӛрт  сабақтастық  байланыс  негізінде  ұйым  қызметі  барысына 
ынталылық  білдіруші  әрбір  топтардың (субъектілердің) мүліктік және қаржылық  жағдайын 
сипаттауға болады.  
 Қаржылық  қорытынды  есепке  тән  меншікті  капитал  ұғымы  меншік  иесінің,  басқада 
қатысушылардың,  құрылтайшылардың,  бастапқы  кезеңдегі  қалыптастырған  капиталының 
базасын  құрайды.  Сондай-ақ  қаржылық  қорытынды  есепке  тән  міндеттемелер  ұғымы 
әріптестердің,  мемлекеттің  (ӛкіметті  органдар  арқылы),  жеке  адамдардың    берген,  табыс 
келтіруге  арналған  қаржы  кӛздерін  кӛрсетеді.  Ұйымдар  меншігіндегі  активтер  ұғымы 
экономикалық  айналысқа  түскен  және  ұйымдар  қызметіне  қатыстырылған,  бақыланатын 
барлық активтік сомалар жиынтығынан тұрады. 
Капитал  ұғымы  тұрғысынан  қарағанда  ұйымдардың  қаржылық  қорытынды  есебінде 
кӛрсетілуге  тиісті  ақпараттардың  ең  негізгі  кӛрсеткіштері  тӛмендегі  9.1.  кестеде  (осы  кітап 
авторының ұсынысы ретінде) беріліп отыр. 
 
1. кесте Қаржылық қорытынды есеп мазмұнын жетілдіру мақсатында ұсынылған үлгі. 
Активтер 
Пассивтер 
I Ұзақ мерзімді активтер 
1. Негізгі капитал (барлығы), оның ішінде: 
- материалды емес активтер; 
- негізгі құралдар; 
- 
айналыс 
сыртындағы 
активтер 
және 
аяқталмаған құрылысқа салынған сомалар. 
2. Инвестицияланған капитал (барлығы), 
оның ішінде: 
-
 
материалды 
құндылықтарға 
салынған 
сомалар; 
-
 
ұзақ мерзімді қаржылық салымдар сомасы. 
III. Меншікті капитал  
оның ішінде: 
1.
 
Жарғылық капитал (барлығы), 
оның ішінде: 
- артықшылығы бар акциялар; 
- қарапайым акциялар; 
- 
акционерлерден 
сатылып 
алынған 
акциялар. 
2. Эмиссиялық табыс,  
оның ішінде: 
- артықшылығы бар акциялар; 
- қарапайым акциялар; 
- резервтік капитал; 

-  қайта  инвестициялаудағы  пайда  және 
басқа да резервтер. 
II. Ағымдағы активтер: 
-
 
тауарлы-материалды құндылықтар; 
-
 
аяқталмаған ӛндіріс; 
-
 
дайын ӛнімдер және тауарлар; 
-
 
берешектер қарызы; 
-
 
алдағы кезеңдердің шығындары; 
-
 
тӛленбеген 
салықтар, 
қайтарылмаған 
ақшалар және бұлардың эквиваленттері. 
IV. Ұзақ мерзімді міндеттемелер: 
-
 
займдар; 
-
 
несиелер; 
-
 
түскен түсімдер. 
V. Қысқа мерзімді міндеттемелер: 
- алашақтар қарызы; 
- банктер несиесі; 
- бюджет және қорлар алдындағы қарыздар; 
- еңбеккерлер алдындағы қарыздар; 
- құрылтайшылар алдындағы қарыздар. 
 
Баланс 
Баланс 
 
Қаржылық  қорытындыны  даярлау  барысында  ақша  қаражаттарының  түсуі    мен 
жұмсалуы  бағытын  жақсы  біліп,  мұндай  іске  ынталылық  таныту  керек.  Меншік  иелері, 
несиелендірушілер,  әріптестер,  жеке  тұлғалар  алдындағы  ақша  түріндегі  міндеттемелердің 
орындалуы барысын ұдайы талдап отырудың да маңызы зор. 
Ендігі  жерде  қаржылық  қорытынды  есеп  ӛрісіне  тән  ақша  ағыны  қозғалысы  жӛнінде 
қорытындының үлгісін тӛмендегі 9.2 кестеде ұсынамыз. 
 
2.
 
кесте Ақша қозғалысы қорытынды есебінің үлгісі. 
 
Кірістер 
Шығыстар 
1.
 
Қаржылық 
(операциялық) 
қызметтен 
түскен ақша: 
-
 
акциялар  шығарудан  (эмиссия)  түскен 
қосымша ақша; 
-
 
меншікті 
облигациялардан 
түскен 
эмиссиялық ақша; 
-
 
банк несиелері т.с.с. 
 
1.
 
Міндеттемелерді жабу шығындары: 
-
 
меншік иелері алдындағы міндеттемелерді 
жабу; 
-
 
дивиденттер тӛлеу; 
-
 
меншікті акциялар шығару шығындары. 
2.
 
Инвестициялық қызметтен түскен ақша: 
-
 
негізгі капитал сатудан; 
-
 
үлестік құнды қағаздар сатудан; 
-
 
қарызға алынған құнды қағаздар сатудан; 
-
 
инвестицияларды  т.с.с.  қайтарудан  түскен 
сомалар. 
2.
 
Міндеттемеледі жабуға: 
-
 
меншік иелері алдындағы; 
-
 
үлестік құнды қағаздар алудағы; 
-
 
қарыздық құнды қағаздар алудағы; 
-
 
қоюшылар счетын тӛлеудегі; 
-
 
пайыздарды тӛлеудегі; 
-
 
берілген аванстарды жабу; 
-
 
жол тӛлемін т.с.с. жабу; 
3.
 
Сату қызметінен түскен ақшалар: 
-
 
ӛнімдер,  тауарлар,  жұмыстар,  қызметтер 
сатудан; 
-
 
алынуға тиісті пайыздардан; 
-
 
роялти, франшиза иеленушілерден; 
-
 
жал тӛлемінен; 
-
 
алынған дивиденттерден; 
-
 
бірлескен қызметтен т.с.с. түскен ақшалар. 
3.
 
Басқада міндеттемелерді жабуға: 
-
 
міндетті салықтар, жарналар тӛлеудегі; 
-
 
бюджет сыртындағы қорларды тӛлеудегі; 
 
4.
 
Міндеттемелерді жабуға: 
-
 
еңбеккерлер  алдындағы  қарыз  жалақыны 
тӛлеудегі; 

-
 
әлеуметтік тӛлемдерді; 
-
 
жауапты тұлғалармен есеп айырысудағы; 
 
5.  Есепті  кезең  ішіндегі  ӛтеушіліктің    ӛсуін 
тӛлеудегі. 
 
Қаржылық  қорытынды  есепке  тән  2  кестеде  жазылған  баланстық    жинақтау  және 
мұның  тиісті  кӛрсеткіштерін  жіктеу  мен  зерделеуге  қосымша  үлгі  негізінен  қаржылық 
қорытынды  есеп  мәліметтерін  пайдаланушылар  тарапынан  қосымша  талаптар  қойылған 
жағдайда,  сондай-ақ  пайдаланушы  жақтардың  құқылық  талабын  қанағаттандыру  және 
бұларға  сенімділік  туғызу  мақсатында  жасалынуы  мүмкін.  Осы  үлгіге  жазылған 
кӛрсеткіштер  мазмұнына  зер  салып  қараған  жағдайда,  міндет  атқарушы  бухгалтерлер  мен 
қаржыгерлердің  кәсіби  білім  дәрежесі  мен  іс-тәжірбиесі  шыңдала  түспек.  Жоғарыдағы  1 
және 2 үлгілеріне жазылған кӛрсеткіштер мен мәліметтер талдау мен бақылау процесін ары 
қарай  жетілдіру  және  аудиторлық  текскеру  жұмыстарын  сапалы  жүргізуге  кӛмек  кӛрсетеді 
деп ойлаймыз. 

жүктеу/скачать 1,42 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: